Osman Palabıyık
Alper Bilgili’nin yeni kitabı ‘Bilim Susunca: Bilim ve Toplum Üzerine Yazılar’, Timaş Yayınları tarafınca yayımlandı. Bilgili, yayımladığı dördüncü kitabı ‘Bilim Susunca’da bilimin toplum, dinler ve ideolojiler ile bağlantısını geçmişten ve günümüzden örneklerle ortaya koyarak okuru alışılmış kalıpların haricinde bir okumaya davet ediyor.
Bilgili’yle kitabı üzerine konuştuk.
‘Bilim Susunca: Bilim ve Toplum Üzerine Yazılar’ yayımlanan dördüncü kitabınız. bu biçimde bir hususta yazmak için sizi harekete geçiren ne oldu?
Bu, bilim üzerine yayımlanan üçüncü kitabım. “Bilim” biraz bize has tarihi serüvenin de tesiriyle her an gündemimizde olan bir husus. Çabucak her gün hem konvansiyonel medyada hem toplumsal medyada bilimle ilgili referanslar kullanıyoruz. Bir siyasetçi yanılgılı bir şey söylemiş olduğinde kontrast yaratmak için “o esnada bilimde falanca gelişme yaşandı” diyoruz. Yahut bir Türk’ün imza attığı bilimsel bir gelişimin haberinin magazin haberleri kadar ilgi görmemesine reaksiyon gösteren tweeti şevkle paylaşıyoruz. Lakin verdiğim derslerde, bilimle ilgili bloglarda ve toplumsal medyada şahit olduğum bir şey var. Toplumumuzda bilime duyulan bu derin hürmete rağmen bilimle ilgili fikirlerimiz sıklıkla yüzeysel ve klişelere esir edilmiş durumda. Bu klişelerin kimileri bilim tarihiyle ilgili. Galileo’nun dünyanın düz olmadığını bulduğu savı üzere. Kimileriyse bilimin işleyişine dair. Bilim insanlarının mutlak objektifliğine ve açık görüşlülüğüne duyulan inanç üzere.
Bu kitapta maksadım bir yandan bu klişelerle hesaplaşmak, bir yandan da bunu yaparken bilimin hakkını teslim etmek. Bunu vurguluyorum zira sıklıkla birincisini yapanlar suratını alamayıp bilim tersi kampa çarçabuk savrulabiliyor. Başkalarıysa kendilerince bilimin imajını kurtarmak için bilim insanlarının ruhsal ve toplumsal faktörlerden etkilendiğini inkâr etme yoluna gidiyorlar. Ya da bilimi her daim ve tabiatı gereği insanlığın yeterliliğini hedefleyen bir uğraş olarak sunuyorlar. Bu konularda yazmayı önemsiyorum zira her iki tutumun da uzun vadede bilimin imajına ve saygınlığına ziyan vereceğini düşünüyorum.
‘DOĞA BİLİMLERİ, BİLİMİ İNSANLARIN YARARINA MI ZİYANINA MI KULLANACAĞIMIZ KONUSUNDA SESSİZLİĞİNİ KORUR’
Bilim hangi durumlarda susar?
Öncelikle burada aksini belirtmedikçe bilim dediğimde tabiat bilimlerinden bahsetmiş olduğumi hatırlatayım. Her şeydilk evvel bilimin konuşmadığı, tabiatı gereği sustuğu hususlar var. Nasıl bir hayat yaşamalıyım sorusunun karşılığını tabiat bilimlerinde aramayız. Lakin bu soruyu cevapladıktan daha sonra sonucumızı hayata geçirirken tabiat bilimlerinden yardım alabiliriz. bir daha emsal bir biçimde, tabiat bilimlerinin ahlaki konularda bir rehber fonksiyonu goremeyeceğini tarihten acı dersler alarak öğrendik. Bu bağlamda kitapta Aziz Nesin’in ‘Orijinal Mikrop’ isimli hikayesinden bahsediyorum. Bilimsel argümanını ispatlamak için bir insanın gözünü kaybetmesini sevinçle karşılayan bir fiktif karakterden bahsediyor Nesin. Ne yazık ki bu biçimde şeyler yalnızca hikayelerde olmuyor. Amerika’da devletin bilgisi dâhilinde ve takviyesi ile gerçekleştirilen Tuskegee Deneyi’nde frengili siyah erkekler ve eşleri tedavi edilmemiş, kurtarılabilecekken hastalığın seyrini merak eden araştırmacılarca mevte terk edilmişti. Dr. Mengele’nin Auschwitz’de ikiz çocuklar üzerine gerçekleştirdiği deneyler aslına bakarsanız çoğumuzun malumudur. Sonuç olarak tabiat bilimleri, bilimi insanların yararına mı ziyanına mı kullanacağımız konusunda sessizliğini korur. Onun içindir ki yaşanan bu acı deneyimler sonucunda dışarıdan tıp etiği üzere normatif kurallar getirip bilimi denetim altında tutma sonucu aldık.
