Zehra Cunillera
Antropolog Halide Velioğlu’nun Kasım 2021’de İrtibat Yayınları’ndan çıkan, ‘Saraybosna Havası: Bir Gündelik Hayat Etnografisi’ başlıklı kitabı, Avrupa’nın orta yerinde Slav-Müslüman bir ailenin ve kentin, tam da Slav-Müslüman oluşları yüzünden maruz kaldıkları geçen yüzyılın en dehşetengiz savaşlarından birinden arta kalan kolay ömürlerini resmediyor. Bir seviyede bir aile albümünü andıran kitaptaki enstantaneler, yirmi birinci yüzyılın birinci on yılına ilişkin. Müellif, cetlerinin yüzsenelerdır hayatış olduğu, kendilerinin doğup büyüdükleri savaş artığı kendi kentlerinde yersizyurtsuzlaşan ve kuşatma vakti kırılan bir lavabo, havan topuyla yıkılan duvar, o dehşet günlerde seyredilmiş ancak hala bir daha bir daha seyredilen sinemalarla kurdukları hassas bağlantılar aracılığıyla bir daha yerliyurtlulaşmaya çabalayan yakın akrabalarının gündeliğine girmiş.
Velioğlu, etnografik nazarını evvel, çalışma konusu ile içindeki bağa çevirmiş. Yirmi birinci yüzyılın ikinci on yılında, üniversitesinde öğretim üyesi olduğu sevecen bir Anadolu kentindeki dairesinden, ABD’nin Texas Austin Üniversitesi’nde gerçekleştirdiği doktora tezi için toplamış olduğu hem mahrem hem son derece kamusal, hem hayli özel hem son derece kozmik bilgiler yığınını okunabilir bir metin haline getirmeye girişirken betimliyor kendini. Meskeninin banyosuna, banyonun tavanına, “aman bir avize taksam da şurayı ışıldatsam” hissiyle çıkardığı tavandaki lambadan arta kalan boşluğa, gündeliğin her daim tamirat-tadilat gerektiren hallerine gdolayıyor bizi. Bu bir cins öz-etnografi, katılımcı-gözlemci olarak devşirdiği bilgiler ile onları kâğıda dökme süreci – bu süreç bir defa doktora tezi yazma kademesinde diğer bir lisanda yapılmış olsa da – içindeki coğrafik, zamansal ve duygusal arayı kapatıyor. Bir yandan da okuru, elindeki kitabın kuramsal alet-edevat çantasıyla tanıştırıyor. Banyoya kristal bir avize takmak üzere “absürt” bir istek ile bunu gerçekleştirmek için tamirciler ve yapı gereçleriyle girişilen alelade cebelleşmelerin öyküsü, kitabın kuramsal çerçevelerini billurlaştırma uğraşı üzere. Sözgelimi müellifin, biroldukca gündelik sahnenin anlatısında, manaya ve anlatma gereçlerinden biri olarak kullandığı Henri Lefebvre’nin, (Bergsoncu durée (süreç) kavrayışının zıttı olarak geliştirdiği) “durum” ya da “hal” (instance) kavramlarına vurgusundan ilhamla, tarihî vaktin teleolojik gelişimiyle illaki eklemlenemeyecek olan “yaşanmış zaman”ın, yani yüklü anların izini sürmeye (Lefebvre, 2004; Velioğlu, 2021: 61) davet ediyor okurunu. Ya da Roland Barthes’ın “üçüncü anlam” dediği, mananın birinci ve ikinci katmanlarıyla –aşikâr ve sembolik– tüketilemeyecek ve “kültür, bilgi ve enformasyon ötesine” taşan, “fazlalık” bilginin, “arta kalan” durum ve sahnelerin (Barthes, 1985; Velioğlu, 2021: 62) etnografisini yazmanın mutfağına (banyosuna?) buyur ediyor. özetlemek gerekirsesı, her daim politik, her daim cinsiyetli gündelik ömrümüzün, aksanlı ve kırılgan varoluşların duyumsal, bayağı ve maddi kayıtlarını bir ortada kıymetlendirme uğraşını okuruyla paylaşıyor.
bu biçimdece, yeni Amerikan etnografi yazınının geliştirdiği post-niteliksel araştırma prosedürüne ve yazma biçemine enfes bir örnek teşkil eden anlatıların içine giriveriyoruz. Bu “yeni” aslında pek o kadar da yeni bir şey değil. Etnografi yazını ve edebiyat içindeki yakınlıklar sorunu, antropoloji disiplini zuhur ettiğinden beri şahsen bu disiplinin pratisyenleri tarafınca her daim keder edinilmiş. Yeni olan tahminen de artık bu ento-edebiyat akrabalığının gönül rahatlığıyla, komplekse kapılmadan kabul ediliyor olması. Yakın tarihte Cultural Anthropology (Kültürel Antropoloji) mecmuası ile American Short Fiction (Amerikan Kısa Kurgu) mecmuasının ortak hazırladığı bir sayıda, bu kadim keder bir daha bir daha gündeme gelmişti. “Edebiyat, Yazı ve Antropoloji” başlıklı bu sayı, bir dizi soru sorarak ve yanıtlar arayarak bu “yeni”nin soy kütüğünü sergiliyor: “Geleneksel olarak, kurgu ile öbür yazın tiplerini ayıran temel faktörün, ‘gerçek’ olduğuna inanıyorduk. Kurgu, icat edilmiş bir yazı iken, toplumsal bilim olsun, gazetecilik olsun ya da hatıra yazını olsun daha fazla gerçek insanları, yerleri ve olayları anlatan yazılar olarak sunuluyordu. halbuki bugün edebiyat, yazı ve antropoloji içindeki kesişmelere bakınca bu ikili zıtlığın erozyona uğradığı görülüyor. Pek alışılmış ki antropologların, inceledikleri toplulukların gerçek bir sunumunu yazmak üzere etik bir yükümlülükleri var. Lakin hakikat dediğimiz şey, oynak, kaygan olabilir. Bir etnografi yazısı, müellifinin, araştırmasında ve yazısındaki varlığını saklayınca mı hakikidir? Antropologlar insanları ve onların hayat tecrübelerini sıradançe daha evvelde inşa edilmiş mecaz-kalıplara sokmaya mı çalışıyorlar? Aşk, acı, utanç ve sevinç üzere şeyler gerçek değil midir?” (1)
Pekala ya öykü ya da masal, roman, destan üzere her cinsten edebi anlatı ne ki? Edebiyat eleştirisi kuramcılarına nazaran, bir beşer hayatının hamuru, anlatı yazmak kadar anlatı tüketmek için duyulan dileklerle yoğrulurmuş. Sözgelimi Peter Brooks anlatıyı şöyleki anlatır: “Anlatı, gerçeklikle pazarlıklarımızda kullandığımız geniş çaplı manaya kategorileri yahut sistemlerinden biridir. Bilhassa de zamansallık meselesiyle, vakit içinde kısıtlanmış oluşumuzun, ölümlülüğün sonları ortasındaki varoluşumuzun şuuruyla giriştiğimiz müzakerelerimizde anlatıyı kullanırız” (Brooks, 1984: xi). Pek natürel ki edebi yazının şahsen kendisi de vakit ortasında biroldukça dönüşümler hayatış. bir daha Brooks’a kulak verirsek:
“Olay örgüsü hakkındaki sağduyumuz, yani yaygın ortak biçimlerini ve özelliklerini tanıma kabiliyetimiz, hiç kuşkusuz çocukluktaki masallar da dâhil biroldukca kaynaktan beslenmiş, fakat tahminen de en çok on dokuzuncu yüzyılın büyük anlatı geleneğiyle yoğrulmuştur. Bu gelenek tarih ve ideoloji üzere birfazlaca bilgi çeşidinin ve gerçeğin sırf olay zinciri ortasında zamansal bir serilimde içkin biçimde anlatısal, anlaşılabilir (ve yorumlanabilir) olarak tasavvur etmekteydi. Anlatının bu altın çağında, müellifle okur, olay örgüsünün dünyayı düzenlemek ve yorumlamak için emniyetli ve gerekli bir yol olduğuna dair bir inanışı paylaşıyor, müellif ve okur olarak olay örgüleri aracılığıyla insan hayatının nasıl mana kazandığını anlamak üzere ilksel, indirgenemez bir aksiyonda bulunduklarına inanıyorlardı… Kuşkusuz bunun sebebi, o periyotta insan toplumlarının kutsalın örtüsü altından çıkıp insanın ve kurumların giderek vakit ortasında aldıkları biçime bakılırsa tanımlandığı çağdaş dünyaya geçmiş olmasıdır. İçinde yaşadığımız yüzyılda, olay örgüleri hakkında fazlaca daha kuşkucu olduk. Onların kurgusallığının, vakit içinde ve olasılıkla bağlarının keyfiliğine dair fazlaca daha keskin bir şuuruna sahibiz (Brooks, 1984: xi-xii).”
