Bir gazeteci düşünün; Asya, Afrika ve Latin Amerika’daki halk hareketlerini, ihtilalleri, terör hareketlerini ve darbeleri yerinde inceliyor, bunları evvel haberleştiriyor akabinde kitap hâline getiriyor. “Devrim muhabiri” diye anılmaya başladıktan daha sonra Üçüncü Dünya ülkelerinden müşahedelerini aktarmayı sürdürüyor: İran’da Şah Rıza’yı deviren Humeyni’nin iktidara gelişini izliyor, Şili’de Pinochet rejiminin halka yaşattığı acıları gözlemliyor, Haile Selasiye’nin absürt hayatını ve sert uygulamalarını mizahi ve ironik bir üslupla anlatıyor.
Birebir gazeteci, Soğuk Savaş’ın taraflarından SSCB’de “imparatorluğa” dair kalem oynatıyor. 1957’den beri daima gittiği Afrika’dan “eziyet” dediği ömürleri kâğıda döküyor. daha sonra uzak geçmişe dönüp Herodotos’un topraklarında konaklıyor; coğrafyanın ve tarihin, düne ve bugüne nasıl istikamet verdiğini anlamaya uğraşıyor. Bu arayış sırasında, Eski Yunan’daki hümanizmi keşfediyor ve iç savaştan kaçıp Hindistan’da vefatı bekleyen mültecilerin yaşadıklarını, tıpkı öteki haberlerindeki üzere bu pencereden bakarak dünyaya duyuruyor.
Kendisini müellif değil, muhabir diye tanımlayan bu gazeteci için John Berger, “dünyayı herkesten güzel tanıyan alışılmadık bir gezgin” diyor. Birinci ve ikinci dünyadaki meslektaşlarının masa başından yorum yaptığı Etiyopya’ya, Uganda’ya, Kongo’ya, İran’a, Hindistan’a ve Latin Amerika ülkelerine dair ayrıntıları yerinden aktarıyor.
Mesleğe başladığı 1956’dan uzun yıllar daha sonra “iyi gazeteci olmak için yeterli insan olmak gerekir” diyerek ‘Bu İş Siniklere göre Değil’ başlığıyla yayımladığı kitabında, haberciliğin özünde yeterli gözlemciliğin ve uygun dinleyiciliğin bulunduğunu söyleyip uygun ve makûs gazetecilik ayrımı yapıyor: “İyi gazetecilikte olayların aktarılmasının yanı sıra onların neden meydana geldiği de açıklanır; makûs gazetecilikte ise yalnızca olaylar aktarılır, gerisinde yer alan rastgele bir tarihi bağa ya da bağlama yer verilmez. Olayların bir dökümü vardır lakin ne sebeplerinden ne de geçmişteki benzeri örneklerinden haberdar oluruz. Bu cinsten bir haberde her şey sıradan açıklamalarla geçiştirilmeye çalışılır.” Bu belirlemenin peşinden, günümüze ve geleceğe dair bir not düşüyor: “Gerçekliğin medya tarafınca yaratıldığı, her türlü kural ve ölçütün pahasını yitirdiği bir dünyada yaşıyoruz. Gelecek yüzyılda, bundan elli yıl daha sonra, ortasında bulunduğumuz devirdeki göçleri, savaş ve soykırımları inceleyen bir tarihçi, sayısız televizyon kaydını izledikten daha sonra ‘bu dünya delirmiş herhâlde’ diye düşünecektir.”
Bu satırların sahibi muhabir ve gazeteci, öykü anlatıcısı, gezgin ve gerçek bir hümanist olan Ryszard Kapuściński, 2007’de öldü. O periyodun Polonya Meclis Lideri Marek Jurek, yapılan hürmet duruşu daha sonrasında “Kapuściński, acıların ve umutların tanığıydı” demişti. Geçtiği her haberde, kitaplarında ve gittiği bölgelerle ilgili anlattığı her öyküde bu tanıklık açıkça görülebiliyordu.