Bunun haricinde bilimin çeşitli güç odakları tarafınca susturulduğuna yahut kimi vakit palavra söylemeye zorlandığına şahit oluyoruz. Bu bahiste akla birinci gelen örnek Kilise ile Galileo içinde yaşanan çatışmadır. Bu hadise, halk içinde bilindiğinden daha karmaşık ve epeyce boyutlu olmakla birlikte bir kurumun bir bilimsel görüşü susturmasına örnek teşkil eder. Daha yakın periyotta de gibisi örnekler bulmak mümkün. Stalin devrinde Lysenko hadisesinde genetikçilerin özgürce bilimsel tartışmalara giremediğini görüyoruz. Stalin’in vefatından daha sonra devletin baskısını daha az hissetmek isteyen Sovyet bilim insanları Sibirya’da kurulan Akademgorodok isimli akademik kente büyük ümitlerle taşındı. Yani Stalin daha sonrasında da ideolojik baskı sürdü Rusya’da. Hitler ve Mussolini’nin ırklarla ilgili tezlerini bilimle desteklemeye çalıştığını da hatırlatalım. Burada yanlış bir kanı var. Nazi rejimine dayanak veren insanların tümünün bilim insanı kılığındaki şarlatanlar olduğu üzere bir yanılgı var. halbuki Hitler’in tezlerini destekleyenler içinde Richard Kuhn ve Adolf Butenandt üzere Nobel ödüllü biyokimyacılar da vardı. Robert Proctor’ın, ‘The Nazi War on Cancer’ yapıtında de görüleceği üzere kanser üzerine de önemli çalışmalar yapılıyor bu vakitte.
Bunun yanında bilimin yanlışsız tasvir edilmemesinin de bilimin prestijini zedeleyeceğine inanıyorum. Bilim insanlarının her daim objektif oldukları, kıymetlendirme yaparken ruhsal ve sosyolojik faktörlerin tesiri altında kalmadıkları üzere yaygın bir inanış var. Ceketlerini çıkarıp beyaz önlüklerini giydiklerinde tüm ideolojilerini, isteklerini, inançlarını dışarıda bıraktıkları sanılıyor. Kitapta ele aldığım örneklerde bilimde rasyonelliğin kimi vakit uzun ve meşakkatli bir müddetç kararında işlediğini lakin eninde sonunda işlediğini göstermeye çalıştım. Bu gerçekle yüzleşmek ve insani defolarımızın bilim yaparken de bizimle olduğunu bilmek değerli. Aksi takdirde vaktinde büyük dayanak goren lakin daha sonradan yanlışlanan teorilerden yola çıkarak bilimsel çalışmalar bir güç gayretinden ibaretmiş üzere sunulabiliyor.
Günümüzde bilimin sesinin daha az çıkmasına niye olan bir başka kamp, yeni-ateizm olarak bilinen görüş. Bilimin tabiatı gereği dinle çatıştığını argüman eden Dawkins ve Harris üzere düşünürler, birden fazla insanı bilimle din içinde bir tercih yapmaya zorluyor. Bu çeşit bir zorlamanın hem kusurlu bir var iseyıma dayandığını düşünüyorum birebir vakitte bilimin sesinin geniş halk kitlelerinde daha az duyulmasına niye olacağına inanıyorum. halbuki mesela şu an, yani pandemide dini otoritelerden alınacak her dayanak değerli. Bu süreçte Papa’nın erkenden aşı olup bunu bir dini sorumluluk olarak sunması yahut geçtiğimiz günlerde Anglikan Kilisesi’nin en yetkili ismi Justin Welby’nin aşı olmayı İncil’de geçen komşuyu sevme öğüdünün bir gereği olarak sunması değerli teşebbüslerdi.
Bilim Susunca – Bilim Toplum Üzerine Yazılar, Alper Bilgili, 136 syf., Timaş Yayınları, 2021.
tıpkı vakitte insanların, bilimin alanına girmese bile, başları sıkıştığında her soruyu bilim insanlarının cevaplamalarını beklemeleri biraz da bilime duyulan ‘güven’den kaynaklı mı?
