Parıltı Yazgan’ın Sultan’dan tüm tebaaya yayılan “vesvese” salgını periyodunda Leyla isimli genç bir hanımın eşitlik uğraşına evrilecek ferdî direnişini masalsı bir anlatıyla mevzu edindiği romanı ‘Leyla’, Sia Kitap etiketiyle raflarda yerini aldı. Roman, yalnızca anlattığı periyodu değil, dikkatli okur için aktüeli de irdeleyen bir kurgu niteliğinde.
‘Lal Kitap’ isimli yapıtıyla 2007 yılında His Asena Edebiyat Ödülü’nü kazanan Parıltı Yazgan, ‘Leyla’ romanın başında da bir lal olma hâlini bahis edinir. Bayanları lal oldukları, erkekleri de nadiren konuştukları için ahali tarafınca “Sessizzâdeler” olarak anılan ailenin ortanca kızı Perizat gebedir, üstelik salgın devrinde. Saraydan halka yayıldığı düşünülen bu salgının dört kişi farkındadır. Papaz Theofanis Efendi, Perizat’ın babası Müezzin Ekrem Efendi, Hekimbaşı Aboddin (Abidin) Efendi ile Muharrir Selim Suriri. Dördü de salgına farklı isimler verir: Kuşku, vesvese, kuruntu, kuşku, işkil hastalığı. Perizat’ın akıbeti bu “dört muhterimin” dördünün de akıbetini değiştirecektir -Kurguyu anlatmamak ismine dördüncüyü okura bırakmak gerekiyor. Karnındaki evlilik dışı bebeği bol çarşaflar giyerek saklayan Perizat’ın tek kurtuluşu onu doğurmaktır. Bu sebeple Papaz Theofanis Efendi’den yardım diler. İyiliksever Papaz bunu kabul eder lakin salgının bulaşmadığı bir ebe bulamayacağından Hekimbaşı Abidin Efendi’ye başvurur. bu biçimdece, doğum için eski bir köşke, babası uyanmadan, sabah namazından evvelden yola düzülür genç bayan, lakin Müezzin Ekrem Efendi uyanmış, onun bir sanrı olup olmadığını anlamak için peşine düşmüştür. Bu sebeple, dört sayından üçü ve doğurmak üzere olan Perizat’la birebir yerde bir ortaya gelmişken apansızın vuku bulan zelzeleyle birlikte köşke ağaç düşer. Hem Müezzin hem Papaz tıpkı vakitte Perizat vefat eder. Sağ kalan tek kişi Hekimbaşı Abidin Efendi ve onun tabiriyle Hakikat Ağacı’nın kısımlarıyla sarmalayarak koruduğu bebektir: Leyla. Mistik bir biçimde doğan bu bebeği zelzelede evlatlarını kaybeden bir aileye verir.
Leyla, Işık Yazgan, 120 syf., Sia Kitap, 2021.
Halleri herkesten farklı olan Leyla’nın tutkusu okumak ve yazmaktır. Leyla’nın Abidin Dedesi, ona Hakikat Ağacı’ndan yaptığı üç kalemi ikram eder ve vakit geçtikten daha sonra onu yanına, saraya aldırır. Öte yandan kütüphanesinden bir astronomi kitabı çalındığı vakit hırsızı yakalamak için günlerce pusuda yatan Abidin Efendi bir gün hırsızı bulur. Bu hırsız tulumbacı babası vefat eden, başka tulumbacılar tarafınca kollanarak Galata Kulesi’nde küçük bir yerde barınan bir oğlan çocuğudur. Hastalığın çocuğa bulaşmadığını bakılırsan Abidin Efendi, tulumbacıları ikna ederek oğlanı da saraya aldırır. O denli ki çocuğun bir gün tulumbacı olacağına kelam vererek ona “ödünç/borç” manalarını taşıyan “Karz” ismini vererek. Karz da başta astronomi olmak üzere kitaplara meraklı bir çocuktur ve Leyla ile bir arada büyürler -ki bu ilgi ileride aşka dönüşecektir. Abidin Efendi, özellikle “namaz olayında” yaşadıklarından daha sonra vesveseye düşen, bu ve öbür taraflarıyla Abdülhamit’i çağrıştıran Sultan’ın kuşkucu ve zalim hükümdarlığında salgını bitirmek için bir ilaç bulmaya çalışmaktadır. Bu ilaçları saray yemeklerine gizlice katar ve başarısız sonuçlar alır, üstelik kuşkuları üzerine toplar çünkü padişahı ishal etmiştir. Fakat ileride Leyla ve Karz, salgın için farklı bir yol deneyeceklerdir. Vesvese salgınını biraz daha açmalı: Bu salgın romana bir distopya çeşnisi katar zira her insanın birbirinden şüphelendiği, her insanın birbirini ihbar ettiği, hatta öldürdüğü, her insanın “müzevir”, yani ispiyoncu olduğu bir toplum yapısı kelam konusudur:
“Ana baba evladının, evlat ana babasının evvel Sultan’a hakaret ettiğine daha sonra ise kendine karşı işler çevirdiğine dair kuşkulara kapılıyor.” (s.15)
Ebeveynler ile evlatların dahi birbirine güvenmediği bu tekinsiz toplum yapısındaki distopik damar, zelzelenin dahi sorumlusu sayılan müphem bir düşmanın kurgulanmasıyla tamamlanır: Erbab-ı Fesat.