Kapuściński’nin bu tanıklığının bir örneği de “Üçüncü Dünyadan Haberler” alt başlığıyla yayımlanan ‘Futbol Savaşı’.
KAPUŚCIŃSKI’NIN SIRTINDAKİ AĞIR YÜK
‘Futbol Savaşı’, 1988’de yayımlanmıştı. Kapuściński’nin kitapta anlattığı periyotlarda gündemi belirleyen Soğuk Savaş bitti, Üçüncü Dünya tarifi da onunla bir arada unutulup gitti. Ama tüm bu gelişmeler Kapuściński’nin Üçüncü Dünya’dan geçtiği haberleri ve oralara ait anlattığı kıssaları eski kılmıyor zira bir gazeteci olarak sorunların gerisine ve tarihi temaslarına ağırlaşıyor, ötürüsıyla o günlerle geçmiş ve bugünle o günler içinde köprüler kurmamızı sağlıyor. Yalnızca politik tansiyonları, savaşları ve dramları değil, haber geçtiği bölgelerden şahsen ortasında yer aldığı gündelik yaşama ve oraların tarihine dair kıssalar paylaşıyor.
Futbol Savaşı – Üçüncü Dünyadan Haberler, Ryszard Kapuściński, Tercüman: Berk Cankurt, 270 syf., Delidolu Yayınları, 2021.
‘Futbol Savaşı’ndaki yazılarında dünyaya çeşitli coğrafyalardan seslenirken tartısı Afrika’ya veren Kapuściński, hangi ülkede bulunuyorsa bulunsun, zenginlerle fakirlerin gayretini, zenginleşirken yoksulluğunu unutanları ve aşağıdakilerin üsttekileri nasıl gördüğünü, sokağın sesini, tarihi ve bunların yorumlanışını asla es geçmiyor. “Bir bilmece ve gizem” dediği, 1950’ler ve 1960’lardaki Afrika’yı bu yollardan geçip klişelerden ve abartılı tabirlerden uzak durarak çözmeye uğraşıyor.
Kapuściński için bu “formül” her vakit, her yerde ve her şartta geçerli; sokağa çıktığında karşılaştığı her insanın, evvel insan olduğunu ve hislerini tabir etmeye çalıştığını aklından çıkarmıyor. Yeni sömürgeciliğin en başta bunları paranteze almaya uğraştığını da…
Birinci Dünya’nın hükümdarlarının ve kraliçelerinin, Üçüncü Dünya’nın “dost” hükümdarlarının ve kraliçelerinin tahtını sağlama almaya çabalarken geri kalan hiç bir şeyi önemsemediğini; halkların, tarihin ve öykülerin ötelenmesini istediğini gözlemliyor. İmtiyazlı azınlıklar kendi “hikâyesini” yazarken asıl kıssaların susturulmaya çalışılan çoğunluğa ilişkin olduğunu vurguluyor ısrarla. Üçüncü Dünya ile Birinci ve İkinci içindeki makasın bu biçimde açıldığını ortaya koyarken bu tansiyonların ve çatışmaların, ırk ayrımcılığından ve dışlanmışlıktan mustarip kaç halk kahramanı doğurduğuna, onların başlatmış olduğu özgürlük ve bağımsızlık hareketine şahit oluyor.
Sömürenler ve sömürülenler içindeki çetrefilli ve çatışmalı bağın anlatımını kolaylaştıran bu tanıklık, doğruları aktarma babında ağır bir vicdani ve insani yük bindiriyor Kapuściński’nin sırtına.
