Freelance Emek, “ofissizleşen” emeği anlatıyor. İnsanları konutundan yahut istediği yerden, istediği vakit, istediği şahıslarla, istediği üzere çalışarak geçimini kazanabileceği fantezisiyle ayartarak, onlara güya özgürlük vaat eden bir emek rejimi bu. Bu kelamım ona özgürlük, 7 gün 24 saat işe koşulabilmek manasına geliyor; üstelik “evde” olduğu için hem patron hem hane halkının gözünde çarçabuk görünmez hale gelen bir çalışma kelam konusu. Freelance’in tasfiye ettiği iş garantisinin yerine konan “network” (ilişki ağı) kontaklarının da, faydacı-çıkarcı yapısıyla nasıl yalnızlaştırıcı bir cihan kurduğunu görüyoruz.
Kitap, gittikçe yaygınlaşan freelance çalışma şartlarının, güvencesizliği katmerlendirirken, neoliberal özgürlük vaadinin hisözüne çalışanları suçluluk ve utanç hislerine sürüklediğini gösteriyor. Ama bir teslimiyet öyküsü değil bu; Hasret İlyas, freelance işçilerin direniş ve örgütlenme deneyimleri ortasından, alternatif bir özgürlük tahayyülünü arıyor.
“Freelance” teriminin doğuşundan bahseder misiniz? Freelance çalışan kimdir? Bu üretimi yeğleyen kimselerin ‘bireysellik’le ve emekle alakalarına dair ne söylersiniz?
Freelance sözcüğü aslında erken 1800’lü senelerda Avrupa’da paralı askerlere verilen isimmiş. “Serbest/özgür mızrak” diye de direkt çevirebiliriz. Günümüzde ise rastgele bir patrona bağlı olmadan, teminatsız çalışan ve çoğunluğu beyaz yakalı emekçileri için kullanılıyor. Avrupa ve ABD’de öbür sözlerle de maddede tanımlayabiliyorlar; kendi hesabına çalışan, bağımsız çalışan üzere. Türkiye’de ise yasal tarifleri olduğu pek söylenemez. Davet yöntemi çalışma ve uzaktan çalışmaya yönelik düzenlemeler var lakin freelance çalışanların bu kontratları pek kullandığını düşünmüyorum. Ofissizler Freelance Dayanışma Ağı’nın düzenlediği bir ankete katılan freelance çalışanların %55’i de hiç mukavele yapmadığını, yaklaşık %19’u ise nadiren kontrat ile çalıştığını söz etti. En sık freelance çalışılan dallar içinde da çevirmenlik, yayıncılık, gazetecilik, yaratıcı müelliflik, yazılım/bilişim, tasarım, araştırma ve sanat sanayilerini sayabiliriz.
bahsetmiş olduğum dayanışma ağının da tespit ettiği en temel problemlerden biri freelance çalışmanın birlikteinde bir yalnızlık getirmesi olmuştu. Bunu katmerlendiren sebeplerden biri de çalışma saatlerinin sistemli olmaması, güvencesizlik ve mesken içi emeğin yükünü sayabiliriz. Freelance çalışanlar çalışmadıkları vakitlerde de ya iş arıyorlar, ya iş bağları kuruyorlar yahut mesken ortasında kendilerinden daha fazla beklenebilen ev/bakım işlerine vakit ayırabiliyorlar. Sonuncusunun cinsiyetler ortası eşitsizliği de körükleyebileceğini varsayım edersiniz. Bu durumda toplumsallaşmak için iş haricinde da az vakit oluyor. İş arkadaşlarıyla birebir yeri ve vakti paylaşmadıklarından da kendilerini hem manevi hem mesleksel manada yalnız hissedebiliyorlar. Bunun birlikteinde getirdiği duygulanımsal ve siyasal sonuçlara bakmaya çalıştım.
“Freelance” garantisiz emeği çağrıştırıyor. İşçi tarafınca bakınca bu çalışma modeli bir tercih midir mecburilik mu?