Lakin bir daha de, diyor Brooks, hem üretici hem tüketici olarak hâlâ anlatı öğelerine farkına vardığımızdan epey daha fazla bağımlıyız. Edebî yazının kendi kabiliyetine duyduğu kuşkuculuğun, öbür yazınlara, toplumsal ve beşeri bilim, bilhassa de antropoloji yazınına sirayet etmesi de doğal tabii. Yani bugün etno-edebiyat ilgisindeki edebiyat, on dokuzuncu yüzyılın, “Kutsal Kitap”ın yerine göz diken büyük anlatı geleneği değil de daha kuşkucu ve sonlarının şuurunda, kendi üzerine düşünen, kendini sorgulayan bir anlatı geleneği mi?
Clifford Geertz’in “Bulanık Tarzlar” (1980) makalesinden beri bu ve gibisi soru ve meselelerle cebelleşen biroldukca eser verildi. Benim aklımda en çok kalanlardan iki tanesi, Antropolog Lesley Stern’in ‘The Smoking Book’u [Sigara İçen Kitap] (1999) ile kültürel çalışmaların öncü isimlerinden Lauren Berlant’ın ‘Cruel Optimism’i [Zalim İyimserlik] (2011). ‘Sigara İçen Kitap’, sigara dumanının kıvrımları, dağılışı formunda yazılmış anlatılarla, sigara içme yasağının yüceltildiği bir çağda, sigara içmenin ritüellerini, iktisadını ve kültürel rolleriyle tütünün, tiryakileri üzerinde yarattığı latif esirliği araştırıyor. Kurgu, hatıra, tarih, opera, sinema ve tenkit üzere çeşitlerin karışımıyla yoğrulmuş elli kadar yazı kesimini “ve sanatı” ile birbirine teyelleyerek, sigaranın sömürgecilik tarihinde oynadığı rolü resmediyor. Tıpkı anda hem sigara hem giden sevgilisini canı çeken bir bayanın isteğinden tüten dumanın biçimini şemalini, seyrüseferini seyrettirdiği okurunu, tütün çiftçileri için sigara içmenin mecburî, hatta vatansever bir pratik olduğu eski Rodezya’daki tütün ticaretine, günde milyarlarca dolarlık tütünün satıldığı Zimbabve’deki tütün satış odalarına kadar gdolayıyor. Şimdiki vaktin her şeydilk evvel duygulanımlarla anlaşılabileceğini tez eden ‘Zalim İyimserlik’ ise 1980’lerde soğuk savaş daha sonrası ABD ve Avrupa’nın şimdiki vaktini ele geçiren âlâ hayat fantezilerini irdeliyor. Liberal-kapitalist sistemlerin bireylere, “iyi bir hayat” hayalini gerçekleştirecek fırsatlar sunmaktan aciz olduğuna dair birfazlaca somut delilin varlığına karşın, sınıf atlama, iş garantisi, siyasal ve toplumsal eşitlik ve “ölüm bizi ayırana dek” tipinden bir mahremiyet, romantik bir bağlantı düşleri kurmaktan vazgeçmeyen bayağı Amerikalıları ve bayağı hayatlarını sahneliyor. Kırılganlık, tesadüfilik ve kriz konuşmaları ortasında serimlenen duygulanımsal ve estetik reaksiyonların izlerini takip eden kitap, krizin bayağılaştığı bir dünyada bayağı hayatı altüst eden istisnai bir olaya ağırlaşan travma kuramı üzere kimi kuramların acziyetini gösteriyor.
Kendi disiplininin yol ve yazın tartışmalarıyla hemhal olduğu anlaşılan Velioğlu’nun kitabı, mesleğinin muhtaç olduğu hudutların törpülenegeldiği bir yüzeyde filizlenmiş, rizomatik (Deleuze-Guattari, 1980: 9-37) formda, dikey köklerden fazla yatay kök saplar biçiminde sarmaşıklanmış. ‘Saraybosna Havası’nın başkahramanı temelinde bayağı ömür. Ya da bu anlatının asıl kederi, kolay hayatı manaya ve anlamlandırma, gündeliğin performans, sözceleme (enunciation) ve maddi dokusunu bir ortada kıymetlendirme eforu. Amerikalı Antropolog Kathleen Stewart’a bakılırsa, bayağı ömür, “Pratiklerin ve pratik ayrıntıların değişken bir yığıntısı, hem canlılığın hem tükenmişliğin sahnesi, hem kaçış birebir vakitte sıradan bir hayat hayalidir.” Stewart’a bakılırsa yeni-liberalizm, ileri kapitalizm yahut globalleşme üzere tabirlerle işleyen toplumsal niyet kuramları, şimdiki vaktimizi ve kolay ömürlerimizi betimlemekte aciz kalıyor. “Her şeyin hep şu yahut bu türlü oldukçatan kesimi olduğu bütüncül bir sistem mefhumu, yüklü ve deveran eden bir şimdiki vakti inceleme çabasına (en yavaşça ifadeyle) pek yardımcı olmuyor. Bu, kelam konusu sistemlerin isimlendirmeye çalıştığı kuvvetler [iktidar bağları, milliyetçilik, devlet, iktisat siyasetleri, kimlik, sınıf ve toplumsal cinsiyet çatışması…] gerçek değildir yahut ivedilikle ilgilenilmesi gereken sorunlar değildir, manasına gelmiyor.” Tersine, diyor Stewart, bir antropolog, tam da bu sistemleri “şeylere içkin, her yerde hazır ve nazır bir kuvvet sahnesi” olarak gösterme gayreti içine girmeli, bunların “masum bir dünyaya dayatılmış cansız tesirler üzere görünmelerine” razı olmamalıdır (Stewart, 2008: 1).
Stewart, canlı bir iktidar alakaları sahnesi olarak tanımladığı gündelik hayatı yaratan “basit duygulanımlara” odaklanırken, Velioğlu, şu “gündelik hayat” denen şeyi nasıl da bayağı duygulanımlarımızla her Allah’ın günü bir daha üretişimize ağırlaşıyor. “Normallik, lüks mallardan biri” Saraybosnalı Boşnaklar için (Velioğlu, 2021: 213). Yalnızca onlar için mi? Pek olağan ki farklı derece ve yoğunluklarda hepimiz her yede “normallik”lerimizin tozunu alıp tamir-tadil edip durmuyor muyuz? Objeler ve onlarla kurduğumuz duygusal, zihinsel ilgilerin ipliğiyle örüp örüp söktüğümüz, epik şiir olsun, destanlar yahut darbımeseller olsun “büyük/kurucu/mukaddes” telaffuzları çiğneyip çiğneyip tükürdüğümüz, ilahilerle müziklerle yüceltip dalgasını geçtiğimiz milli-tarihsel-kültürel mirasları öğütüp öğütüp durduğumuz “bir şey” yahut “bir yer” gündelik hayat. Dört duvarlı kutucukları bir “evim tatlı evim”, bir yuva yapmak için, yalnızca eşyaların değil, hissiyatların ve aidiyetlerin, kimliklerin ve tarihlerinin de bitimsiz bir bakım-onarım gerektirdiği, ne yapsak derme çatma kalan bir yer. Çok Saraybosnalı, fakat bir o kadar da rastgele bir yerde rastgele bir anda üretilen-tüketilen bir gündelik hayat.
Saraybosna Havası – Bir Gündelik Hayat Etnografisi, Halide Velioğlu, 231 syf., İrtibat Yayıncılık, 2021.