‘AFRİKA’YI ANLAMAK İSTEYEN BİRİ SHAKESPEARE OKUMALI’
Afrika, Latin Amerika ve Asya’dan seslenen Kapuściński, bu kıtalara ve kıta ülkelerine ait genellemelerin ve üstünkörü yorumların ötesine geçerek gördüklerini paylaşıyor okurla. Hakikati aktarıyor ya da anlatacağı öyküyü gerçeklerden arındırmıyor. Bir diğer deyişle olup biteni sadece kendi penceresinden bakarak ya da kendisine bakılırsa anlatan Birinci Dünya’nın tarafında değil, Üçüncü Dünya halklarının yanında konumlanıyor. Eduardo Galeano’nun “matadorun değil, boğanın tarafındayım” diyerek takındığı tutuma benziyor bu; bu biçimdece lisanından “küresel” sözcüğünü düşürmeyen BM yetkilileriyle en sıradan konularda bile muahedenin mümkün olmadığı eleştirisini dillendirebiliyor ya da Belçikalıların Afrika’da kendisini İlahlaştırma gayretine çatabiliyor yahut Kongo sokaklarında beyazların dayak yemesine şaşıranlara “senelerca beyazlar siyahları dövdü” diye karşılık verebiliyor.
Kapuściński’nin kitapta hatırlattığı gerçeklerden biri, senelerca Avrupa’nın sömürgesi olmuş devletlerin uydu önderlerinin ya da seçkinlerinin, kendi yaşadıkları etraf haricinde memleketlerini tanımaması. Bu bireylerin oluşturduğu politik, ekonomik ve toplumsal atmosferde halkına yabancılaştığını şahsen gidip yerinde inceliyor müellif.
Sonların evvel cetvelle, çabucak sonrasında Birinci ve İkinci Dünya tarafınca desteklenen diktatörler eliyle çıkarılan iç savaşlarla çizildiği, kanın ve barut kokusunun eksik olmadığı Afrika ülkelerinde bulunan Kapuściński, son derece sığ ve halkı kışkırtan politik oyunların tam ortasında buluyor kendisini. Alışılmış bu sırada rehin alınma, kaçırılma ve öldürülme tehlikesiyle yüzleşiyor. Kongo’da, Nijerya’da, Cezayir’de ve öbür ülkelerde, Avrupa’nın ve ABD’nin çarpıtarak anlattığı olaylara dair gerçekleri duyurmak uğruna bir epey sefer her şeyin sonuna geldiğini hissederken Afrika’da yaşananları Shakespeare’in tragedyalarına benzetiyor: “Afrika’yı anlamak isteyen biri Shakespeare okumalı. Shakespeare’in tragedyalarında herkes ölür, tahtlar kana bulanır. İzleyiciler ise mevtin bu büyük gösterisini dehşete düşmüş bir hâlde, sükunet içinde izler.”
Atlattığı tehlikeleri, hastalıkları ve şahit olduklarını anlatan Kapuściński, aslında güzel bir muhabirin ve gazetecinin yapması gerekenleri sıralıyor: Merak etmek, düşünmek, bilginin peşine düşmek, bulduklarını ve gördüklerini yürekle yazmak… Bu sayede Şili’de Pinochet rejiminin art planını ve onun insanların hayatına nasıl yansıdığını, kitaba ismini veren Honduras ve El Salvador içindeki savaşın sırf futbola indirgenmemesi gerektiğini hatırlatıyor.
Polonya’dan çıkıp dünyanın dört bir yanına giderek muhabir ve gazeteci kimliğiyle bir hayli tarihi gelişmeye, ihtilale, darbeye, iç savaşa, çatışmalara, iktidara gelen ve iktidardan indirilen başkana şahit olan Kapuściński’nin ‘Futbol Savaşı’nda anlattığı gerçekler, 1960’larda ve 1970’lerde yaşananları kapsıyor tahminen ancak o periyottaki gelişmelerin, bugün olup bitenlerdeki hissesi niçiniyle dikkatle okunmayı hak ediyor.