Aslında freelance çalışmaya geçişi tercih ve mecburilik ikiliği üzerinden tartışmayı pek manalı bulmuyorum. Çünkü daha karmaşık ve farklı faktörlerin dahil olduğu geçişler kelam konusu. Kesime, çalışanın deneyimine, daha öncesi çalıştığı işyerlerindeki tecrübelere, eğitimine ve kültürel/maddi sınıfsal bağlantılarına göre değişiyor. Örneğin çeviri bölümünde teminatlı çalışma kalmamış durumda; freelance çalışmak norm haline gelince tercih etmek kelam konusu da olmuyor. Benzeri bir biçimde gazetecilikte de anaakım medyanın iktidara yakın şirketlerce satın alınmasıyla kitlesel işten çıkarmalar olmuştu; bunun daha sonrasında freelance çalışma yaygınlaştı. Öte yandan öbür dallarda tercih olarak nitelenebilecek geçişlerin niçinlerine yakından baktığımızda çalışma şartlarındaki zorlukları görüyoruz. Çalışanlar işyerlerinde mobbing, fazla mesai, fiyat düşüklüğü, ayrımcılık ve müsaadelerin yetersizliği niçiniyle freelance çalışmaya geçebiliyorlar. Buna kimi vakit emek güçlerinin bir daha üretiminin mümkün olabilmesi için başvuruyorlar. Tıpkı anda çalışma tertibinin mahzur olduğu bir dilek olan kendini gerçekleştirme dileğine alan açabilmek umuduyla freelance çalışmaya geçiş yapabiliyorlar. Yani işyerinde ya olumsuz tecrübelerinin kararı ya da işsiz kalma durumunda freelance çalışmaya geçiliyor. daha sonrasında freelance çalışmayı da sürdüremeyip tam vakitli işlere geçiş yapan, hatta bu döngüyü birkaç defa yenidenlayanlar oluyor. Çalışma şartlarının zorlukları karşısında örgütlü bir uğraş olmadığında şahıslar bu tıp uğraşlarla öbür türlü çalışma ve yaşama bağlantıları kurmaya çalışıyor.
“Freelance çalışma” emek çabasında nerede duruyor? Sınıfsal olarak tarifini yapar mısınız?
Freelance çalışmada sınıfsal münasebetler aslında pek çeşitlilik arz ediyor, ki çalışmada aslında göstermeye çalıştığım şey de bu durum. Tek bir sınıfsal tarif yapamayız; kendi hesabına çalışan daha bağımsız sınıf süreçleri deneyimleyenler de var, bir patrona modül başı garantisiz çalışanlar da. Dahası farklı projeleri kolektif olarak üstlenip, üretimi de daha sonrasında ortaya çıkan kıymeti de ortaklaştırabilen freelance çalışanlar da mevcut. Hangi bağlantıyı kurdukları bir daha kesimlerine, müzakere güçlerine, piyasada sahip oldukları marifetlerin bedeli ve çalışma bağlantılarına yaklaşımları üzere farklı süreçlerle belirleniyor.
Bu çeşitliliği nasıl anlamlandıracağımıza gelince. Aslında üretim araçlarına sahip olan yahut olabilecek bu kısmın aracı şirketleri ortadan kaldırıp kendi artık bedellerine el koyabilecekleri bağımsız ve komünal sınıf alakalarına geçmeleri mümkün. Örneğin yazılımcılar tarafınca kurulmuş Albatros Bilişim Kooperatifi Teşebbüsü ile iki dizayncı ile bir yazılımcının kurduğu Bağımsız Atölye oluşumları kolektif üretim ve bölüşümün imkânlarına işaret ediyor. Öte yandan freelance çalışanların toplumsal garanti ve gelir garantisinden mahrum oluşları gerek bu tıp oluşumları, gerekse hak temelli siyasetlere iştirak güçlerini olumsuz etkiliyor. Dahası çalışırken yalnız olduklarından iş hayatında yaşadıkları problemleri kendilerinden kaynaklanan kişisel meseleler olarak gorebiliyorlar. Freelance çalışanların kurduğu Ofissizler Dayanışma Ağı bu yüzden evvela yaşadıkları sıkıntıların şahsi değil, şartlarından kaynaklandığını göstermeye yönelik çalışmalarla işe başlamıştı.