olağan olarak bilimin hakkıyla kazandığı bir inanç var. 19. yüzyılda çocuk vefatları o denli yaygın ki Gustav Mahler’in bu konuda bir beste yapması garipsenmiyor. Kızamık ve frengi üzere birfazlaca ölümcül hastalık bugün eskiye nazaran epey daha az can alıyor. Yalnızca tıpta da değil. Bilginin ne kadar kolay ulaşılabilir olduğunu ve az masrafla edinilebildiğini düşünün. Haklı olarak bilim ve bilim insanlarının büyük bir kredisi var. Ki bu her devir bu biçimde de değil. Tabiat bilimlerinin hayatımızı daha az kolaylaştırdığı devirlerde Francesco Petrarca üzere kimi düşünürler tabiat üzerine bu kadar mesai harcamayı garipsemişler. Lakin bilhassa 18-19. yüzyıl bu hususta dönüm noktası oluyor. Bilim, itibarını ağır ağır fakat hak ederek kazandı.
birebir vakitte bilim, bilhassa bizim toplumumuzda bilimden çok daha fazlasını tabir ediyor. Abdullah Cevdet’in 1913’te yayımlanan ‘Kastamonu’da Kurun-i Vusta’ isimli ünlü bir yazısı vardır. Orada Darwin’in teorisini öğrenmekle namusumuz, İslam’ın ve Türklerin varlığını sürdürmeleri içinde niçinsel ve kuvvetli bir ilgi kurar. bir daha Kılıçzade’nin İçtihat’taki makalelerinde misal temalara rastlanır. Tabiat bilimleri periyodun biroldukça düşünürüne bakılırsa her sorunun mutlak ilacıdır. Hatta Şerafettin Mağmumi bilimsel olmaması niçiniyle şiire antipati ile yaklaşmıştır. Bu isimlerin zihninde bilim, bilim olmanın ötesine geçmiş, neredeyse mistik bir hüviyete bürünmüştür. Bu tercihi, devrin kaygıları göz önüne alındığında anlamak mümkündür. Şükrü Hanioğlu, ‘Atatürk: An Intellectual Biography’ isimli yapıtında bu ruh halini, bilime biçilen rolleri, bilimin sembolik manasını ayrıntılı biçimde ortaya koyuyor. Alışılmış yalnızca bizde de değil. Ülkelerinin geleceğinden kaygı eden Yakub Sarruf ve Faris Nimr üzere seküler Arap düşünürler de bilime benzeri bir mana yüklemiştir. tıpkı vakitte o devir dünyadaki tüm entelijansiyanın birebir fikirde olduğu da söylenemez. Hatta Abdullah Cevdetlerden neredeyse bir asır evvel Saint Simon ve Comte üzere düşünürler bilim haricinde rehberlere de muhtaçlığımız olduğunu söz etmiştir. İşin gerçeği bugün ülkemizde Comte’un bilimle ilgili görüşlerindeki nüanslara dahi ulaşabildiğimizi söylemek güç.
‘BİLİMİN İTİBARININ ARTMASIYLA birlikte KİMİ BİREYLER VE İDEOLOJİLER BİLİMDEN yaralanma UĞRAŞI İÇİNE GİRİYOR’
Geçmişte kimi bilim insanları ırkçılığa bilimi de kullanarak pek müsamaha göstermişler. Bunu biraz açar mısınız? Bu durum günümüzde de devam ediyor mu?
Toplum nazarında bilimin itibarının artması ile birlikte kimi bireyler ve ideolojiler bilimden yaralanma eforu içine giriyor. Bunlar içinde bilim insanları da var, siyasetçiler de demagoglar da. Alışılmış sıklıkla bilim diye sunulan şey, bu bireylerin yahut toplumların önyargıları oluyor. Örneğin 19. yüzyılda Fransa’nın ve dünyanın en değerli anatomistlerinden olan Paul Broca siyahların beyazlardan aşağı bir ırk olduğunu bilimsel olarak ispatladığını düşünüyor. Öteki bir örnekte Amerikalı ünlü psikolog Henry Goddard, 20. yüzyılın birinci yarısında IQ testlerinden yola çıkarak Amerika’daki azınlıkların neredeyse yarısının moron olduğunu tez ediyor. Hitler ve Mussolini devirlerinde kimi bilim insanları tespitte bulunmakla yetinmeyip kendi üstün ırklarını müdafaa gayreti içine giriyorlar. Yalnız dikkat edilirse bu bulguların birden fazla o devrin ruhunu ve kabullerini yansıtıyor. Bu ideolojileri savunan bilim insanları görmek istediklerini bilime söyletmeye çalışıyorlar. Hatta sıklıkla bunu yaparken ne yaptıklarının farkında dahi değiller. Örneğin Broca beyazların üstün olduğu istikametindeki bulgularını paylaşırken bilim hiç birinizi memnun etmek zorunda değildir, bilimsel bilginin söylemiş olduklerine teslim olmak zorundayız der. Yani bilimsel bilgileri çarpıttığını değil, onları olduğu üzere sunduğunu düşünür.