“Bu fesatların kim olduğu Sultan’ın o günkü nazarına bakılırsa sık sık değişse de icraatları asla değişmezdi. Nihayet en büyük oyunlarını oynamış, bir zelzele yaratmışlardı.” (s.32)
Öte yandan, coğrafyası ve vakti tam manasıyla belli olmayan anlatıda masalsı bir hava hâkim olup yer yer fantastik ögelerle karşılaşırız. Leyla’nın doğum sahnesi, Hakikat Ağacı, bu ağaçtan yapılan kalemler, Leyla’nın insanların akıbetlerini okuyabilmesi örneğin.
“Kimin gözlerine baksa parçalanmış vaktin ortasından kişinin mazisine ve istikbaline dair anları nazaranbilen Leyla, Karz’ın vakit döngüsüne ilişkin rastgele bir manzara yakalayamamıştı.” (s.62)
İlaveten, anlatının paralel bir anlatıyla, Selim Sururi’nin ‘Leyla vu Mecnun’ kitabından kısımlarla devam etmesi de bu masalı, efsaneyi, halk öyküsünü veyahut mesnevîyi andıran havaya hizmet eder. Yerin Doğu coğrafyasında geçmesi de bu havayı pekiştirir. beraberinde üstkurmacaya dayalı bir yapı oluşturur. Bu yapı özellikleriyle ilerleyen anlatıda asıl dikkat çeken romana da ismini veren Leyla’nın karakteridir zira Leyla birincinin toplum normlarının haricinde doğan, gayrimeşru bir çocuktur. İkinci olarak bir bayandır. Üstelik kitabın sonlarına gerçek Harem Ağası yüzünden Sultan’ın haremine girmek zorunda kalan bir bayan. Bayanların periyot koşulları içerisinde “ikinci mahlukat” olarak görüldüğünün altını çizmeli. Bütün bu eşitsizliklere karşın Leyla toplumsal kalıpları yıkan ve rotasını bilime çeviren, asla pes etmeyen, insanları güzelleştirerek akla dayalı, barışçıl ve eşit bir toplum kurma uğraşında her daim direnen bir karakterdir. Hakikaten, birtakım fırsatlar yardımıyla (Matmazel’in ülkesi Fransa’dan getirdiği matbaa makinesi ve tamirle uğraşan Sabit Efendi’nin de “sıhhatli” olduğu için takviyesini esirgememesi) mecmua çıkarma fikrini öne atan, bunu gerçekleştirmek için mum ışığında gece gündüz çalışan, bu sayede cariyelerin fikirlerini beyan etmesini sağlayan ve saray içerisinde bir bayan hareketinin oluşumuna vesile olan öncü bir figür olarak belirir.
“Bir gün vesvese hastalığından kurtulunca birbirlerine olan itimatlarını bir daha kazanacaklar ve tekrar hiç bir şey eskisi üzere olmayacak.” (s.109)
bu biçimdece Leyla yardımıyla bayanlar bir eşitlik şuuruna sahip olmuş ve bayanla erkeğin toplumsal pozisyonunu irdelemeye koyulmuşlardır. O denli ki birincinin hayran oldukları Selim Suriri’ye duydukları hayranlık bitmiş, bayanlara ilişkin bir mecmuada bir erkeğin yazmasını istememeye başlamışlardır. Öteki bir deyişle, toplumsal cinsiyet şuuru oluşmuştur. Altını çizmekte yarar var: Direniş kalemle, yazıyla, fikirledir.
