Birinci Dünya Savaşı, tarihte özel ve acı bir yere sahip; birinci topyekûn savaş olması ve milyonlarca kişinin ölmesiyle yirminci yüzyıla istikamet vermesi başlı başına bir öykü. adamların cepheye gittiği, bayan ve çocukların gitmiş kadar olduğu, bazılarının cepheden zafer sarhoşluğuyla ve bazılarının de bir ömürlük utançla memleketine döndüğü büyük bir savaştı bu.
1914’te başladığında “en geç Noel’de biter” denen Birinci Dünya Savaşı, diğer bir epey kıssa barındırıyordu. örneğin cephedeki eşinin yolunu gözleyen bayanların, ailelerin ve çocukların sırtına taşımakta zorlandıkları sorumluluklar binmişti. Kuşkular ve suskunluklar ise bu sorumlulukları daha da ağırlaştırırken meskenlerine dönenler, bu ikisiyle hesaplaşmak durumunda kalmıştı.
Monika Helfer de ‘Yük’ isimli romanında, savaşın ortasında bir aileyi kuşatan kuşku ve sessizliklerle örülü bir öykü anlatıyor. Eşi Josef’in askere çağrılmasıyla köyde kalan Maria’nın, başka bayanların kıskanç halleriyle ve köyün adamlarınin dilekleriyle yüzleşmesi öykünün değerli bir istikameti. Başka taraftan, savaş sırasında doğan iki çocuğu üzerinden kaynatılan dedikodu kazanı ise boğucu ortamın tuzu biberi.
Maria’nın maruz kaldığı ithamlar ve Josef’in müsaade alıp köye geldiği periyotlarda ikili içinde yaşanan gerginlikler ise aile öyküsünün bir öbür yola girmesine niye oluyor.
HOŞLUĞU BAŞINA SIKINTI AÇAN MARİA
Helfer, başlangıçta her şeyin hoş olduğu ama daha sonra Birinci Dünya Savaşı’yla havanın bozduğu bir aile tablosu çiziyor. “Gerçeklik, soğuk ve acımasız bir rüzgâr gibi” bu tablonun içine esiyor kısa müddette. Maria’nın eşi Josef’in Eylül 1914’te askere çağrıldığını öğrenmesi ise kuşkuların, gerginliğin ve sürtüşmelerin fitilini ateşliyor.
Anlatıcı, her insanın Grete dediği ve gerçek ismi Margarethe olan annesinin doğumuyla bir arada, Maria’nın ve Josef’in evliliğinde yeni bir kademeye geçildiğini hatırlatıyor. Anlatıcının dedesi, Grete’yle bir arada savaş sırasında dünyaya gelen çocuğa, öbür dört kardeşin tersine soğuk davranıyor. Hatta Grete’ye dokunmuyor bile. Doğal bunun öncedeniyatı var.
Yük, Monika Helfer, Tercüman: Levent Tayla, 128 syf., Düşbaz Kitaplar, 2021.
Maria ve Josef, yaşadıkları köyde haklarında epeyce konuşulan, daha doğrusu tevatürler üretilen bir çift. Josef’in hızının asıklığı ve Maria’nın mutsuz imajı, ahalinin ağzına sakız oluyor. Üstelik Maria’nın hoşluğu, Josef’in varlığı niçiniyle harekete geçemeyen köyün adamlarıni cezbediyor. bu biçimde bir ortamda Josef, Avusturya’nın Sırbistan’a savaş ilan edişini izleyen günlerde askere çağrılıyor.
Köydeki bir epey erkek Josef’e yollanan celbi bir fırsat olarak algılıyor; postacısından belediye liderine kadar ahalinin kıymetli bir kısmı, eşinin yokluğunda “Maria’yla ilgilenme” ve “ona göz kulak olma” hayali kuruyor. Köyün adamlarınin ilgisine paralel biçimde onların eşleri, kapalıdan kapalıya kendilerine rakip olarak gördükleri Maria’ya hasetle bakıyor.
Josef cephedeyken yalnız kalan Maria’yı yalnızca köydekiler değil, dışarıdan gelen erkekler de takibe alıyor. Bu, kimi vakit hayranlığın ötesine geçiyor ve tıpkı köyün rahibinin yaptığı üzere Maria’nın fizikî özelliklerini ve hamileliğini sorgulamaya kadar varabiliyor.
Anlatıcı, bu noktada annesinin, anneannesi Maria’ya dair yorumunu hatırlatıyor okura: “Benim hoş anneannem, hem bir örnek birebir vakitte bir kınama vesilesiydi. Güzel olan her şeyi ona bağlardı ancak yaptığım bir şey annemin güzeline gitmediği vakitse ‘Dikkat et de onun üzere olma’ sıkıntısı. Anneannemin yeterli yanı uysallığı ve herkesi dinlemesiydi. her insanın dinlenmeyi hak ettiğini, üstelik sonuna kadar dinlenmeyi hak ettiğini ve konuşmanın nerede biteceğine konuşanın karar vereceğini düşünürdü. kimi vakit anneannemin uysallığının ilgisizlik ve heyecansızlıktan kaynaklandığını düşünürdüm. Kabul etmek gerekir ki öteki düzgün bir huyu da kindar olmamasıydı. Güzel olmayan yanıysa yalnızca hoşluğuydu. Bu da sonuçları sebebiyle yeterli kabul edilmiyordu.”