bu biçimde örnekler verince bilimin ırkla ilgili görüşler için işlevselleştirilmesi eskide kaldı sanıyoruz. Lakin bugün de benzeri şeyler tıpkı vakitte itibarlı bilim insanları tarafınca savunulabiliyor. DNA’nın yapısını keşfedip Nobel Mükafatı kazanan James Watson bundan yalnızca birkaç sene evvelce siyahların zekâ bakımından beyazlardan düşük olduğunu sav etti. daha sonra özür diledi, akabinde benzeri savlarda bulunmayı sürdürdü. Burada asıl sorun birfazlaca kişinin Watson üzere bilimsel bulguların bu cins ırkçı argümanları destekliyor olduğunu düşünmeleri. Yani inanmadıkları bir şeyi sadece bir çıkar elde etmek için savunmuyorlar. aslına bakarsanız bugün bu çeşit izahların savunucusuna yarardan fazla ziyan getireceği hayli açık.
‘BİLİM DE İNSANLARIN ZAAFLARINDAN, ÖNYARGILARINDAN NASİBİNİ ALIYOR’
Bilimin sosyolojik tahlile muhtaç olmasının en kıymetli niçini nedir?
Birçoğumuz bilimin hayatımıza getirdiği devrimsel değişikliklerin de tesiriyle az evvel anlattığım hadiseleri ya duymuyoruz ya da bunları bilim tarihinin göz gerisi edilmesi gereken istikametleri olarak görüyoruz. Bilim insanlarının ideolojilerin, toplumun yahut çıkarların tesiri altında kalmayacağı üzere bir yargımız var. Bu hakikat değil. Bilim, beşerler tarafınca icra ediliyor. ötürüsıyla insanların zaaflarından, noksanlıklarından, önyargılarından o da nasibini alıyor. Afrika savanalarında yırtıcı hayvanlardan kaçma stratejileri geliştirmek ile çağdaş laboratuvarlarda bir makine mükemmelliğinde çalışmak içinde önemli fark var. Hislerimiz, önyargılarımız birden fazla vakit rasyonel yanımızı rahat bırakmıyor. Hatta vakit zaman dış dünyaya dair algılarımızı dahi bozabiliyor. Bilim insanlarının beyaz önlük giydiklerinde tüm sübjektif değerlendirmelerin önüne geçtiğini düşünmek için de elimizde bir münasebet yok. Bilimsel çalışmalarda bu cins zaaflarımızın ortaya çıktığı tarihi örnekler mevcut. Kitapta bunlardan kimilerine yer verdim.
Bilhassa 19. yüzyılın ortasında Londra ve Viyana’da gerçekleşen iki hadise, yerleşik görüşlerin kanıtlara ne derece direnebildiğini ortaya koyuyor. İngiliz hekim John Snow, Londra’daki kolera salgınının su ile yayıldığı görüşünü önemli kanıtlarla desteklemesine karşın İngiliz doktorların birçoklarını ikna edemiyor. Macar tabip Ignaz Semmelweis ise meslektaşlarını ve bilim insanları topluluğunu lohusa hummasının nasıl yayıldığı konusunda ikna etmekte büyük kuvvetlik çekiyor. Bilhassa Semmelweis’ın hekimlerin hastalığı istemeden de olsa yaydığı tarafındaki izahı onun açıklamasını daha da az alımlı kılıyor. Yani vakit zaman bilim insanları kanıtın götürdüğü yere gitmektense durumlarını koruyup kendilerini destekleyen kanıtın peşine düşüyorlar. Bu iki hadiseyi kitapta ayrıntılı biçimde inceleyip bilim insanlarının kimi vakit ispatlara direnmesinin gerisindeki ruhsal ve sosyolojik faktörleri ayrıntılandırmaya çalışıyorum. Natürel bu iki örneğe yüzlercesini eklemek mümkün. Bilim insanlarının önemli bir kısmının ‘Kuantum Teorisi’ne direncini de bu gözle okumak mümkün. Max Planck’ın biraz mübalağa ile de olsa bilimde ispatla birini ikna edemezsiniz diyecek noktaya gelmesi de bundandı. Hatta bizde o tarafı pek anlatılmaz ancak Galileo’nun gördüğü direnç de kısmen eski ve yerleşik bilimsel açıklamanın kolay teslim olmaması ile açıklanabilir.
Olağan bunları anlatırken bir yandan da uzun ve karmaşık bir müddetç kararında bilim insanlarının ispatın gücüne teslim olduğunu da akılda tutmak gerek. Yani rasyonellik birden galip gelmese de tabiatın kendini dayatması kararı bilim insanlarını ikna etmeyi başarıyor. İşte tüm bu süreçler fakat bilimin sosyolojik tahlili ile hakkıyla anlaşılabilir.