“Mecmua bayanların içinde coşkuyla karşılanmıştı. Birinci sayıda yazıları yazan cariyelerden Leman Hanım ‘Şanlı onurlu bir cemiyete vasıl oldum,’ derken Afet Hanım ‘Biz saçı uzun aklı kısa diye adamların istihzasına amaç olmuş taifeyiz. Yazımızda aksini ispat etmeye çalışacağız,’ diyerek bir tefrikaya başlamıştı.” (s.100)
Bu fikirlerin ardından bayan cinayetlerine de temas edilmektedir. Bu özellikleriyle, günümüz dünyasına paralel okunduğu takdirde ‘Leyla’nın yeninin de irdelendiği bir kitap olarak karşımıza çıktığını belirtmeli, özellikle “salgın” döneminde…
‘Lal Kitap’ isimli yapıtıyla 2007 yılında His Asena Edebiyat Ödülü’nü kazanan Parıltı Yazgan, ‘Leyla’ romanın başında da bir lal olma hâlini bahis edinir. Bayanları lal oldukları, erkekleri de nadiren konuştukları için ahali tarafınca “Sessizzâdeler” olarak anılan ailenin ortanca kızı Perizat gebedir, üstelik salgın devrinde. Saraydan halka yayıldığı düşünülen bu salgının dört kişi farkındadır. Papaz Theofanis Efendi, Perizat’ın babası Müezzin Ekrem Efendi, Hekimbaşı Aboddin (Abidin) Efendi ile Muharrir Selim Suriri. Dördü de salgına farklı isimler verir: Kuşku, vesvese, kuruntu, kuşku, işkil hastalığı. Perizat’ın akıbeti bu “dört muhterimin” dördünün de akıbetini değiştirecektir -Kurguyu anlatmamak ismine dördüncüyü okura bırakmak gerekiyor. Karnındaki evlilik dışı bebeği bol çarşaflar giyerek saklayan Perizat’ın tek kurtuluşu onu doğurmaktır. Bu sebeple Papaz Theofanis Efendi’den yardım diler. İyiliksever Papaz bunu kabul eder lakin salgının bulaşmadığı bir ebe bulamayacağından Hekimbaşı Abidin Efendi’ye başvurur. bu biçimdece, doğum için eski bir köşke, babası uyanmadan, sabah namazından evvelden yola düzülür genç bayan, lakin Müezzin Ekrem Efendi uyanmış, onun bir sanrı olup olmadığını anlamak için peşine düşmüştür. Bu sebeple, dört sayından üçü ve doğurmak üzere olan Perizat’la birebir yerde bir ortaya gelmişken apansızın vuku bulan zelzeleyle birlikte köşke ağaç düşer. Hem Müezzin hem Papaz tıpkı vakitte Perizat vefat eder. Sağ kalan tek kişi Hekimbaşı Abidin Efendi ve onun tabiriyle Hakikat Ağacı’nın kısımlarıyla sarmalayarak koruduğu bebektir: Leyla. Mistik bir biçimde doğan bu bebeği zelzelede evlatlarını kaybeden bir aileye verir.
Leyla, Işık Yazgan, 120 syf., Sia Kitap, 2021.
Halleri herkesten farklı olan Leyla’nın tutkusu okumak ve yazmaktır. Leyla’nın Abidin Dedesi, ona Hakikat Ağacı’ndan yaptığı üç kalemi ikram eder ve vakit geçtikten daha sonra onu yanına, saraya aldırır. Öte yandan kütüphanesinden bir astronomi kitabı çalındığı vakit hırsızı yakalamak için günlerce pusuda yatan Abidin Efendi bir gün hırsızı bulur. Bu hırsız tulumbacı babası vefat eden, başka tulumbacılar tarafınca kollanarak Galata Kulesi’nde küçük bir yerde barınan bir oğlan çocuğudur. Hastalığın çocuğa bulaşmadığını bakılırsan Abidin Efendi, tulumbacıları ikna ederek oğlanı da saraya aldırır. O denli ki çocuğun bir gün tulumbacı olacağına kelam vererek ona “ödünç/borç” manalarını taşıyan “Karz” ismini vererek. Karz da başta astronomi olmak üzere kitaplara meraklı bir çocuktur ve Leyla ile bir arada büyürler -ki bu ilgi ileride aşka dönüşecektir. Abidin Efendi, özellikle “namaz olayında” yaşadıklarından daha sonra vesveseye düşen, bu ve öbür taraflarıyla Abdülhamit’i çağrıştıran Sultan’ın kuşkucu ve zalim hükümdarlığında salgını bitirmek için bir ilaç bulmaya çalışmaktadır. Bu ilaçları saray yemeklerine gizlice katar ve başarısız sonuçlar alır, üstelik kuşkuları üzerine toplar çünkü padişahı ishal etmiştir. Fakat ileride Leyla ve Karz, salgın için farklı bir yol deneyeceklerdir. Vesvese salgınını biraz daha açmalı: Bu salgın romana bir distopya çeşnisi katar zira her insanın birbirinden şüphelendiği, her insanın birbirini ihbar ettiği, hatta öldürdüğü, her insanın “müzevir”, yani ispiyoncu olduğu bir toplum yapısı kelam konusudur:
“Ana baba evladının, evlat ana babasının evvel Sultan’a hakaret ettiğine daha sonra ise kendine karşı işler çevirdiğine dair kuşkulara kapılıyor.” (s.15)
Ebeveynler ile evlatların dahi birbirine güvenmediği bu tekinsiz toplum yapısındaki distopik damar, zelzelenin dahi sorumlusu sayılan müphem bir düşmanın kurgulanmasıyla tamamlanır: Erbab-ı Fesat.