Bir gündelik hayatın kayıtlarını tutan ‘Saraybosna Havası’nda banal bir çikolata kutusu, göçmenliğin ve ötekiliğin haletiruhiyesini dillendirebilir örneğin. Kırık bir lavabo ulusal kimlik bilmecesini sorabilir. Bir sigara ağızlığı globalleşmenin tesirleri, Osmanlı mirasının artçı titreşimleri ve imparatorluk başşehri İstanbul düşlerinden muhtelit, epey şey anlatan ancak kelamsız bir şahide dönüşebilir. Kitaptaki her sahne bir seviyede ulusal kimlik ve aidiyet sıkıntısına, ulusal kimlik dediğimiz şeyin aslında inanmayı dilek ettiğimiz kadar bütünlüklü, derli-toplu, tertemiz, masumane, pirüpak bir şey olmadığı, aksine karmaşık, bulanık, oynak, muğlak ve muallak, her daim bir daha bir daha üretilen bir şey olduğu gerçeğini ifşa ediyor. Avrupa’nın orta yerinde Slav-Müslüman bir birey, bir aile, bir topluluk, bir toplum ve bir devlet nasıl olunur? Acep “mevta olmuş Eski Yugoslavya’nın ruhunun bakımını” üstüne alan tamirciler ve mesken bayanları, Yugoslavya’nın o “eski hoş günlerinden” kalma “sağlam ve dayanıklı” mesken aletlerini, itibarlarını hâlâ koruyan Iskra ve görenje marka beyaz eşyalar (Slovenya’da üretilmişlerdi) ile Rade Končar motorlarını (Hırvatistan’da üretilmişlerdi), itinayla tamir edip, döne döne bir daha tamir ettirmekle (Velioğlu, 2021: 211) ne yapmaya çalışıyorlar? Sorunun yanıtlarından biri şu olabilir:
“Tamir derken, mütemmim ve biteviye bakım isteyen kırılmış objeler, ben’in parçalanmış uzantılarından bahsediyoruz. Bu öylesine özgül bir bakım ki, kendine has bir zamansal mantığı, duyusal kayıtları, iktisadı, ilişkiselliği ve olağan olarak ipleri objeler, teknolojiler ve beşerler içinde dokunan kıssaları var. Son savaştan bu yana, memleketler arası toplum Bosna’daki kamu binalarının bir daha inşası yahut tadilatına olduğu kadar birbiriyle savaşmış etnik kümeler içinde uzlaşma sağlanması emeliyle da değerli yatırımlar yapıyor. Özel şahıslara ilişkin konutların, apartmanların ve hane içi demirbaş eşyaların tamiri ise mal sahiplerine bırakılırken küçük kümelere, ailelere, komşulara ve toplumsal ağlara içkin hasarlı münasebetler görünmezliğini koruma ediyor. Bu minvalde, tamir etmenin cinsiyetçi emeğini, topluluk ile şeyler içinde birbirine dolaşık ve farklı ayrı ele alınamayacak olan alakalar dokusuna bakarak anlamaya çalışmak kıymetli (Velioğlu, 2021: 203).”
Bu büsbütün kendi şahsına münhasır Saraybosnalı ya da Bosna-Hersekli sorunsal, aslında her coğrafya ve her zamansallık için farklı yoğunluk ve aksanlarla geçerli bir gündelik gaile. ‘Saraybosna Havası’, hem ezeli hem aktüel, hem epey lokal hem üniversal aşikâr başlı kimi insan-toplum oluş sıkıntılarımıza tercümanlık ediyor. Müellif, yazdığı bahse mümkün mertebe yaklaşmaya çalışarak anlatımını okunabilirin, ötürüsıyla da yazılabilirin kıyısında tuttuğu için mi bu kadar derime dokunuyor? Yoksa “-dir/-dır”la biten ve kesin karar içerdiği vehmine kapılan cümlelerden fazla “ve-ve” olarak betimlediği sahneler mi etime bir kıymık üzere batıyor? bir daha Gilles Deleuze, onun “ve sanatı” düştü artık aklıma: “olmak” (être) yerine, bir şey “oluş” (devenir), sözgelimi hayvan-oluş, kadın-oluş, erkek-oluş, duman-oluş vs. ile düşünmek ve yazmak; bir dizi olmakta oluşlarla yazma sanatı. Deleuze’e nazaran bir hayatı oluşturan oldukcalukları anlayıp anlamlandırmamızı sağlayacak olan, Bir’in ve Hepsi’nin ötesine kaydıran, olmak’tan, -dir’den ötesini, arta kalanları görüp göstermeyi sağlayan bu epeyce özel “ve” bağlacıdır. Deleuze, fakat “ve-ve” ile düşünebildiğimiz bir hayatı oluşturan oldukçalukları şöyleki düşünür: “Çokluk, bölünen yahut onu kaplayan Varlığa boyun eğen bir sıfat daha demek değildir. Çokluk, artık varlığı anlatan oluştur; her şeyde oturmaktan bıkıp usanmayan, oldukçaluğun ta kendisidir. Bir ‘fazlacaluk’ ne tabirlerde ne rastgele bir sayıda; ne onların tümünde ne de onların bütünündedir. Çokluk yalnızca Ve’dedir; bütünler ve hatta onların münasebetleri ile tıpkı tabiata sahip değildir oldukçaluk. O denli ki sadece ikisi içinde yapılabilir, ikiliğin yolunu da oldukça bozar. Bu “VE-sanatını” fazlaca uzaklara itmek, lisanın kendisindeki kekemeliği, lisanın azınlık-oluş olarak kullanmasını denemek gerek” (Deleuze-Parnet, 1990: 84-85).(2)
Rastgele bir disiplin, şu yahut bu türlü “anlatı” yahut “yazma biçimi” üzere bir şeyle cebelleşmek zorunda. Her incelemenin bir izaha açılması, elde edilen ayrıntıların sunulması, bir metin yazılması gerekmiyor mu? Sözgelimi Sigmund Freud, meşhur Kurt Adam Olayı çalışmasını sunduğu, kurgu-dışı janrda yazılmış kitabında, anlatısal kederlerini itiraf etmekten çekinmez. “Hastamın hikayesini sırf tarihi gelişimi ortasında ya da salt maksat odaklı bir biçimde anlatmam mümkün değil,” der. “Tedaviyle ya da hastalıkla ilgili bir tarihçe sunmak da mümkün değil,” diye ekler; yani iki yaklaşımı, hikayeler anlatmakla bilimsel sunuş hallerini bir ortaya getirmek zorundadır (Freud, 1914/2017: 11). Kitabın ilerleyen sayfalarında soruna tekrar dönme gereksinimi hisseder: “Bu çocukluk nevrozu öyküsünü, yetişkinlik devrine ilişkin rahatsızlığın tahlili sırasında bir yan eser olarak edinmiş olduğumu hatırlatayım. ötürüsıyla, olağanda bu çeşit bir senteze girişildiğinde olanlardan da daha cılız fragmanlardan yola çıkmak zorunda kaldım. Öteki vakit içinderda epey güç olmayan bu süreç, epeyce boyutlu bir yapıyı iki boyutlu bir anlatım ortasında yakalama problemine dönüştüğünde doğal bir hudutla karşı karşıya kalıyor. ötürüsıyla, okurun canlı bir bütüne dönüştürebileceği tekil fragmanlar sunmakla yetinmeliyim” (Freud, 1914/2017: 75; italikler bana ait). Akademik bir inceleme ve onun sunumu, izahı üzerine ne büyük ancak ne mütevazı dersler… Bir senteze ulaşmak, her hâlükârda sıkıntı ve zorlayıcı (bu olayda bilhassa zor); eldeki cılız fragman yığınından yola çıkıp tekil fragmanlar sunmak ve okuruna güvenmek, okurun bu tekil fragmanları canlı bir bütüne dönüştürecek kabiliyette olduğuna inanmak…