Alper Bilgili’nin yeni kitabı ‘Bilim Susunca: Bilim ve Toplum Üzerine Yazılar’, Timaş Yayınları tarafınca yayımlandı. Bilgili, yayımladığı dördüncü kitabı ‘Bilim Susunca’da bilimin toplum, dinler ve ideolojiler ile bağlantısını geçmişten ve günümüzden örneklerle ortaya koyarak okuru alışılmış kalıpların haricinde bir okumaya davet ediyor.
Bilgili’yle kitabı üzerine konuştuk.
‘Bilim Susunca: Bilim ve Toplum Üzerine Yazılar’ yayımlanan dördüncü kitabınız. bu biçimde bir hususta yazmak için sizi harekete geçiren ne oldu?
Bu, bilim üzerine yayımlanan üçüncü kitabım. “Bilim” biraz bize has tarihi serüvenin de tesiriyle her an gündemimizde olan bir husus. Çabucak her gün hem konvansiyonel medyada hem toplumsal medyada bilimle ilgili referanslar kullanıyoruz. Bir siyasetçi yanılgılı bir şey söylemiş olduğinde kontrast yaratmak için “o esnada bilimde falanca gelişme yaşandı” diyoruz. Yahut bir Türk’ün imza attığı bilimsel bir gelişimin haberinin magazin haberleri kadar ilgi görmemesine reaksiyon gösteren tweeti şevkle paylaşıyoruz. Lakin verdiğim derslerde, bilimle ilgili bloglarda ve toplumsal medyada şahit olduğum bir şey var. Toplumumuzda bilime duyulan bu derin hürmete rağmen bilimle ilgili fikirlerimiz sıklıkla yüzeysel ve klişelere esir edilmiş durumda. Bu klişelerin kimileri bilim tarihiyle ilgili. Galileo’nun dünyanın düz olmadığını bulduğu savı üzere. Kimileriyse bilimin işleyişine dair. Bilim insanlarının mutlak objektifliğine ve açık görüşlülüğüne duyulan inanç üzere.
Bu kitapta maksadım bir yandan bu klişelerle hesaplaşmak, bir yandan da bunu yaparken bilimin hakkını teslim etmek. Bunu vurguluyorum zira sıklıkla birincisini yapanlar suratını alamayıp bilim tersi kampa çarçabuk savrulabiliyor. Başkalarıysa kendilerince bilimin imajını kurtarmak için bilim insanlarının ruhsal ve toplumsal faktörlerden etkilendiğini inkâr etme yoluna gidiyorlar. Ya da bilimi her daim ve tabiatı gereği insanlığın yeterliliğini hedefleyen bir uğraş olarak sunuyorlar. Bu konularda yazmayı önemsiyorum zira her iki tutumun da uzun vadede bilimin imajına ve saygınlığına ziyan vereceğini düşünüyorum.
‘DOĞA BİLİMLERİ, BİLİMİ İNSANLARIN YARARINA MI ZİYANINA MI KULLANACAĞIMIZ KONUSUNDA SESSİZLİĞİNİ KORUR’
Bilim hangi durumlarda susar?
Öncelikle burada aksini belirtmedikçe bilim dediğimde tabiat bilimlerinden bahsetmiş olduğumi hatırlatayım. Her şeydilk evvel bilimin konuşmadığı, tabiatı gereği sustuğu hususlar var. Nasıl bir hayat yaşamalıyım sorusunun karşılığını tabiat bilimlerinde aramayız. Lakin bu soruyu cevapladıktan daha sonra sonucumızı hayata geçirirken tabiat bilimlerinden yardım alabiliriz. bir daha emsal bir biçimde, tabiat bilimlerinin ahlaki konularda bir rehber fonksiyonu goremeyeceğini tarihten acı dersler alarak öğrendik. Bu bağlamda kitapta Aziz Nesin’in ‘Orijinal Mikrop’ isimli hikayesinden bahsediyorum. Bilimsel argümanını ispatlamak için bir insanın gözünü kaybetmesini sevinçle karşılayan bir fiktif karakterden bahsediyor Nesin. Ne yazık ki bu biçimde şeyler yalnızca hikayelerde olmuyor. Amerika’da devletin bilgisi dâhilinde ve takviyesi ile gerçekleştirilen Tuskegee Deneyi’nde frengili siyah erkekler ve eşleri tedavi edilmemiş, kurtarılabilecekken hastalığın seyrini merak eden araştırmacılarca mevte terk edilmişti. Dr. Mengele’nin Auschwitz’de ikiz çocuklar üzerine gerçekleştirdiği deneyler aslına bakarsanız çoğumuzun malumudur. Sonuç olarak tabiat bilimleri, bilimi insanların yararına mı ziyanına mı kullanacağımız konusunda sessizliğini korur. Onun içindir ki yaşanan bu acı deneyimler sonucunda dışarıdan tıp etiği üzere normatif kurallar getirip bilimi denetim altında tutma sonucu aldık.