“Bu fesatların kim olduğu Sultan’ın o günkü nazarına bakılırsa sık sık değişse de icraatları asla değişmezdi. Nihayet en büyük oyunlarını oynamış, bir zelzele yaratmışlardı.” (s.32)
Öte yandan, coğrafyası ve vakti tam manasıyla belli olmayan anlatıda masalsı bir hava hâkim olup yer yer fantastik ögelerle karşılaşırız. Leyla’nın doğum sahnesi, Hakikat Ağacı, bu ağaçtan yapılan kalemler, Leyla’nın insanların akıbetlerini okuyabilmesi örneğin.
“Kimin gözlerine baksa parçalanmış vaktin ortasından kişinin mazisine ve istikbaline dair anları nazaranbilen Leyla, Karz’ın vakit döngüsüne ilişkin rastgele bir manzara yakalayamamıştı.” (s.62)
İlaveten, anlatının paralel bir anlatıyla, Selim Sururi’nin ‘Leyla vu Mecnun’ kitabından kısımlarla devam etmesi de bu masalı, efsaneyi, halk öyküsünü veyahut mesnevîyi andıran havaya hizmet eder. Yerin Doğu coğrafyasında geçmesi de bu havayı pekiştirir. beraberinde üstkurmacaya dayalı bir yapı oluşturur. Bu yapı özellikleriyle ilerleyen anlatıda asıl dikkat çeken romana da ismini veren Leyla’nın karakteridir zira Leyla birincinin toplum normlarının haricinde doğan, gayrimeşru bir çocuktur. İkinci olarak bir bayandır. Üstelik kitabın sonlarına gerçek Harem Ağası yüzünden Sultan’ın haremine girmek zorunda kalan bir bayan. Bayanların periyot koşulları içerisinde “ikinci mahlukat” olarak görüldüğünün altını çizmeli. Bütün bu eşitsizliklere karşın Leyla toplumsal kalıpları yıkan ve rotasını bilime çeviren, asla pes etmeyen, insanları güzelleştirerek akla dayalı, barışçıl ve eşit bir toplum kurma uğraşında her daim direnen bir karakterdir. Hakikaten, birtakım fırsatlar yardımıyla (Matmazel’in ülkesi Fransa’dan getirdiği matbaa makinesi ve tamirle uğraşan Sabit Efendi’nin de “sıhhatli” olduğu için takviyesini esirgememesi) mecmua çıkarma fikrini öne atan, bunu gerçekleştirmek için mum ışığında gece gündüz çalışan, bu sayede cariyelerin fikirlerini beyan etmesini sağlayan ve saray içerisinde bir bayan hareketinin oluşumuna vesile olan öncü bir figür olarak belirir.
“Bir gün vesvese hastalığından kurtulunca birbirlerine olan itimatlarını bir daha kazanacaklar ve tekrar hiç bir şey eskisi üzere olmayacak.” (s.109)
bu biçimdece Leyla yardımıyla bayanlar bir eşitlik şuuruna sahip olmuş ve bayanla erkeğin toplumsal pozisyonunu irdelemeye koyulmuşlardır. O denli ki birincinin hayran oldukları Selim Suriri’ye duydukları hayranlık bitmiş, bayanlara ilişkin bir mecmuada bir erkeğin yazmasını istememeye başlamışlardır. Öteki bir deyişle, toplumsal cinsiyet şuuru oluşmuştur. Altını çizmekte yarar var: Direniş kalemle, yazıyla, fikirledir.
“Mecmua bayanların içinde coşkuyla karşılanmıştı. Birinci sayıda yazıları yazan cariyelerden Leman Hanım ‘Şanlı onurlu bir cemiyete vasıl oldum,’ derken Afet Hanım ‘Biz saçı uzun aklı kısa diye adamların istihzasına amaç olmuş taifeyiz. Yazımızda aksini ispat etmeye çalışacağız,’ diyerek bir tefrikaya başlamıştı.” (s.100)
Bu fikirlerin ardından bayan cinayetlerine de temas edilmektedir. Bu özellikleriyle, günümüz dünyasına paralel okunduğu takdirde ‘Leyla’nın yeninin de irdelendiği bir kitap olarak karşımıza çıktığını belirtmeli, özellikle “salgın” döneminde…