Aksi takdirde, Saraybosnalı orta yaşlı Slav-Müslüman bir bayan ile iki genç kızının, kendilerinin ve topluluklarının Slavlıklarından kovuluşunun destanı olan, Sultan I. Murad’ı hançeriyle öldüren bir Sırp kahramanı yücelten ve tüm temaları son savaştaki kardeş-ırkdaş kanına susamışlığı legalleştirmek için kullanılmış olan Kosovalı Kız epik şiiri ve sinemaya uyarlanan versiyonu ile gündelik ilgilerinin haritası nasıl çizilir ve anlaşılırdı? Kitabın değerli bir kısmını oluşturan Kosovalı Kız destanı ve türevleriyle, Saraybosnalı bayanların gündelik hayatlarında bunları nasıl tükettikleri konusu, temelinde bir alımlama çalışması. Lakin alımlamayı şuur odaklı mülakatlarla değil, bedensel tabirleri ve sözceleme anlarını odağına alan etnografik bir dikkatle pahalandırıyor. Okur kendisini anne ve kızlarıyla bir arada epik dramayı izliyormuş üzere hissediyor. Bu, etnografın gündelik akış içerisinde betimlemeyi seçtiği anları yazıyla irileştirmesi, taşıdıkları mana ve kimi vakit da manaya direnen kolay fazlalıklardaki kuvvayı lisanda ötelemesiyle mümkün oluyor. “Savaştan bu yana Müslümanlıkları giderek ulusal kimliğe dönüşen Boşnakların, Sırp menkıbelerinde gezdirdikleri gönül kayıtlarında ne haller yazılıydı?” sorusunu sorup karşılık kırıntıları aramak lazım, diyor muharrir:
“Destanın dizelerinden oluşan ve diyalogların birçoklarını ezbere bildikleri kimi sahnelere anneli kızlı daima bir ağızdan coşkuyla katıldıklarını gördüm. Yer yer sinema akışını durdurmak ve karakterleri destansı grotesk edalarıyla canlandırmak da bu faal seyir haline dâhildi. Kızlardan biri İslam’a dönmek kisvesi altında Sultan’ın çadırına gelen ve Sultan’ı öldüren meşhur Sırp savaşçısı Miloš Obilić’i, başkası İslam’a daha evvel geçmiş olan Sırp asıllı Doktor karakterini canlandırırken, O’na [kızların annesine] –yaşına başına uygun diye olacak– ya Sultan Murad ya da anonim kör şairlerden birini canlandırmak düşüyordu. Rolleri değişmek de vardı seyir halinde. daha sonra bir orta nefessiz kalana, gözlerden yaş gelene kadar gülmek de… Bu mesihsel vakit içindera ilişkin temaların yakın tarihte başlarına gelenlerle ilgisine adeta inat, vaktin, temaların, dizelerin ve rollerin dağılımına müdahale ediyorlardı. Mitik tarih ve destanın görsel anlatısı ekranla oda içinde; trajediyle güldürü içinde; geçmişte kalmış olması beklenen Sırp vurgulu Yugoslavlıkla içinin hangi büyük anlatıyla doldurulacağı meçhul bir Müslüman Boşnak kaygısı içinde; Sırpların ötekisi olmakla kendilerinde bir ötekiliğe dönüşen ortak geçmiş, şiirler, kıssalar, hissiyatlar ve edalar içinde salınıyordu. Onların elinde sinemanın eril, destansı ve mitik referansları, bayanca tersyüz etme müdahaleleriyle evcilleşiyor, daha evvel sahip olmadığı yeni bir halde bu sefer, bir daha kendilerinin oluyordu. Bu, Sırpların ötekisi olmaktan kurtardıkları hayatlarının bir minik ve gündelik kutlaması biraz, biraz da savaş daha sonrası Bosnası’nda dağılan, altüst olan aidiyet imlerinin müşkül hallerini, denetim edebilecekleri bir sahnede bir daha bir daha sergilemenin bir yolu olmalıydı. bir daha de bu epik dramı tekrar yine seyretmelerin tüm bunlara sığmayan bir öbür, bir fazla manası vardı kanımca (Velioğlu, 2021: 36-37).”
Lakin ve lakin bu çeşit anlatıyla, yani performans ve duygulanım parçacıklarının anlatımıyla aktarılabilecek, ancak bir daha de kesinlikle ki bu sahnelerden arta kalan manaları da bulunabilecek gündelik haller. Eric Santner’in, sembolik sisteme dâhil olmayı talep eden lakin bir yandan da buna direnen “sindirilemez kalıntılar, işe yaramaz” şeyleri, sembolik tertibin hem ortasında hem haricinde olan insan dünyası kesitlerini manaya, tarihî yarıkların ve mana dünyasındaki kesintilerin izini sürme (Santner, 2001; Velioğlu, 2021: 218) davetine uyularak betimlenmiş haller. Kâh müstehzi kâh iç burkan trajik olayların anı kırıntılarıyla dokunmuş bir gündelik hayat. Pek doğal ki Bosna’nın geçen yüzyıldaki travmatik tarihinin akıllara seza trajedisi ve onun şimdiki vakte yayılan titreşimleri, rastgele bir gündelik hayata benzetilemez. Yalnızca diğer gündeliklerle yan yana konabilir. Birçok vakit sözlerin kifayetsiz kaldığı da kabullenilmek zorunda. Yoksa Srebrenica cehennemini nasıl anlatmayı deneyebiliriz ki? 11 Temmuz 1995 haftası Slav-Müslüman oluşlarıyla “ırklarına ihanet” kabahatinden yargısız infaz edilen 12 ila 80 yaştaki 8000 erkeğin yazgısını, ortalarından bir adedinin infaz sırasında cebinde bulunan, biri mavi biri alacalı iki miskete bakakalmaktan gayri… Cesedi 1998’de Zvornik toplu mezarından çıkarılan Ismet Hasanović’in (1957-1995) üstünde kalmış, kendisinin bilakis katliamdan “sağ” kurtulmuş şu misketlerin lisanları olsa da konuşsalar… “Bu misketler, hala Srebrenica yakınlarındaki Potočari kentinde bulunan Srebrenica Anma Merkezi’nde yer alan Anma Odası’nda (Spomen Soba) sergileniyor. Hasanović’in ve vefatının dokunduğu misketlere, kayıp arama takımı üyeleri, küratörler, vitrin rafı ve sonunda ziyaretçilerin bakışları dokunur. Sergilendikleri cam platforma gölgeleri vurur. Her misketten geçmiş olan vaktin, üzerinde yuvarlandıkları yerlerin izi gölgelerde kaybolur. Bize düşen her ikisini de görmektir” (Velioğlu, 2021: 176-177). Yazmak, kıyıma tanıklık eden bu yuvarlak cam modüllerini görüp dillendirmeyi denemek…
İdeolojinin varlık meselesiyle tıkandığını düşünen Fransız felsefeci Gilles Deleuze, dünyanın tüm felsefecilerine şu tavsiyede bulunmuştu: “Deneyiniz! Her seferinde bir fikir düzenlemesi, münasebetler, hal ve koşullar; her seferinde mülk sahibinin yerini hırsızın aldığı, mızraklı adamın yerini elinde hiçbir şey olmayan adama bıraktığı, toprak işçisinin yerine, ressamın ve kavramların geçtiği gerçek bir roman deneyiniz. Bu bağlantıların coğrafyası ideolojiden daha önemli!” (Deleuze-Parnet, 1990: 83).
Kaynakça
Antropolog Halide Velioğlu’nun Kasım 2021’de İrtibat Yayınları’ndan çıkan, ‘Saraybosna Havası: Bir Gündelik Hayat Etnografisi’ başlıklı kitabı, Avrupa’nın orta yerinde Slav-Müslüman bir ailenin ve kentin, tam da Slav-Müslüman oluşları yüzünden maruz kaldıkları geçen yüzyılın en dehşetengiz savaşlarından birinden arta kalan kolay ömürlerini resmediyor. Bir seviyede bir aile albümünü andıran kitaptaki enstantaneler, yirmi birinci yüzyılın birinci on yılına ilişkin. Müellif, cetlerinin yüzsenelerdır hayatış olduğu, kendilerinin doğup büyüdükleri savaş artığı kendi kentlerinde yersizyurtsuzlaşan ve kuşatma vakti kırılan bir lavabo, havan topuyla yıkılan duvar, o dehşet günlerde seyredilmiş ancak hala bir daha bir daha seyredilen sinemalarla kurdukları hassas bağlantılar aracılığıyla bir daha yerliyurtlulaşmaya çabalayan yakın akrabalarının gündeliğine girmiş.