Bunun haricinde bilimin çeşitli güç odakları tarafınca susturulduğuna yahut kimi vakit palavra söylemeye zorlandığına şahit oluyoruz. Bu bahiste akla birinci gelen örnek Kilise ile Galileo içinde yaşanan çatışmadır. Bu hadise, halk içinde bilindiğinden daha karmaşık ve epeyce boyutlu olmakla birlikte bir kurumun bir bilimsel görüşü susturmasına örnek teşkil eder. Daha yakın periyotta de gibisi örnekler bulmak mümkün. Stalin devrinde Lysenko hadisesinde genetikçilerin özgürce bilimsel tartışmalara giremediğini görüyoruz. Stalin’in vefatından daha sonra devletin baskısını daha az hissetmek isteyen Sovyet bilim insanları Sibirya’da kurulan Akademgorodok isimli akademik kente büyük ümitlerle taşındı. Yani Stalin daha sonrasında da ideolojik baskı sürdü Rusya’da. Hitler ve Mussolini’nin ırklarla ilgili tezlerini bilimle desteklemeye çalıştığını da hatırlatalım. Burada yanlış bir kanı var. Nazi rejimine dayanak veren insanların tümünün bilim insanı kılığındaki şarlatanlar olduğu üzere bir yanılgı var. halbuki Hitler’in tezlerini destekleyenler içinde Richard Kuhn ve Adolf Butenandt üzere Nobel ödüllü biyokimyacılar da vardı. Robert Proctor’ın, ‘The Nazi War on Cancer’ yapıtında de görüleceği üzere kanser üzerine de önemli çalışmalar yapılıyor bu vakitte.
Bunun yanında bilimin yanlışsız tasvir edilmemesinin de bilimin prestijini zedeleyeceğine inanıyorum. Bilim insanlarının her daim objektif oldukları, kıymetlendirme yaparken ruhsal ve sosyolojik faktörlerin tesiri altında kalmadıkları üzere yaygın bir inanış var. Ceketlerini çıkarıp beyaz önlüklerini giydiklerinde tüm ideolojilerini, isteklerini, inançlarını dışarıda bıraktıkları sanılıyor. Kitapta ele aldığım örneklerde bilimde rasyonelliğin kimi vakit uzun ve meşakkatli bir müddetç kararında işlediğini lakin eninde sonunda işlediğini göstermeye çalıştım. Bu gerçekle yüzleşmek ve insani defolarımızın bilim yaparken de bizimle olduğunu bilmek değerli. Aksi takdirde vaktinde büyük dayanak goren lakin daha sonradan yanlışlanan teorilerden yola çıkarak bilimsel çalışmalar bir güç gayretinden ibaretmiş üzere sunulabiliyor.
Günümüzde bilimin sesinin daha az çıkmasına niye olan bir başka kamp, yeni-ateizm olarak bilinen görüş. Bilimin tabiatı gereği dinle çatıştığını argüman eden Dawkins ve Harris üzere düşünürler, birden fazla insanı bilimle din içinde bir tercih yapmaya zorluyor. Bu çeşit bir zorlamanın hem kusurlu bir var iseyıma dayandığını düşünüyorum birebir vakitte bilimin sesinin geniş halk kitlelerinde daha az duyulmasına niye olacağına inanıyorum. halbuki mesela şu an, yani pandemide dini otoritelerden alınacak her dayanak değerli. Bu süreçte Papa’nın erkenden aşı olup bunu bir dini sorumluluk olarak sunması yahut geçtiğimiz günlerde Anglikan Kilisesi’nin en yetkili ismi Justin Welby’nin aşı olmayı İncil’de geçen komşuyu sevme öğüdünün bir gereği olarak sunması değerli teşebbüslerdi.
Bilim Susunca – Bilim Toplum Üzerine Yazılar, Alper Bilgili, 136 syf., Timaş Yayınları, 2021.
tıpkı vakitte insanların, bilimin alanına girmese bile, başları sıkıştığında her soruyu bilim insanlarının cevaplamalarını beklemeleri biraz da bilime duyulan ‘güven’den kaynaklı mı?