Mevcut politik atmosferde dünyada ve Türkiye’de freelance çalışanların sınıfsal örgütlenmelerine dair gözlemleriniz nelerdir?
ABD’de freelance çalışanlar sendikalaşma yolunda gitti. Sıhhat sigortalarını karşılayabilmek için bir ortaya gelmişlerdi; üyeleri içinde network kurup freelance çalışmaya dair tecrübe ve iş imkânları da paylaşıyorlar. Yakın vakitte bir ortak çalışma yeri da açmışlardı. Öte yandan sendikaya yönelik üyelerini tüketici olarak gördüğü tarafında tenkitler de mevcut. Avrupa’da da freelance çalışanların bir örgütlenmesi vardı fakat şu an emek temelli bir oluşum aktif görünmüyor. Daha epey sermaye ve kamu ile de bağlantılı network ağları kurmak için oluşturulmuş platformlar mevcut. Türkiye’de ise freelance çalışanların iki örgütlenme tecrübesi oldu. Birincisi 2015 yılında beyaz yakalılarla düzenlenen bir dizi forumun akabinde ortaya çıkan inisiyatifle kuruldu. Dünyada Yer ismiyle Beyoğlu’nda faaliyet gösteren bir ortak çalışma ve toplantı yeriydi. Gündüzleri freelance çalışanlar istekli katkılarla işletilen bu yeri çalışmak için kullanabiliyordu; akşamları da beyaz yakalı kümeler öncelikli olmak üzere farklı taban örgütlenmelerinin kullanmasına açıktı. Yer maddi sebepler ve binanın şartlarından ötürü 2019’da kapandı anca orada taşınan freelance çalışanlar Ofissizler Freelance Dayanışma Ağı ismiyle bir ortaya geldi. Freelance çalışanların şartlarını tespit edip görünür kılmayı, freelance çalışanlar içinde tecrübe ve bilgi transferini mümkün kılacak araçlar geliştirmeyi ve yasal düzenlemeler konusunda talepler geliştirip gündemleştirmeyi amaçladığını söyleyebiliriz.
Sermayenin, kimi özlük haklarını yok saydığı ve bunu yıpratıcı bir biçimde karşı tarafa uyguladığı bir model de hem de freelance. Bu noktada gözlemleriniz nelerdir?
En temel hak olan verilen emeğin karşılığını alma noktasında dahi freelance çalışanlar kuvvetlik çekebiliyorlar, çünkü daha evvel bahsetmiş olduğum üzere sözleşmesiz çalışma fazlaca yaygın. İş yapıp ödeme alamamak da çok yaygın. Yalnızca enformel alakalara dayalı iş bağlantıları çalışma koşullarını da olumsuz etkiliyor. İş bittikten daha sonra daima revizyon istenebiliyor yahut iş bulabilmek için muhakkak toplumsal münasebetlere girmek, bunun masrafını da üstlenmek gerekebiliyor. Ofissizler Ağı bu niçinle freelance çalışanların kullanabileceği tip kontratlar hazırlayıp web sitesinde her insanın kullanmasına sundu.
olağan olarak freelance çalışmanın mukavele hukukuna dayanması sıkıntıyı çözmüyor. Mukaveleyi kabul ettirebilmek personel patron alakasında müzakere gücüne bağlı. Yasal bağlayıcılık olmayınca mukavelenin koşulları da çalışan lehine olmayabilir. Örneğin patron kontrat de yapsa sigortayı ödemek zorunda değil; borçlar hukuku çerçevesinde bir kontrat imzalayıp bu yükümlülükten kurtulabilir. Bu nokta freelance çalışanların maddede personel olarak tanımlanmamalarından da kaynaklanıyor. Çoğunlukla şahıs şirketi kurup faturalandırma yapmaları bekleniyor. Bu durumda hem işletme masrafları hem sigorta masrafı freelance çalışana kalıyor. Geliri çoğunlukla minimum fiyatın bile altında kalabilen freelance çalışanlar için bu masrafları karşılamak imkânsız. Bu durumda da daha teminatsız işlerde ve sözleşmesiz çalışmak durumunda kalıyorlar.
Neoliberalizmin “freelance çalışma”yla bağlantısına ve yaptırımlarına dair neler söylersiniz?