Kapuściński, sokaktan ve hadiselerden bir an bile uzak kalmadan, tarihi kontaklar kurarak ve gittiği bölgelerde ulaşabildiği herkesi dinleyerek anlatıyor. Bu niçinle ‘Futbol Savaşı’ (diğerleri gibi), onun âlâ gazeteciliğinin ve gezginliğinin, merakının ve bilgi peşinde koşmasının, araştırmacılığının ve kıssa anlatıcılığının kuvvetli bir örneği olarak meslektaşlarına ve insanlığa miras kalan bir kitap.
Birebir gazeteci, Soğuk Savaş’ın taraflarından SSCB’de “imparatorluğa” dair kalem oynatıyor. 1957’den beri daima gittiği Afrika’dan “eziyet” dediği ömürleri kâğıda döküyor. daha sonra uzak geçmişe dönüp Herodotos’un topraklarında konaklıyor; coğrafyanın ve tarihin, düne ve bugüne nasıl istikamet verdiğini anlamaya uğraşıyor. Bu arayış sırasında, Eski Yunan’daki hümanizmi keşfediyor ve iç savaştan kaçıp Hindistan’da vefatı bekleyen mültecilerin yaşadıklarını, tıpkı öteki haberlerindeki üzere bu pencereden bakarak dünyaya duyuruyor.
Kendisini müellif değil, muhabir diye tanımlayan bu gazeteci için John Berger, “dünyayı herkesten güzel tanıyan alışılmadık bir gezgin” diyor. Birinci ve ikinci dünyadaki meslektaşlarının masa başından yorum yaptığı Etiyopya’ya, Uganda’ya, Kongo’ya, İran’a, Hindistan’a ve Latin Amerika ülkelerine dair ayrıntıları yerinden aktarıyor.
Mesleğe başladığı 1956’dan uzun yıllar daha sonra “iyi gazeteci olmak için yeterli insan olmak gerekir” diyerek ‘Bu İş Siniklere göre Değil’ başlığıyla yayımladığı kitabında, haberciliğin özünde yeterli gözlemciliğin ve uygun dinleyiciliğin bulunduğunu söyleyip uygun ve makûs gazetecilik ayrımı yapıyor: “İyi gazetecilikte olayların aktarılmasının yanı sıra onların neden meydana geldiği de açıklanır; makûs gazetecilikte ise yalnızca olaylar aktarılır, gerisinde yer alan rastgele bir tarihi bağa ya da bağlama yer verilmez. Olayların bir dökümü vardır lakin ne sebeplerinden ne de geçmişteki benzeri örneklerinden haberdar oluruz. Bu cinsten bir haberde her şey sıradan açıklamalarla geçiştirilmeye çalışılır.” Bu belirlemenin peşinden, günümüze ve geleceğe dair bir not düşüyor: “Gerçekliğin medya tarafınca yaratıldığı, her türlü kural ve ölçütün pahasını yitirdiği bir dünyada yaşıyoruz. Gelecek yüzyılda, bundan elli yıl daha sonra, ortasında bulunduğumuz devirdeki göçleri, savaş ve soykırımları inceleyen bir tarihçi, sayısız televizyon kaydını izledikten daha sonra ‘bu dünya delirmiş herhâlde’ diye düşünecektir.”
Bu satırların sahibi muhabir ve gazeteci, öykü anlatıcısı, gezgin ve gerçek bir hümanist olan Ryszard Kapuściński, 2007’de öldü. O periyodun Polonya Meclis Lideri Marek Jurek, yapılan hürmet duruşu daha sonrasında “Kapuściński, acıların ve umutların tanığıydı” demişti. Geçtiği her haberde, kitaplarında ve gittiği bölgelerle ilgili anlattığı her öyküde bu tanıklık açıkça görülebiliyordu.
Kapuściński’nin bu tanıklığının bir örneği de “Üçüncü Dünyadan Haberler” alt başlığıyla yayımlanan ‘Futbol Savaşı’.