Velioğlu, etnografik nazarını evvel, çalışma konusu ile içindeki bağa çevirmiş. Yirmi birinci yüzyılın ikinci on yılında, üniversitesinde öğretim üyesi olduğu sevecen bir Anadolu kentindeki dairesinden, ABD’nin Texas Austin Üniversitesi’nde gerçekleştirdiği doktora tezi için toplamış olduğu hem mahrem hem son derece kamusal, hem hayli özel hem son derece kozmik bilgiler yığınını okunabilir bir metin haline getirmeye girişirken betimliyor kendini. Meskeninin banyosuna, banyonun tavanına, “aman bir avize taksam da şurayı ışıldatsam” hissiyle çıkardığı tavandaki lambadan arta kalan boşluğa, gündeliğin her daim tamirat-tadilat gerektiren hallerine gdolayıyor bizi. Bu bir cins öz-etnografi, katılımcı-gözlemci olarak devşirdiği bilgiler ile onları kâğıda dökme süreci – bu süreç bir defa doktora tezi yazma kademesinde diğer bir lisanda yapılmış olsa da – içindeki coğrafik, zamansal ve duygusal arayı kapatıyor. Bir yandan da okuru, elindeki kitabın kuramsal alet-edevat çantasıyla tanıştırıyor. Banyoya kristal bir avize takmak üzere “absürt” bir istek ile bunu gerçekleştirmek için tamirciler ve yapı gereçleriyle girişilen alelade cebelleşmelerin öyküsü, kitabın kuramsal çerçevelerini billurlaştırma uğraşı üzere. Sözgelimi müellifin, biroldukca gündelik sahnenin anlatısında, manaya ve anlatma gereçlerinden biri olarak kullandığı Henri Lefebvre’nin, (Bergsoncu durée (süreç) kavrayışının zıttı olarak geliştirdiği) “durum” ya da “hal” (instance) kavramlarına vurgusundan ilhamla, tarihî vaktin teleolojik gelişimiyle illaki eklemlenemeyecek olan “yaşanmış zaman”ın, yani yüklü anların izini sürmeye (Lefebvre, 2004; Velioğlu, 2021: 61) davet ediyor okurunu. Ya da Roland Barthes’ın “üçüncü anlam” dediği, mananın birinci ve ikinci katmanlarıyla –aşikâr ve sembolik– tüketilemeyecek ve “kültür, bilgi ve enformasyon ötesine” taşan, “fazlalık” bilginin, “arta kalan” durum ve sahnelerin (Barthes, 1985; Velioğlu, 2021: 62) etnografisini yazmanın mutfağına (banyosuna?) buyur ediyor. özetlemek gerekirsesı, her daim politik, her daim cinsiyetli gündelik ömrümüzün, aksanlı ve kırılgan varoluşların duyumsal, bayağı ve maddi kayıtlarını bir ortada kıymetlendirme uğraşını okuruyla paylaşıyor.
bu biçimdece, yeni Amerikan etnografi yazınının geliştirdiği post-niteliksel araştırma prosedürüne ve yazma biçemine enfes bir örnek teşkil eden anlatıların içine giriveriyoruz. Bu “yeni” aslında pek o kadar da yeni bir şey değil. Etnografi yazını ve edebiyat içindeki yakınlıklar sorunu, antropoloji disiplini zuhur ettiğinden beri şahsen bu disiplinin pratisyenleri tarafınca her daim keder edinilmiş. Yeni olan tahminen de artık bu ento-edebiyat akrabalığının gönül rahatlığıyla, komplekse kapılmadan kabul ediliyor olması. Yakın tarihte Cultural Anthropology (Kültürel Antropoloji) mecmuası ile American Short Fiction (Amerikan Kısa Kurgu) mecmuasının ortak hazırladığı bir sayıda, bu kadim keder bir daha bir daha gündeme gelmişti. “Edebiyat, Yazı ve Antropoloji” başlıklı bu sayı, bir dizi soru sorarak ve yanıtlar arayarak bu “yeni”nin soy kütüğünü sergiliyor: “Geleneksel olarak, kurgu ile öbür yazın tiplerini ayıran temel faktörün, ‘gerçek’ olduğuna inanıyorduk. Kurgu, icat edilmiş bir yazı iken, toplumsal bilim olsun, gazetecilik olsun ya da hatıra yazını olsun daha fazla gerçek insanları, yerleri ve olayları anlatan yazılar olarak sunuluyordu. halbuki bugün edebiyat, yazı ve antropoloji içindeki kesişmelere bakınca bu ikili zıtlığın erozyona uğradığı görülüyor. Pek alışılmış ki antropologların, inceledikleri toplulukların gerçek bir sunumunu yazmak üzere etik bir yükümlülükleri var. Lakin hakikat dediğimiz şey, oynak, kaygan olabilir. Bir etnografi yazısı, müellifinin, araştırmasında ve yazısındaki varlığını saklayınca mı hakikidir? Antropologlar insanları ve onların hayat tecrübelerini sıradançe daha evvelde inşa edilmiş mecaz-kalıplara sokmaya mı çalışıyorlar? Aşk, acı, utanç ve sevinç üzere şeyler gerçek değil midir?” (1)
Pekala ya öykü ya da masal, roman, destan üzere her cinsten edebi anlatı ne ki? Edebiyat eleştirisi kuramcılarına nazaran, bir beşer hayatının hamuru, anlatı yazmak kadar anlatı tüketmek için duyulan dileklerle yoğrulurmuş. Sözgelimi Peter Brooks anlatıyı şöyleki anlatır: “Anlatı, gerçeklikle pazarlıklarımızda kullandığımız geniş çaplı manaya kategorileri yahut sistemlerinden biridir. Bilhassa de zamansallık meselesiyle, vakit içinde kısıtlanmış oluşumuzun, ölümlülüğün sonları ortasındaki varoluşumuzun şuuruyla giriştiğimiz müzakerelerimizde anlatıyı kullanırız” (Brooks, 1984: xi). Pek natürel ki edebi yazının şahsen kendisi de vakit ortasında biroldukça dönüşümler hayatış. bir daha Brooks’a kulak verirsek:
“Olay örgüsü hakkındaki sağduyumuz, yani yaygın ortak biçimlerini ve özelliklerini tanıma kabiliyetimiz, hiç kuşkusuz çocukluktaki masallar da dâhil biroldukca kaynaktan beslenmiş, fakat tahminen de en çok on dokuzuncu yüzyılın büyük anlatı geleneğiyle yoğrulmuştur. Bu gelenek tarih ve ideoloji üzere birfazlaca bilgi çeşidinin ve gerçeğin sırf olay zinciri ortasında zamansal bir serilimde içkin biçimde anlatısal, anlaşılabilir (ve yorumlanabilir) olarak tasavvur etmekteydi. Anlatının bu altın çağında, müellifle okur, olay örgüsünün dünyayı düzenlemek ve yorumlamak için emniyetli ve gerekli bir yol olduğuna dair bir inanışı paylaşıyor, müellif ve okur olarak olay örgüleri aracılığıyla insan hayatının nasıl mana kazandığını anlamak üzere ilksel, indirgenemez bir aksiyonda bulunduklarına inanıyorlardı… Kuşkusuz bunun sebebi, o periyotta insan toplumlarının kutsalın örtüsü altından çıkıp insanın ve kurumların giderek vakit ortasında aldıkları biçime bakılırsa tanımlandığı çağdaş dünyaya geçmiş olmasıdır. İçinde yaşadığımız yüzyılda, olay örgüleri hakkında fazlaca daha kuşkucu olduk. Onların kurgusallığının, vakit içinde ve olasılıkla bağlarının keyfiliğine dair fazlaca daha keskin bir şuuruna sahibiz (Brooks, 1984: xi-xii).”
Lakin bir daha de, diyor Brooks, hem üretici hem tüketici olarak hâlâ anlatı öğelerine farkına vardığımızdan epey daha fazla bağımlıyız. Edebî yazının kendi kabiliyetine duyduğu kuşkuculuğun, öbür yazınlara, toplumsal ve beşeri bilim, bilhassa de antropoloji yazınına sirayet etmesi de doğal tabii. Yani bugün etno-edebiyat ilgisindeki edebiyat, on dokuzuncu yüzyılın, “Kutsal Kitap”ın yerine göz diken büyük anlatı geleneği değil de daha kuşkucu ve sonlarının şuurunda, kendi üzerine düşünen, kendini sorgulayan bir anlatı geleneği mi?