Neoliberal olarak niteleyebileceğimiz telaffuzda freelance çalışma istediğin yerden, istediğin beşerlerle, istediğin vakit çalışmayı mümkün kılabilecek bir özgürlüğün kapısını aralıyor. Bunun nasıl bir özgürlük dileği olduğuna dair düşünmek lazım çünkü toplumsal alakalar ve siyasi öznellik üzerinde önemli tesirleri olabileceğini düşünüyorum. Bu girişimcilik söylemi toplumsal çatışmalardan ve çelişkilerden kurtulmayı da vaat ediyor aslında. Çalışma omurundaki zorluklar ve baskıdan bir kaçışı öneriyor. Kendi kendisinin sorumluluğunu alması ve güvencesizlikte hayatta kalmasına karşılık da kimseye hesap vermek zorunda olmayacağı da telkin ediliyor.
Freelance çalışanlar için bu cazip olabilir çünkü çoğunlukla ya işten çıkarıldıkları, tam vakitli iş bulamadıkları yahut işyerinde güçlü şartları sürdüremez hale geldiklerinden freelance çalışmaya geçiyorlar. Yani çalışma hayatında travmatik tecrübeleri oluyor. Bu cins bir bağımsızlık fikri o yüzden muhtaçlık duydukları şey olabilir. Öte yandan özgürlüğün bu biçimde bir egemenlikle özdeşleştirilmesi aslında toplumsal bağların ve çatışmanın reddine ve günün sonunda bizi siyasetsizliğe götürebilir. Dahası güvencesizlik şartları bu kendine yeterliliğin mümkün olmadığını gösterdikçe de kendi sorumluluğunu almış olan özne önemli raddede telaş ve suçluluk hislerine sürüklenebiliyor. Freelance çalışanlar meslektaşlarından da habersiz yalnız çalıştıklarında yaşadıkları meselelerin kişisel olduğunu zannediyor ve bu hisler katmerlenebiliyor. Öznenin gücüne bu biçimde çelişkili bir halde ket vuran egemenlik fantezisini sorguya açıp özgürlüğü diğer türlü tanımlamaya gereksinimimiz var.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Salgınla bir arada uzaktan çalışma formlarının bir süre yaygınlaştığını gördük. Konuttan çalışmanın ne kadar kalıcı hale geleceği bir tartışma konusu fakat hibrit çalışma üzere formlarla da olsa hayatımıza girdi üzere görünüyor. Öte yandan freelance çalışmanın da yaygınlaşıp yaygınlaşmayacağı aslında net olarak öngörülebilir değil. Geçen sene baharda paylaşılan bir dataya nazaran Avrupa’da son 10 yılda freelance çalışan sayısı aslında yaklaşık %1 düşmüş. halbuki ABD’de fazlaca süratli bir yükseliş olacağı öngörülüyordu. Bu çeşit datalar bizi ezberlerimizi sorgulatabilecek çeşitten bilgiler. Patronların uzaktan çalışma ve freelance çalışmayı kârlı bulduğu, çalışanların da yolda vakit kaybetmemek yahut “özgür” olmak için bu çalışma biçimlerini tercih ettikleri var iseyılıyor. Bunlar şüphesiz bir temeli olan tespitler fakat çalışma bağlantıları daha karmaşık ve öbür faktörlerce de belirleniyor. Örneğin personeller üstündeki direkt kontrolü kaybetmemek için salgın hafifçeler hafifçelemez personellerini ofise çağıran bir epey patron oldu. Öte yandan personellerin örgütlü reaksiyon verebildiği bağlamlarda meskenden çalışma formları personel lehine de sonuçlar verecek bir biçimde hayatımıza girebilir.
Bu noktada hem çalışmanın geleceğine dair telaffuzları, birebir vakitte ortaya çıkan farklı uzaktan çalışma formlarının nasıl tecrübelendiğini merak ediyorum. Bir de salgının başında konuttan çalışmaya geçen emekçilerle yaptığım araştırma önemli bir bakım krizine işaret etti. Meskenden çalışma ile okul ve kreşlerin kapanması denk gelince ebeveynler, maalesef bilhassa de bayanlar, artan mesken işleriyle bakım işlerini sürdürmekte oldukça zorlandı. Fiyatlı iş bağlantılarını de olumsuz etkilemesinden telaş ederek, kimi vakit işten atılma endişesiyle da birlikte bu fiyatsız işleri yüklenmek durumunda kaldılar. Araştırmanın kapsamını bu boyutlara yakından bakabilecek biçimde genişletebilmeyi umuyorum.