olağan olarak bilimin hakkıyla kazandığı bir inanç var. 19. yüzyılda çocuk vefatları o denli yaygın ki Gustav Mahler’in bu konuda bir beste yapması garipsenmiyor. Kızamık ve frengi üzere birfazlaca ölümcül hastalık bugün eskiye nazaran epey daha az can alıyor. Yalnızca tıpta da değil. Bilginin ne kadar kolay ulaşılabilir olduğunu ve az masrafla edinilebildiğini düşünün. Haklı olarak bilim ve bilim insanlarının büyük bir kredisi var. Ki bu her devir bu biçimde de değil. Tabiat bilimlerinin hayatımızı daha az kolaylaştırdığı devirlerde Francesco Petrarca üzere kimi düşünürler tabiat üzerine bu kadar mesai harcamayı garipsemişler. Lakin bilhassa 18-19. yüzyıl bu hususta dönüm noktası oluyor. Bilim, itibarını ağır ağır fakat hak ederek kazandı.
birebir vakitte bilim, bilhassa bizim toplumumuzda bilimden çok daha fazlasını tabir ediyor. Abdullah Cevdet’in 1913’te yayımlanan ‘Kastamonu’da Kurun-i Vusta’ isimli ünlü bir yazısı vardır. Orada Darwin’in teorisini öğrenmekle namusumuz, İslam’ın ve Türklerin varlığını sürdürmeleri içinde niçinsel ve kuvvetli bir ilgi kurar. bir daha Kılıçzade’nin İçtihat’taki makalelerinde misal temalara rastlanır. Tabiat bilimleri periyodun biroldukça düşünürüne bakılırsa her sorunun mutlak ilacıdır. Hatta Şerafettin Mağmumi bilimsel olmaması niçiniyle şiire antipati ile yaklaşmıştır. Bu isimlerin zihninde bilim, bilim olmanın ötesine geçmiş, neredeyse mistik bir hüviyete bürünmüştür. Bu tercihi, devrin kaygıları göz önüne alındığında anlamak mümkündür. Şükrü Hanioğlu, ‘Atatürk: An Intellectual Biography’ isimli yapıtında bu ruh halini, bilime biçilen rolleri, bilimin sembolik manasını ayrıntılı biçimde ortaya koyuyor. Alışılmış yalnızca bizde de değil. Ülkelerinin geleceğinden kaygı eden Yakub Sarruf ve Faris Nimr üzere seküler Arap düşünürler de bilime benzeri bir mana yüklemiştir. tıpkı vakitte o devir dünyadaki tüm entelijansiyanın birebir fikirde olduğu da söylenemez. Hatta Abdullah Cevdetlerden neredeyse bir asır evvel Saint Simon ve Comte üzere düşünürler bilim haricinde rehberlere de muhtaçlığımız olduğunu söz etmiştir. İşin gerçeği bugün ülkemizde Comte’un bilimle ilgili görüşlerindeki nüanslara dahi ulaşabildiğimizi söylemek güç.
‘BİLİMİN İTİBARININ ARTMASIYLA birlikte KİMİ BİREYLER VE İDEOLOJİLER BİLİMDEN yaralanma UĞRAŞI İÇİNE GİRİYOR’
Geçmişte kimi bilim insanları ırkçılığa bilimi de kullanarak pek müsamaha göstermişler. Bunu biraz açar mısınız? Bu durum günümüzde de devam ediyor mu?
Toplum nazarında bilimin itibarının artması ile birlikte kimi bireyler ve ideolojiler bilimden yaralanma eforu içine giriyor. Bunlar içinde bilim insanları da var, siyasetçiler de demagoglar da. Alışılmış sıklıkla bilim diye sunulan şey, bu bireylerin yahut toplumların önyargıları oluyor. Örneğin 19. yüzyılda Fransa’nın ve dünyanın en değerli anatomistlerinden olan Paul Broca siyahların beyazlardan aşağı bir ırk olduğunu bilimsel olarak ispatladığını düşünüyor. Öteki bir örnekte Amerikalı ünlü psikolog Henry Goddard, 20. yüzyılın birinci yarısında IQ testlerinden yola çıkarak Amerika’daki azınlıkların neredeyse yarısının moron olduğunu tez ediyor. Hitler ve Mussolini devirlerinde kimi bilim insanları tespitte bulunmakla yetinmeyip kendi üstün ırklarını müdafaa gayreti içine giriyorlar. Yalnız dikkat edilirse bu bulguların birden fazla o devrin ruhunu ve kabullerini yansıtıyor. Bu ideolojileri savunan bilim insanları görmek istediklerini bilime söyletmeye çalışıyorlar. Hatta sıklıkla bunu yaparken ne yaptıklarının farkında dahi değiller. Örneğin Broca beyazların üstün olduğu istikametindeki bulgularını paylaşırken bilim hiç birinizi memnun etmek zorunda değildir, bilimsel bilginin söylemiş olduklerine teslim olmak zorundayız der. Yani bilimsel bilgileri çarpıttığını değil, onları olduğu üzere sunduğunu düşünür.