Clifford Geertz’in “Bulanık Tarzlar” (1980) makalesinden beri bu ve gibisi soru ve meselelerle cebelleşen biroldukca eser verildi. Benim aklımda en çok kalanlardan iki tanesi, Antropolog Lesley Stern’in ‘The Smoking Book’u [Sigara İçen Kitap] (1999) ile kültürel çalışmaların öncü isimlerinden Lauren Berlant’ın ‘Cruel Optimism’i [Zalim İyimserlik] (2011). ‘Sigara İçen Kitap’, sigara dumanının kıvrımları, dağılışı formunda yazılmış anlatılarla, sigara içme yasağının yüceltildiği bir çağda, sigara içmenin ritüellerini, iktisadını ve kültürel rolleriyle tütünün, tiryakileri üzerinde yarattığı latif esirliği araştırıyor. Kurgu, hatıra, tarih, opera, sinema ve tenkit üzere çeşitlerin karışımıyla yoğrulmuş elli kadar yazı kesimini “ve sanatı” ile birbirine teyelleyerek, sigaranın sömürgecilik tarihinde oynadığı rolü resmediyor. Tıpkı anda hem sigara hem giden sevgilisini canı çeken bir bayanın isteğinden tüten dumanın biçimini şemalini, seyrüseferini seyrettirdiği okurunu, tütün çiftçileri için sigara içmenin mecburî, hatta vatansever bir pratik olduğu eski Rodezya’daki tütün ticaretine, günde milyarlarca dolarlık tütünün satıldığı Zimbabve’deki tütün satış odalarına kadar gdolayıyor. Şimdiki vaktin her şeydilk evvel duygulanımlarla anlaşılabileceğini tez eden ‘Zalim İyimserlik’ ise 1980’lerde soğuk savaş daha sonrası ABD ve Avrupa’nın şimdiki vaktini ele geçiren âlâ hayat fantezilerini irdeliyor. Liberal-kapitalist sistemlerin bireylere, “iyi bir hayat” hayalini gerçekleştirecek fırsatlar sunmaktan aciz olduğuna dair birfazlaca somut delilin varlığına karşın, sınıf atlama, iş garantisi, siyasal ve toplumsal eşitlik ve “ölüm bizi ayırana dek” tipinden bir mahremiyet, romantik bir bağlantı düşleri kurmaktan vazgeçmeyen bayağı Amerikalıları ve bayağı hayatlarını sahneliyor. Kırılganlık, tesadüfilik ve kriz konuşmaları ortasında serimlenen duygulanımsal ve estetik reaksiyonların izlerini takip eden kitap, krizin bayağılaştığı bir dünyada bayağı hayatı altüst eden istisnai bir olaya ağırlaşan travma kuramı üzere kimi kuramların acziyetini gösteriyor.
Kendi disiplininin yol ve yazın tartışmalarıyla hemhal olduğu anlaşılan Velioğlu’nun kitabı, mesleğinin muhtaç olduğu hudutların törpülenegeldiği bir yüzeyde filizlenmiş, rizomatik (Deleuze-Guattari, 1980: 9-37) formda, dikey köklerden fazla yatay kök saplar biçiminde sarmaşıklanmış. ‘Saraybosna Havası’nın başkahramanı temelinde bayağı ömür. Ya da bu anlatının asıl kederi, kolay hayatı manaya ve anlamlandırma, gündeliğin performans, sözceleme (enunciation) ve maddi dokusunu bir ortada kıymetlendirme eforu. Amerikalı Antropolog Kathleen Stewart’a bakılırsa, bayağı ömür, “Pratiklerin ve pratik ayrıntıların değişken bir yığıntısı, hem canlılığın hem tükenmişliğin sahnesi, hem kaçış birebir vakitte sıradan bir hayat hayalidir.” Stewart’a bakılırsa yeni-liberalizm, ileri kapitalizm yahut globalleşme üzere tabirlerle işleyen toplumsal niyet kuramları, şimdiki vaktimizi ve kolay ömürlerimizi betimlemekte aciz kalıyor. “Her şeyin hep şu yahut bu türlü oldukçatan kesimi olduğu bütüncül bir sistem mefhumu, yüklü ve deveran eden bir şimdiki vakti inceleme çabasına (en yavaşça ifadeyle) pek yardımcı olmuyor. Bu, kelam konusu sistemlerin isimlendirmeye çalıştığı kuvvetler [iktidar bağları, milliyetçilik, devlet, iktisat siyasetleri, kimlik, sınıf ve toplumsal cinsiyet çatışması…] gerçek değildir yahut ivedilikle ilgilenilmesi gereken sorunlar değildir, manasına gelmiyor.” Tersine, diyor Stewart, bir antropolog, tam da bu sistemleri “şeylere içkin, her yerde hazır ve nazır bir kuvvet sahnesi” olarak gösterme gayreti içine girmeli, bunların “masum bir dünyaya dayatılmış cansız tesirler üzere görünmelerine” razı olmamalıdır (Stewart, 2008: 1).
Stewart, canlı bir iktidar alakaları sahnesi olarak tanımladığı gündelik hayatı yaratan “basit duygulanımlara” odaklanırken, Velioğlu, şu “gündelik hayat” denen şeyi nasıl da bayağı duygulanımlarımızla her Allah’ın günü bir daha üretişimize ağırlaşıyor. “Normallik, lüks mallardan biri” Saraybosnalı Boşnaklar için (Velioğlu, 2021: 213). Yalnızca onlar için mi? Pek olağan ki farklı derece ve yoğunluklarda hepimiz her yede “normallik”lerimizin tozunu alıp tamir-tadil edip durmuyor muyuz? Objeler ve onlarla kurduğumuz duygusal, zihinsel ilgilerin ipliğiyle örüp örüp söktüğümüz, epik şiir olsun, destanlar yahut darbımeseller olsun “büyük/kurucu/mukaddes” telaffuzları çiğneyip çiğneyip tükürdüğümüz, ilahilerle müziklerle yüceltip dalgasını geçtiğimiz milli-tarihsel-kültürel mirasları öğütüp öğütüp durduğumuz “bir şey” yahut “bir yer” gündelik hayat. Dört duvarlı kutucukları bir “evim tatlı evim”, bir yuva yapmak için, yalnızca eşyaların değil, hissiyatların ve aidiyetlerin, kimliklerin ve tarihlerinin de bitimsiz bir bakım-onarım gerektirdiği, ne yapsak derme çatma kalan bir yer. Çok Saraybosnalı, fakat bir o kadar da rastgele bir yerde rastgele bir anda üretilen-tüketilen bir gündelik hayat.
Saraybosna Havası – Bir Gündelik Hayat Etnografisi, Halide Velioğlu, 231 syf., İrtibat Yayıncılık, 2021.