Kitap, gittikçe yaygınlaşan freelance çalışma şartlarının, güvencesizliği katmerlendirirken, neoliberal özgürlük vaadinin hisözüne çalışanları suçluluk ve utanç hislerine sürüklediğini gösteriyor. Ama bir teslimiyet öyküsü değil bu; Hasret İlyas, freelance işçilerin direniş ve örgütlenme deneyimleri ortasından, alternatif bir özgürlük tahayyülünü arıyor.
“Freelance” teriminin doğuşundan bahseder misiniz? Freelance çalışan kimdir? Bu üretimi yeğleyen kimselerin ‘bireysellik’le ve emekle alakalarına dair ne söylersiniz?
Freelance sözcüğü aslında erken 1800’lü senelerda Avrupa’da paralı askerlere verilen isimmiş. “Serbest/özgür mızrak” diye de direkt çevirebiliriz. Günümüzde ise rastgele bir patrona bağlı olmadan, teminatsız çalışan ve çoğunluğu beyaz yakalı emekçileri için kullanılıyor. Avrupa ve ABD’de öbür sözlerle de maddede tanımlayabiliyorlar; kendi hesabına çalışan, bağımsız çalışan üzere. Türkiye’de ise yasal tarifleri olduğu pek söylenemez. Davet yöntemi çalışma ve uzaktan çalışmaya yönelik düzenlemeler var lakin freelance çalışanların bu kontratları pek kullandığını düşünmüyorum. Ofissizler Freelance Dayanışma Ağı’nın düzenlediği bir ankete katılan freelance çalışanların %55’i de hiç mukavele yapmadığını, yaklaşık %19’u ise nadiren kontrat ile çalıştığını söz etti. En sık freelance çalışılan dallar içinde da çevirmenlik, yayıncılık, gazetecilik, yaratıcı müelliflik, yazılım/bilişim, tasarım, araştırma ve sanat sanayilerini sayabiliriz.
bahsetmiş olduğum dayanışma ağının da tespit ettiği en temel problemlerden biri freelance çalışmanın birlikteinde bir yalnızlık getirmesi olmuştu. Bunu katmerlendiren sebeplerden biri de çalışma saatlerinin sistemli olmaması, güvencesizlik ve mesken içi emeğin yükünü sayabiliriz. Freelance çalışanlar çalışmadıkları vakitlerde de ya iş arıyorlar, ya iş bağları kuruyorlar yahut mesken ortasında kendilerinden daha fazla beklenebilen ev/bakım işlerine vakit ayırabiliyorlar. Sonuncusunun cinsiyetler ortası eşitsizliği de körükleyebileceğini varsayım edersiniz. Bu durumda toplumsallaşmak için iş haricinde da az vakit oluyor. İş arkadaşlarıyla birebir yeri ve vakti paylaşmadıklarından da kendilerini hem manevi hem mesleksel manada yalnız hissedebiliyorlar. Bunun birlikteinde getirdiği duygulanımsal ve siyasal sonuçlara bakmaya çalıştım.
“Freelance” garantisiz emeği çağrıştırıyor. İşçi tarafınca bakınca bu çalışma modeli bir tercih midir mecburilik mu?