KAPUŚCIŃSKI’NIN SIRTINDAKİ AĞIR YÜK
‘Futbol Savaşı’, 1988’de yayımlanmıştı. Kapuściński’nin kitapta anlattığı periyotlarda gündemi belirleyen Soğuk Savaş bitti, Üçüncü Dünya tarifi da onunla bir arada unutulup gitti. Ama tüm bu gelişmeler Kapuściński’nin Üçüncü Dünya’dan geçtiği haberleri ve oralara ait anlattığı kıssaları eski kılmıyor zira bir gazeteci olarak sorunların gerisine ve tarihi temaslarına ağırlaşıyor, ötürüsıyla o günlerle geçmiş ve bugünle o günler içinde köprüler kurmamızı sağlıyor. Yalnızca politik tansiyonları, savaşları ve dramları değil, haber geçtiği bölgelerden şahsen ortasında yer aldığı gündelik yaşama ve oraların tarihine dair kıssalar paylaşıyor.
Futbol Savaşı – Üçüncü Dünyadan Haberler, Ryszard Kapuściński, Tercüman: Berk Cankurt, 270 syf., Delidolu Yayınları, 2021.
‘Futbol Savaşı’ndaki yazılarında dünyaya çeşitli coğrafyalardan seslenirken tartısı Afrika’ya veren Kapuściński, hangi ülkede bulunuyorsa bulunsun, zenginlerle fakirlerin gayretini, zenginleşirken yoksulluğunu unutanları ve aşağıdakilerin üsttekileri nasıl gördüğünü, sokağın sesini, tarihi ve bunların yorumlanışını asla es geçmiyor. “Bir bilmece ve gizem” dediği, 1950’ler ve 1960’lardaki Afrika’yı bu yollardan geçip klişelerden ve abartılı tabirlerden uzak durarak çözmeye uğraşıyor.
Kapuściński için bu “formül” her vakit, her yerde ve her şartta geçerli; sokağa çıktığında karşılaştığı her insanın, evvel insan olduğunu ve hislerini tabir etmeye çalıştığını aklından çıkarmıyor. Yeni sömürgeciliğin en başta bunları paranteze almaya uğraştığını da…
Birinci Dünya’nın hükümdarlarının ve kraliçelerinin, Üçüncü Dünya’nın “dost” hükümdarlarının ve kraliçelerinin tahtını sağlama almaya çabalarken geri kalan hiç bir şeyi önemsemediğini; halkların, tarihin ve öykülerin ötelenmesini istediğini gözlemliyor. İmtiyazlı azınlıklar kendi “hikâyesini” yazarken asıl kıssaların susturulmaya çalışılan çoğunluğa ilişkin olduğunu vurguluyor ısrarla. Üçüncü Dünya ile Birinci ve İkinci içindeki makasın bu biçimde açıldığını ortaya koyarken bu tansiyonların ve çatışmaların, ırk ayrımcılığından ve dışlanmışlıktan mustarip kaç halk kahramanı doğurduğuna, onların başlatmış olduğu özgürlük ve bağımsızlık hareketine şahit oluyor.
Sömürenler ve sömürülenler içindeki çetrefilli ve çatışmalı bağın anlatımını kolaylaştıran bu tanıklık, doğruları aktarma babında ağır bir vicdani ve insani yük bindiriyor Kapuściński’nin sırtına.
‘AFRİKA’YI ANLAMAK İSTEYEN BİRİ SHAKESPEARE OKUMALI’
Afrika, Latin Amerika ve Asya’dan seslenen Kapuściński, bu kıtalara ve kıta ülkelerine ait genellemelerin ve üstünkörü yorumların ötesine geçerek gördüklerini paylaşıyor okurla. Hakikati aktarıyor ya da anlatacağı öyküyü gerçeklerden arındırmıyor. Bir diğer deyişle olup biteni sadece kendi penceresinden bakarak ya da kendisine bakılırsa anlatan Birinci Dünya’nın tarafında değil, Üçüncü Dünya halklarının yanında konumlanıyor. Eduardo Galeano’nun “matadorun değil, boğanın tarafındayım” diyerek takındığı tutuma benziyor bu; bu biçimdece lisanından “küresel” sözcüğünü düşürmeyen BM yetkilileriyle en sıradan konularda bile muahedenin mümkün olmadığı eleştirisini dillendirebiliyor ya da Belçikalıların Afrika’da kendisini İlahlaştırma gayretine çatabiliyor yahut Kongo sokaklarında beyazların dayak yemesine şaşıranlara “senelerca beyazlar siyahları dövdü” diye karşılık verebiliyor.