Bir gündelik hayatın kayıtlarını tutan ‘Saraybosna Havası’nda banal bir çikolata kutusu, göçmenliğin ve ötekiliğin haletiruhiyesini dillendirebilir örneğin. Kırık bir lavabo ulusal kimlik bilmecesini sorabilir. Bir sigara ağızlığı globalleşmenin tesirleri, Osmanlı mirasının artçı titreşimleri ve imparatorluk başşehri İstanbul düşlerinden muhtelit, epey şey anlatan ancak kelamsız bir şahide dönüşebilir. Kitaptaki her sahne bir seviyede ulusal kimlik ve aidiyet sıkıntısına, ulusal kimlik dediğimiz şeyin aslında inanmayı dilek ettiğimiz kadar bütünlüklü, derli-toplu, tertemiz, masumane, pirüpak bir şey olmadığı, aksine karmaşık, bulanık, oynak, muğlak ve muallak, her daim bir daha bir daha üretilen bir şey olduğu gerçeğini ifşa ediyor. Avrupa’nın orta yerinde Slav-Müslüman bir birey, bir aile, bir topluluk, bir toplum ve bir devlet nasıl olunur? Acep “mevta olmuş Eski Yugoslavya’nın ruhunun bakımını” üstüne alan tamirciler ve mesken bayanları, Yugoslavya’nın o “eski hoş günlerinden” kalma “sağlam ve dayanıklı” mesken aletlerini, itibarlarını hâlâ koruyan Iskra ve görenje marka beyaz eşyalar (Slovenya’da üretilmişlerdi) ile Rade Končar motorlarını (Hırvatistan’da üretilmişlerdi), itinayla tamir edip, döne döne bir daha tamir ettirmekle (Velioğlu, 2021: 211) ne yapmaya çalışıyorlar? Sorunun yanıtlarından biri şu olabilir:
“Tamir derken, mütemmim ve biteviye bakım isteyen kırılmış objeler, ben’in parçalanmış uzantılarından bahsediyoruz. Bu öylesine özgül bir bakım ki, kendine has bir zamansal mantığı, duyusal kayıtları, iktisadı, ilişkiselliği ve olağan olarak ipleri objeler, teknolojiler ve beşerler içinde dokunan kıssaları var. Son savaştan bu yana, memleketler arası toplum Bosna’daki kamu binalarının bir daha inşası yahut tadilatına olduğu kadar birbiriyle savaşmış etnik kümeler içinde uzlaşma sağlanması emeliyle da değerli yatırımlar yapıyor. Özel şahıslara ilişkin konutların, apartmanların ve hane içi demirbaş eşyaların tamiri ise mal sahiplerine bırakılırken küçük kümelere, ailelere, komşulara ve toplumsal ağlara içkin hasarlı münasebetler görünmezliğini koruma ediyor. Bu minvalde, tamir etmenin cinsiyetçi emeğini, topluluk ile şeyler içinde birbirine dolaşık ve farklı ayrı ele alınamayacak olan alakalar dokusuna bakarak anlamaya çalışmak kıymetli (Velioğlu, 2021: 203).”
Bu büsbütün kendi şahsına münhasır Saraybosnalı ya da Bosna-Hersekli sorunsal, aslında her coğrafya ve her zamansallık için farklı yoğunluk ve aksanlarla geçerli bir gündelik gaile. ‘Saraybosna Havası’, hem ezeli hem aktüel, hem epey lokal hem üniversal aşikâr başlı kimi insan-toplum oluş sıkıntılarımıza tercümanlık ediyor. Müellif, yazdığı bahse mümkün mertebe yaklaşmaya çalışarak anlatımını okunabilirin, ötürüsıyla da yazılabilirin kıyısında tuttuğu için mi bu kadar derime dokunuyor? Yoksa “-dir/-dır”la biten ve kesin karar içerdiği vehmine kapılan cümlelerden fazla “ve-ve” olarak betimlediği sahneler mi etime bir kıymık üzere batıyor? bir daha Gilles Deleuze, onun “ve sanatı” düştü artık aklıma: “olmak” (être) yerine, bir şey “oluş” (devenir), sözgelimi hayvan-oluş, kadın-oluş, erkek-oluş, duman-oluş vs. ile düşünmek ve yazmak; bir dizi olmakta oluşlarla yazma sanatı. Deleuze’e nazaran bir hayatı oluşturan oldukcalukları anlayıp anlamlandırmamızı sağlayacak olan, Bir’in ve Hepsi’nin ötesine kaydıran, olmak’tan, -dir’den ötesini, arta kalanları görüp göstermeyi sağlayan bu epeyce özel “ve” bağlacıdır. Deleuze, fakat “ve-ve” ile düşünebildiğimiz bir hayatı oluşturan oldukçalukları şöyleki düşünür: “Çokluk, bölünen yahut onu kaplayan Varlığa boyun eğen bir sıfat daha demek değildir. Çokluk, artık varlığı anlatan oluştur; her şeyde oturmaktan bıkıp usanmayan, oldukçaluğun ta kendisidir. Bir ‘fazlacaluk’ ne tabirlerde ne rastgele bir sayıda; ne onların tümünde ne de onların bütünündedir. Çokluk yalnızca Ve’dedir; bütünler ve hatta onların münasebetleri ile tıpkı tabiata sahip değildir oldukçaluk. O denli ki sadece ikisi içinde yapılabilir, ikiliğin yolunu da oldukça bozar. Bu “VE-sanatını” fazlaca uzaklara itmek, lisanın kendisindeki kekemeliği, lisanın azınlık-oluş olarak kullanmasını denemek gerek” (Deleuze-Parnet, 1990: 84-85).(2)
Rastgele bir disiplin, şu yahut bu türlü “anlatı” yahut “yazma biçimi” üzere bir şeyle cebelleşmek zorunda. Her incelemenin bir izaha açılması, elde edilen ayrıntıların sunulması, bir metin yazılması gerekmiyor mu? Sözgelimi Sigmund Freud, meşhur Kurt Adam Olayı çalışmasını sunduğu, kurgu-dışı janrda yazılmış kitabında, anlatısal kederlerini itiraf etmekten çekinmez. “Hastamın hikayesini sırf tarihi gelişimi ortasında ya da salt maksat odaklı bir biçimde anlatmam mümkün değil,” der. “Tedaviyle ya da hastalıkla ilgili bir tarihçe sunmak da mümkün değil,” diye ekler; yani iki yaklaşımı, hikayeler anlatmakla bilimsel sunuş hallerini bir ortaya getirmek zorundadır (Freud, 1914/2017: 11). Kitabın ilerleyen sayfalarında soruna tekrar dönme gereksinimi hisseder: “Bu çocukluk nevrozu öyküsünü, yetişkinlik devrine ilişkin rahatsızlığın tahlili sırasında bir yan eser olarak edinmiş olduğumu hatırlatayım. ötürüsıyla, olağanda bu çeşit bir senteze girişildiğinde olanlardan da daha cılız fragmanlardan yola çıkmak zorunda kaldım. Öteki vakit içinderda epey güç olmayan bu süreç, epeyce boyutlu bir yapıyı iki boyutlu bir anlatım ortasında yakalama problemine dönüştüğünde doğal bir hudutla karşı karşıya kalıyor. ötürüsıyla, okurun canlı bir bütüne dönüştürebileceği tekil fragmanlar sunmakla yetinmeliyim” (Freud, 1914/2017: 75; italikler bana ait). Akademik bir inceleme ve onun sunumu, izahı üzerine ne büyük ancak ne mütevazı dersler… Bir senteze ulaşmak, her hâlükârda sıkıntı ve zorlayıcı (bu olayda bilhassa zor); eldeki cılız fragman yığınından yola çıkıp tekil fragmanlar sunmak ve okuruna güvenmek, okurun bu tekil fragmanları canlı bir bütüne dönüştürecek kabiliyette olduğuna inanmak…
Aksi takdirde, Saraybosnalı orta yaşlı Slav-Müslüman bir bayan ile iki genç kızının, kendilerinin ve topluluklarının Slavlıklarından kovuluşunun destanı olan, Sultan I. Murad’ı hançeriyle öldüren bir Sırp kahramanı yücelten ve tüm temaları son savaştaki kardeş-ırkdaş kanına susamışlığı legalleştirmek için kullanılmış olan Kosovalı Kız epik şiiri ve sinemaya uyarlanan versiyonu ile gündelik ilgilerinin haritası nasıl çizilir ve anlaşılırdı? Kitabın değerli bir kısmını oluşturan Kosovalı Kız destanı ve türevleriyle, Saraybosnalı bayanların gündelik hayatlarında bunları nasıl tükettikleri konusu, temelinde bir alımlama çalışması. Lakin alımlamayı şuur odaklı mülakatlarla değil, bedensel tabirleri ve sözceleme anlarını odağına alan etnografik bir dikkatle pahalandırıyor. Okur kendisini anne ve kızlarıyla bir arada epik dramayı izliyormuş üzere hissediyor. Bu, etnografın gündelik akış içerisinde betimlemeyi seçtiği anları yazıyla irileştirmesi, taşıdıkları mana ve kimi vakit da manaya direnen kolay fazlalıklardaki kuvvayı lisanda ötelemesiyle mümkün oluyor. “Savaştan bu yana Müslümanlıkları giderek ulusal kimliğe dönüşen Boşnakların, Sırp menkıbelerinde gezdirdikleri gönül kayıtlarında ne haller yazılıydı?” sorusunu sorup karşılık kırıntıları aramak lazım, diyor muharrir:
“Destanın dizelerinden oluşan ve diyalogların birçoklarını ezbere bildikleri kimi sahnelere anneli kızlı daima bir ağızdan coşkuyla katıldıklarını gördüm. Yer yer sinema akışını durdurmak ve karakterleri destansı grotesk edalarıyla canlandırmak da bu faal seyir haline dâhildi. Kızlardan biri İslam’a dönmek kisvesi altında Sultan’ın çadırına gelen ve Sultan’ı öldüren meşhur Sırp savaşçısı Miloš Obilić’i, başkası İslam’a daha evvel geçmiş olan Sırp asıllı Doktor karakterini canlandırırken, O’na [kızların annesine] –yaşına başına uygun diye olacak– ya Sultan Murad ya da anonim kör şairlerden birini canlandırmak düşüyordu. Rolleri değişmek de vardı seyir halinde. daha sonra bir orta nefessiz kalana, gözlerden yaş gelene kadar gülmek de… Bu mesihsel vakit içindera ilişkin temaların yakın tarihte başlarına gelenlerle ilgisine adeta inat, vaktin, temaların, dizelerin ve rollerin dağılımına müdahale ediyorlardı. Mitik tarih ve destanın görsel anlatısı ekranla oda içinde; trajediyle güldürü içinde; geçmişte kalmış olması beklenen Sırp vurgulu Yugoslavlıkla içinin hangi büyük anlatıyla doldurulacağı meçhul bir Müslüman Boşnak kaygısı içinde; Sırpların ötekisi olmakla kendilerinde bir ötekiliğe dönüşen ortak geçmiş, şiirler, kıssalar, hissiyatlar ve edalar içinde salınıyordu. Onların elinde sinemanın eril, destansı ve mitik referansları, bayanca tersyüz etme müdahaleleriyle evcilleşiyor, daha evvel sahip olmadığı yeni bir halde bu sefer, bir daha kendilerinin oluyordu. Bu, Sırpların ötekisi olmaktan kurtardıkları hayatlarının bir minik ve gündelik kutlaması biraz, biraz da savaş daha sonrası Bosnası’nda dağılan, altüst olan aidiyet imlerinin müşkül hallerini, denetim edebilecekleri bir sahnede bir daha bir daha sergilemenin bir yolu olmalıydı. bir daha de bu epik dramı tekrar yine seyretmelerin tüm bunlara sığmayan bir öbür, bir fazla manası vardı kanımca (Velioğlu, 2021: 36-37).”
Lakin ve lakin bu çeşit anlatıyla, yani performans ve duygulanım parçacıklarının anlatımıyla aktarılabilecek, ancak bir daha de kesinlikle ki bu sahnelerden arta kalan manaları da bulunabilecek gündelik haller. Eric Santner’in, sembolik sisteme dâhil olmayı talep eden lakin bir yandan da buna direnen “sindirilemez kalıntılar, işe yaramaz” şeyleri, sembolik tertibin hem ortasında hem haricinde olan insan dünyası kesitlerini manaya, tarihî yarıkların ve mana dünyasındaki kesintilerin izini sürme (Santner, 2001; Velioğlu, 2021: 218) davetine uyularak betimlenmiş haller. Kâh müstehzi kâh iç burkan trajik olayların anı kırıntılarıyla dokunmuş bir gündelik hayat. Pek doğal ki Bosna’nın geçen yüzyıldaki travmatik tarihinin akıllara seza trajedisi ve onun şimdiki vakte yayılan titreşimleri, rastgele bir gündelik hayata benzetilemez. Yalnızca diğer gündeliklerle yan yana konabilir. Birçok vakit sözlerin kifayetsiz kaldığı da kabullenilmek zorunda. Yoksa Srebrenica cehennemini nasıl anlatmayı deneyebiliriz ki? 11 Temmuz 1995 haftası Slav-Müslüman oluşlarıyla “ırklarına ihanet” kabahatinden yargısız infaz edilen 12 ila 80 yaştaki 8000 erkeğin yazgısını, ortalarından bir adedinin infaz sırasında cebinde bulunan, biri mavi biri alacalı iki miskete bakakalmaktan gayri… Cesedi 1998’de Zvornik toplu mezarından çıkarılan Ismet Hasanović’in (1957-1995) üstünde kalmış, kendisinin bilakis katliamdan “sağ” kurtulmuş şu misketlerin lisanları olsa da konuşsalar… “Bu misketler, hala Srebrenica yakınlarındaki Potočari kentinde bulunan Srebrenica Anma Merkezi’nde yer alan Anma Odası’nda (Spomen Soba) sergileniyor. Hasanović’in ve vefatının dokunduğu misketlere, kayıp arama takımı üyeleri, küratörler, vitrin rafı ve sonunda ziyaretçilerin bakışları dokunur. Sergilendikleri cam platforma gölgeleri vurur. Her misketten geçmiş olan vaktin, üzerinde yuvarlandıkları yerlerin izi gölgelerde kaybolur. Bize düşen her ikisini de görmektir” (Velioğlu, 2021: 176-177). Yazmak, kıyıma tanıklık eden bu yuvarlak cam modüllerini görüp dillendirmeyi denemek…
İdeolojinin varlık meselesiyle tıkandığını düşünen Fransız felsefeci Gilles Deleuze, dünyanın tüm felsefecilerine şu tavsiyede bulunmuştu: “Deneyiniz! Her seferinde bir fikir düzenlemesi, münasebetler, hal ve koşullar; her seferinde mülk sahibinin yerini hırsızın aldığı, mızraklı adamın yerini elinde hiçbir şey olmayan adama bıraktığı, toprak işçisinin yerine, ressamın ve kavramların geçtiği gerçek bir roman deneyiniz. Bu bağlantıların coğrafyası ideolojiden daha önemli!” (Deleuze-Parnet, 1990: 83).
Kaynakça
- Barthes, Roland, The Responsibility of Forms: Critical Essays on Music, Arka, and Representation, Hill & Wang, 1985.
- Berlant, Lauren, Cruel Optimism, Duke University Press, 2011.
- Boorks, Peter, Reading for the Plot: Design and Intention in Narrative, Alfred A. Knopf, 1984. Türkçesi: Olay Örgüsü için Okumak: Anlatıda Tasarım ve Niyet, çev. Zehra Cunillera, İnka Yayınları (yayıma hazırlanıyor).
- Deleuze, Gilles ve Félix Guattari, Capitalisme et schizophrénie 2: Mille Plateaux, Les Éditions de Minuit, 1980.
- Deleuze, Gilles ve Claire Parnet, Diyaloglar, çev. Ali Akay, Bağlam Yayınları, 1990.
- Freud, Sigmund, Kurt Adam Hadisesi: Bir Çocukluk Nevrozu Hikayesi, çev. Gülin Ekinci, AltıKırkbeş Yayın, 2017.
- Geertz, Clifford, “Blurred Genres: The Refiguration of Social Thought,” The American Scholar 49/2, 1980: 165-179; Türkçesi: “Bulanık Üsluplar: Toplumsal Niyetin bir daha Biçimlenmesi,” Mahallî Bilgi ortasında, s.31-47, çev. Kudret Emiroğlu, Dost Yayınları, 2007.
- Lefebvre, Henri, Rythmanalysis: Space, Time, and Everyday Life, Continuum, Londra & New York, 2004.
- Santner, Eric L., On the Psychotheology of Everyday Life: Reflections on Freud and Rosenzweig, University of Chicago Press, Chicago, 2001.
- Stern, Lesley, The Smoking Book, University of Chicago Press, 1999.
- Stewart, Kathleen, bayağı Duygulanımlar, çev. Zehra Cunillera, Boğaziçi Yayınevi, 2008.
- Velioğlu, Halide, Saraybosna Havası: Bir Gündelik Hayat Etnografisi, Bağlantı Yayınları, 2021.
- Literature, Writing, and Anthropology | Cultural Anthropology (culanth.org)
- Saraybosna Havası bu sanatın hoş bir örneği. Kitabın “İçindekiler” kısmına bakmak kâfi: “O şey” ve “Gündeliğin Aksanlı Halleri” ve “Kayıt” ve “İkona” ve “Çikolata Kutusu” ve “O” ve…