Aslında freelance çalışmaya geçişi tercih ve mecburilik ikiliği üzerinden tartışmayı pek manalı bulmuyorum. Çünkü daha karmaşık ve farklı faktörlerin dahil olduğu geçişler kelam konusu. Kesime, çalışanın deneyimine, daha öncesi çalıştığı işyerlerindeki tecrübelere, eğitimine ve kültürel/maddi sınıfsal bağlantılarına göre değişiyor. Örneğin çeviri bölümünde teminatlı çalışma kalmamış durumda; freelance çalışmak norm haline gelince tercih etmek kelam konusu da olmuyor. Benzeri bir biçimde gazetecilikte de anaakım medyanın iktidara yakın şirketlerce satın alınmasıyla kitlesel işten çıkarmalar olmuştu; bunun daha sonrasında freelance çalışma yaygınlaştı. Öte yandan öbür dallarda tercih olarak nitelenebilecek geçişlerin niçinlerine yakından baktığımızda çalışma şartlarındaki zorlukları görüyoruz. Çalışanlar işyerlerinde mobbing, fazla mesai, fiyat düşüklüğü, ayrımcılık ve müsaadelerin yetersizliği niçiniyle freelance çalışmaya geçebiliyorlar. Buna kimi vakit emek güçlerinin bir daha üretiminin mümkün olabilmesi için başvuruyorlar. Tıpkı anda çalışma tertibinin mahzur olduğu bir dilek olan kendini gerçekleştirme dileğine alan açabilmek umuduyla freelance çalışmaya geçiş yapabiliyorlar. Yani işyerinde ya olumsuz tecrübelerinin kararı ya da işsiz kalma durumunda freelance çalışmaya geçiliyor. daha sonrasında freelance çalışmayı da sürdüremeyip tam vakitli işlere geçiş yapan, hatta bu döngüyü birkaç defa yenidenlayanlar oluyor. Çalışma şartlarının zorlukları karşısında örgütlü bir uğraş olmadığında şahıslar bu tıp uğraşlarla öbür türlü çalışma ve yaşama bağlantıları kurmaya çalışıyor.
“Freelance çalışma” emek çabasında nerede duruyor? Sınıfsal olarak tarifini yapar mısınız?
Freelance çalışmada sınıfsal münasebetler aslında pek çeşitlilik arz ediyor, ki çalışmada aslında göstermeye çalıştığım şey de bu durum. Tek bir sınıfsal tarif yapamayız; kendi hesabına çalışan daha bağımsız sınıf süreçleri deneyimleyenler de var, bir patrona modül başı garantisiz çalışanlar da. Dahası farklı projeleri kolektif olarak üstlenip, üretimi de daha sonrasında ortaya çıkan kıymeti de ortaklaştırabilen freelance çalışanlar da mevcut. Hangi bağlantıyı kurdukları bir daha kesimlerine, müzakere güçlerine, piyasada sahip oldukları marifetlerin bedeli ve çalışma bağlantılarına yaklaşımları üzere farklı süreçlerle belirleniyor.
Bu çeşitliliği nasıl anlamlandıracağımıza gelince. Aslında üretim araçlarına sahip olan yahut olabilecek bu kısmın aracı şirketleri ortadan kaldırıp kendi artık bedellerine el koyabilecekleri bağımsız ve komünal sınıf alakalarına geçmeleri mümkün. Örneğin yazılımcılar tarafınca kurulmuş Albatros Bilişim Kooperatifi Teşebbüsü ile iki dizayncı ile bir yazılımcının kurduğu Bağımsız Atölye oluşumları kolektif üretim ve bölüşümün imkânlarına işaret ediyor. Öte yandan freelance çalışanların toplumsal garanti ve gelir garantisinden mahrum oluşları gerek bu tıp oluşumları, gerekse hak temelli siyasetlere iştirak güçlerini olumsuz etkiliyor. Dahası çalışırken yalnız olduklarından iş hayatında yaşadıkları problemleri kendilerinden kaynaklanan kişisel meseleler olarak gorebiliyorlar. Freelance çalışanların kurduğu Ofissizler Dayanışma Ağı bu yüzden evvela yaşadıkları sıkıntıların şahsi değil, şartlarından kaynaklandığını göstermeye yönelik çalışmalarla işe başlamıştı.
Mevcut politik atmosferde dünyada ve Türkiye’de freelance çalışanların sınıfsal örgütlenmelerine dair gözlemleriniz nelerdir?