bu biçimde örnekler verince bilimin ırkla ilgili görüşler için işlevselleştirilmesi eskide kaldı sanıyoruz. Lakin bugün de benzeri şeyler tıpkı vakitte itibarlı bilim insanları tarafınca savunulabiliyor. DNA’nın yapısını keşfedip Nobel Mükafatı kazanan James Watson bundan yalnızca birkaç sene evvelce siyahların zekâ bakımından beyazlardan düşük olduğunu sav etti. daha sonra özür diledi, akabinde benzeri savlarda bulunmayı sürdürdü. Burada asıl sorun birfazlaca kişinin Watson üzere bilimsel bulguların bu cins ırkçı argümanları destekliyor olduğunu düşünmeleri. Yani inanmadıkları bir şeyi sadece bir çıkar elde etmek için savunmuyorlar. aslına bakarsanız bugün bu çeşit izahların savunucusuna yarardan fazla ziyan getireceği hayli açık.
‘BİLİM DE İNSANLARIN ZAAFLARINDAN, ÖNYARGILARINDAN NASİBİNİ ALIYOR’
Bilimin sosyolojik tahlile muhtaç olmasının en kıymetli niçini nedir?
Birçoğumuz bilimin hayatımıza getirdiği devrimsel değişikliklerin de tesiriyle az evvel anlattığım hadiseleri ya duymuyoruz ya da bunları bilim tarihinin göz gerisi edilmesi gereken istikametleri olarak görüyoruz. Bilim insanlarının ideolojilerin, toplumun yahut çıkarların tesiri altında kalmayacağı üzere bir yargımız var. Bu hakikat değil. Bilim, beşerler tarafınca icra ediliyor. ötürüsıyla insanların zaaflarından, noksanlıklarından, önyargılarından o da nasibini alıyor. Afrika savanalarında yırtıcı hayvanlardan kaçma stratejileri geliştirmek ile çağdaş laboratuvarlarda bir makine mükemmelliğinde çalışmak içinde önemli fark var. Hislerimiz, önyargılarımız birden fazla vakit rasyonel yanımızı rahat bırakmıyor. Hatta vakit zaman dış dünyaya dair algılarımızı dahi bozabiliyor. Bilim insanlarının beyaz önlük giydiklerinde tüm sübjektif değerlendirmelerin önüne geçtiğini düşünmek için de elimizde bir münasebet yok. Bilimsel çalışmalarda bu cins zaaflarımızın ortaya çıktığı tarihi örnekler mevcut. Kitapta bunlardan kimilerine yer verdim.
Bilhassa 19. yüzyılın ortasında Londra ve Viyana’da gerçekleşen iki hadise, yerleşik görüşlerin kanıtlara ne derece direnebildiğini ortaya koyuyor. İngiliz hekim John Snow, Londra’daki kolera salgınının su ile yayıldığı görüşünü önemli kanıtlarla desteklemesine karşın İngiliz doktorların birçoklarını ikna edemiyor. Macar tabip Ignaz Semmelweis ise meslektaşlarını ve bilim insanları topluluğunu lohusa hummasının nasıl yayıldığı konusunda ikna etmekte büyük kuvvetlik çekiyor. Bilhassa Semmelweis’ın hekimlerin hastalığı istemeden de olsa yaydığı tarafındaki izahı onun açıklamasını daha da az alımlı kılıyor. Yani vakit zaman bilim insanları kanıtın götürdüğü yere gitmektense durumlarını koruyup kendilerini destekleyen kanıtın peşine düşüyorlar. Bu iki hadiseyi kitapta ayrıntılı biçimde inceleyip bilim insanlarının kimi vakit ispatlara direnmesinin gerisindeki ruhsal ve sosyolojik faktörleri ayrıntılandırmaya çalışıyorum. Natürel bu iki örneğe yüzlercesini eklemek mümkün. Bilim insanlarının önemli bir kısmının ‘Kuantum Teorisi’ne direncini de bu gözle okumak mümkün. Max Planck’ın biraz mübalağa ile de olsa bilimde ispatla birini ikna edemezsiniz diyecek noktaya gelmesi de bundandı. Hatta bizde o tarafı pek anlatılmaz ancak Galileo’nun gördüğü direnç de kısmen eski ve yerleşik bilimsel açıklamanın kolay teslim olmaması ile açıklanabilir.
Olağan bunları anlatırken bir yandan da uzun ve karmaşık bir müddetç kararında bilim insanlarının ispatın gücüne teslim olduğunu da akılda tutmak gerek. Yani rasyonellik birden galip gelmese de tabiatın kendini dayatması kararı bilim insanlarını ikna etmeyi başarıyor. İşte tüm bu süreçler fakat bilimin sosyolojik tahlili ile hakkıyla anlaşılabilir.