Kapuściński’nin kitapta hatırlattığı gerçeklerden biri, senelerca Avrupa’nın sömürgesi olmuş devletlerin uydu önderlerinin ya da seçkinlerinin, kendi yaşadıkları etraf haricinde memleketlerini tanımaması. Bu bireylerin oluşturduğu politik, ekonomik ve toplumsal atmosferde halkına yabancılaştığını şahsen gidip yerinde inceliyor müellif.
Sonların evvel cetvelle, çabucak sonrasında Birinci ve İkinci Dünya tarafınca desteklenen diktatörler eliyle çıkarılan iç savaşlarla çizildiği, kanın ve barut kokusunun eksik olmadığı Afrika ülkelerinde bulunan Kapuściński, son derece sığ ve halkı kışkırtan politik oyunların tam ortasında buluyor kendisini. Alışılmış bu sırada rehin alınma, kaçırılma ve öldürülme tehlikesiyle yüzleşiyor. Kongo’da, Nijerya’da, Cezayir’de ve öbür ülkelerde, Avrupa’nın ve ABD’nin çarpıtarak anlattığı olaylara dair gerçekleri duyurmak uğruna bir epey sefer her şeyin sonuna geldiğini hissederken Afrika’da yaşananları Shakespeare’in tragedyalarına benzetiyor: “Afrika’yı anlamak isteyen biri Shakespeare okumalı. Shakespeare’in tragedyalarında herkes ölür, tahtlar kana bulanır. İzleyiciler ise mevtin bu büyük gösterisini dehşete düşmüş bir hâlde, sükunet içinde izler.”
Atlattığı tehlikeleri, hastalıkları ve şahit olduklarını anlatan Kapuściński, aslında güzel bir muhabirin ve gazetecinin yapması gerekenleri sıralıyor: Merak etmek, düşünmek, bilginin peşine düşmek, bulduklarını ve gördüklerini yürekle yazmak… Bu sayede Şili’de Pinochet rejiminin art planını ve onun insanların hayatına nasıl yansıdığını, kitaba ismini veren Honduras ve El Salvador içindeki savaşın sırf futbola indirgenmemesi gerektiğini hatırlatıyor.
Polonya’dan çıkıp dünyanın dört bir yanına giderek muhabir ve gazeteci kimliğiyle bir hayli tarihi gelişmeye, ihtilale, darbeye, iç savaşa, çatışmalara, iktidara gelen ve iktidardan indirilen başkana şahit olan Kapuściński’nin ‘Futbol Savaşı’nda anlattığı gerçekler, 1960’larda ve 1970’lerde yaşananları kapsıyor tahminen ancak o periyottaki gelişmelerin, bugün olup bitenlerdeki hissesi niçiniyle dikkatle okunmayı hak ediyor.
Kapuściński, sokaktan ve hadiselerden bir an bile uzak kalmadan, tarihi kontaklar kurarak ve gittiği bölgelerde ulaşabildiği herkesi dinleyerek anlatıyor. Bu niçinle ‘Futbol Savaşı’ (diğerleri gibi), onun âlâ gazeteciliğinin ve gezginliğinin, merakının ve bilgi peşinde koşmasının, araştırmacılığının ve kıssa anlatıcılığının kuvvetli bir örneği olarak meslektaşlarına ve insanlığa miras kalan bir kitap.