ABD’de freelance çalışanlar sendikalaşma yolunda gitti. Sıhhat sigortalarını karşılayabilmek için bir ortaya gelmişlerdi; üyeleri içinde network kurup freelance çalışmaya dair tecrübe ve iş imkânları da paylaşıyorlar. Yakın vakitte bir ortak çalışma yeri da açmışlardı. Öte yandan sendikaya yönelik üyelerini tüketici olarak gördüğü tarafında tenkitler de mevcut. Avrupa’da da freelance çalışanların bir örgütlenmesi vardı fakat şu an emek temelli bir oluşum aktif görünmüyor. Daha epey sermaye ve kamu ile de bağlantılı network ağları kurmak için oluşturulmuş platformlar mevcut. Türkiye’de ise freelance çalışanların iki örgütlenme tecrübesi oldu. Birincisi 2015 yılında beyaz yakalılarla düzenlenen bir dizi forumun akabinde ortaya çıkan inisiyatifle kuruldu. Dünyada Yer ismiyle Beyoğlu’nda faaliyet gösteren bir ortak çalışma ve toplantı yeriydi. Gündüzleri freelance çalışanlar istekli katkılarla işletilen bu yeri çalışmak için kullanabiliyordu; akşamları da beyaz yakalı kümeler öncelikli olmak üzere farklı taban örgütlenmelerinin kullanmasına açıktı. Yer maddi sebepler ve binanın şartlarından ötürü 2019’da kapandı anca orada taşınan freelance çalışanlar Ofissizler Freelance Dayanışma Ağı ismiyle bir ortaya geldi. Freelance çalışanların şartlarını tespit edip görünür kılmayı, freelance çalışanlar içinde tecrübe ve bilgi transferini mümkün kılacak araçlar geliştirmeyi ve yasal düzenlemeler konusunda talepler geliştirip gündemleştirmeyi amaçladığını söyleyebiliriz.
Sermayenin, kimi özlük haklarını yok saydığı ve bunu yıpratıcı bir biçimde karşı tarafa uyguladığı bir model de hem de freelance. Bu noktada gözlemleriniz nelerdir?
En temel hak olan verilen emeğin karşılığını alma noktasında dahi freelance çalışanlar kuvvetlik çekebiliyorlar, çünkü daha evvel bahsetmiş olduğum üzere sözleşmesiz çalışma fazlaca yaygın. İş yapıp ödeme alamamak da çok yaygın. Yalnızca enformel alakalara dayalı iş bağlantıları çalışma koşullarını da olumsuz etkiliyor. İş bittikten daha sonra daima revizyon istenebiliyor yahut iş bulabilmek için muhakkak toplumsal münasebetlere girmek, bunun masrafını da üstlenmek gerekebiliyor. Ofissizler Ağı bu niçinle freelance çalışanların kullanabileceği tip kontratlar hazırlayıp web sitesinde her insanın kullanmasına sundu.
olağan olarak freelance çalışmanın mukavele hukukuna dayanması sıkıntıyı çözmüyor. Mukaveleyi kabul ettirebilmek personel patron alakasında müzakere gücüne bağlı. Yasal bağlayıcılık olmayınca mukavelenin koşulları da çalışan lehine olmayabilir. Örneğin patron kontrat de yapsa sigortayı ödemek zorunda değil; borçlar hukuku çerçevesinde bir kontrat imzalayıp bu yükümlülükten kurtulabilir. Bu nokta freelance çalışanların maddede personel olarak tanımlanmamalarından da kaynaklanıyor. Çoğunlukla şahıs şirketi kurup faturalandırma yapmaları bekleniyor. Bu durumda hem işletme masrafları hem sigorta masrafı freelance çalışana kalıyor. Geliri çoğunlukla minimum fiyatın bile altında kalabilen freelance çalışanlar için bu masrafları karşılamak imkânsız. Bu durumda da daha teminatsız işlerde ve sözleşmesiz çalışmak durumunda kalıyorlar.
Neoliberalizmin “freelance çalışma”yla bağlantısına ve yaptırımlarına dair neler söylersiniz?
Neoliberal olarak niteleyebileceğimiz telaffuzda freelance çalışma istediğin yerden, istediğin beşerlerle, istediğin vakit çalışmayı mümkün kılabilecek bir özgürlüğün kapısını aralıyor. Bunun nasıl bir özgürlük dileği olduğuna dair düşünmek lazım çünkü toplumsal alakalar ve siyasi öznellik üzerinde önemli tesirleri olabileceğini düşünüyorum. Bu girişimcilik söylemi toplumsal çatışmalardan ve çelişkilerden kurtulmayı da vaat ediyor aslında. Çalışma omurundaki zorluklar ve baskıdan bir kaçışı öneriyor. Kendi kendisinin sorumluluğunu alması ve güvencesizlikte hayatta kalmasına karşılık da kimseye hesap vermek zorunda olmayacağı da telkin ediliyor.
Freelance çalışanlar için bu cazip olabilir çünkü çoğunlukla ya işten çıkarıldıkları, tam vakitli iş bulamadıkları yahut işyerinde güçlü şartları sürdüremez hale geldiklerinden freelance çalışmaya geçiyorlar. Yani çalışma hayatında travmatik tecrübeleri oluyor. Bu cins bir bağımsızlık fikri o yüzden muhtaçlık duydukları şey olabilir. Öte yandan özgürlüğün bu biçimde bir egemenlikle özdeşleştirilmesi aslında toplumsal bağların ve çatışmanın reddine ve günün sonunda bizi siyasetsizliğe götürebilir. Dahası güvencesizlik şartları bu kendine yeterliliğin mümkün olmadığını gösterdikçe de kendi sorumluluğunu almış olan özne önemli raddede telaş ve suçluluk hislerine sürüklenebiliyor. Freelance çalışanlar meslektaşlarından da habersiz yalnız çalıştıklarında yaşadıkları meselelerin kişisel olduğunu zannediyor ve bu hisler katmerlenebiliyor. Öznenin gücüne bu biçimde çelişkili bir halde ket vuran egemenlik fantezisini sorguya açıp özgürlüğü diğer türlü tanımlamaya gereksinimimiz var.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Salgınla bir arada uzaktan çalışma formlarının bir süre yaygınlaştığını gördük. Konuttan çalışmanın ne kadar kalıcı hale geleceği bir tartışma konusu fakat hibrit çalışma üzere formlarla da olsa hayatımıza girdi üzere görünüyor. Öte yandan freelance çalışmanın da yaygınlaşıp yaygınlaşmayacağı aslında net olarak öngörülebilir değil. Geçen sene baharda paylaşılan bir dataya nazaran Avrupa’da son 10 yılda freelance çalışan sayısı aslında yaklaşık %1 düşmüş. halbuki ABD’de fazlaca süratli bir yükseliş olacağı öngörülüyordu. Bu çeşit datalar bizi ezberlerimizi sorgulatabilecek çeşitten bilgiler. Patronların uzaktan çalışma ve freelance çalışmayı kârlı bulduğu, çalışanların da yolda vakit kaybetmemek yahut “özgür” olmak için bu çalışma biçimlerini tercih ettikleri var iseyılıyor. Bunlar şüphesiz bir temeli olan tespitler fakat çalışma bağlantıları daha karmaşık ve öbür faktörlerce de belirleniyor. Örneğin personeller üstündeki direkt kontrolü kaybetmemek için salgın hafifçeler hafifçelemez personellerini ofise çağıran bir epey patron oldu. Öte yandan personellerin örgütlü reaksiyon verebildiği bağlamlarda meskenden çalışma formları personel lehine de sonuçlar verecek bir biçimde hayatımıza girebilir.
Bu noktada hem çalışmanın geleceğine dair telaffuzları, birebir vakitte ortaya çıkan farklı uzaktan çalışma formlarının nasıl tecrübelendiğini merak ediyorum. Bir de salgının başında konuttan çalışmaya geçen emekçilerle yaptığım araştırma önemli bir bakım krizine işaret etti. Meskenden çalışma ile okul ve kreşlerin kapanması denk gelince ebeveynler, maalesef bilhassa de bayanlar, artan mesken işleriyle bakım işlerini sürdürmekte oldukça zorlandı. Fiyatlı iş bağlantılarını de olumsuz etkilemesinden telaş ederek, kimi vakit işten atılma endişesiyle da birlikte bu fiyatsız işleri yüklenmek durumunda kaldılar. Araştırmanın kapsamını bu boyutlara yakından bakabilecek biçimde genişletebilmeyi umuyorum.