‘BİZ HİÇBİR VAKİT ÖZEL OLMAK İSTEMEZDİK’
Josef savaştayken gebe Maria, köyün bayanlarının ve adamlarınin şimşeklerini üzerine çekerken ahali, onun hislerini ve hislerini dikkate almıyor. Anlatıcı, köydekilerin eksik bıraktığı bu mevzuları, babası cephedeyken doğan annesinden aldığı ayrıntıları ve öğrendiği detayları yorumlayarak tamamlıyor.
Geçmişle bugünü birbirine bağlayan ve anlatıcının muhakkak sonuçlar çıkarmasını sağlayan aile öyküsünde, Grete’nin kardeşleri yani anlatıcının teyzeleri ve dayıları da kıymetli roller üstleniyor. Onlardan biri Kathe Teyze: “Anları fecî bir kaos üzere kabul etmek gerek. Lakin dramatik bir kurgu ortasında kâğıda döküldüklerinde bir nizama girer onlar. ‘Tıpkı hayatın kendisi üzere.’ Bu da Kathe Teyzemin kelamlarından biri işte. Bilhassa bizimkilerin hayatı üzere. Biz hiç bir vakit özel olmak istemezdik. Anneannem de istemezdi. Ancak biz özeldik. Utançtan iki büklümüm. Sanırım anneannemin özel olmak üzere bir talihi yoktu. En ortada o duruyor. Bütün ölmüşler onun ayaklarının tabanında. Fakat bu, hepsinin cehennemde cayır cayır yandığı manasına gelmiyor.”
Josef’in uzak olduğu periyotta köye gelen ve Maria’nın hayranlık duyduğu yabancının varlığının yanı sıra üstüne görev olmayanlar tarafınca Maria’nın gebe kalma vaktinin hesaplanması, ailenin sırtını kamburlaştıran bir kuşku yüküne dönüşüyor: “Kısa vakit ortasında köyde Maria’nın karnındaki bebekten, yapılan hesaplamalardan ve hesaplamaların sonuçlarının tümünün Maria’nın aleyhine çıktığından haberdar olmayan kalmadı. Pis bir dedikoduydu bu. Bu yükçü hakkında çıkan dedikodular giderek artıyordu. Babaları kimsenin yanlışsız dürüst ne olduğunu bilmediği dolaplar çeviriyordu. Anne fazla hoştu. Babaları asker olarak kayırılıyordu zira hem hâlâ hayattaydı birebir vakitte iki defa müsaadeye gelmişti.”
Grete’nin doğumu öncesinde ve daha sonrasında aile ortasında ve haricinde yaşananlar, savaşın yarattığı bulanık ortamla birleşiyor. Anlatıcı, anılar içinde gezerken hem aileyi zorlayan kuşku ve boşlukları tıpkı vakitte annesinin (ve onun ailesinin) kıssasını bir bütün olarak keşfediyor. Bu keşif de aile öyküsünün yekpare olmadığını gösteriyor.
‘Yük’te Helfer’in anlattığı öykü, artık hayatta olmayan kendi aile üyelerine ilişkin. Muharrir onları toprak altından çıkarıp son bir sefer konuşturuyor; kuşku ve sessizlik yükünü, hem kendi sırtından tıpkı vakitte onların omuzlarından alarak hesap defterini en azından edebî babta kapatıyor.
1914’te başladığında “en geç Noel’de biter” denen Birinci Dünya Savaşı, diğer bir epey kıssa barındırıyordu. örneğin cephedeki eşinin yolunu gözleyen bayanların, ailelerin ve çocukların sırtına taşımakta zorlandıkları sorumluluklar binmişti. Kuşkular ve suskunluklar ise bu sorumlulukları daha da ağırlaştırırken meskenlerine dönenler, bu ikisiyle hesaplaşmak durumunda kalmıştı.
Monika Helfer de ‘Yük’ isimli romanında, savaşın ortasında bir aileyi kuşatan kuşku ve sessizliklerle örülü bir öykü anlatıyor. Eşi Josef’in askere çağrılmasıyla köyde kalan Maria’nın, başka bayanların kıskanç halleriyle ve köyün adamlarınin dilekleriyle yüzleşmesi öykünün değerli bir istikameti. Başka taraftan, savaş sırasında doğan iki çocuğu üzerinden kaynatılan dedikodu kazanı ise boğucu ortamın tuzu biberi.
Maria’nın maruz kaldığı ithamlar ve Josef’in müsaade alıp köye geldiği periyotlarda ikili içinde yaşanan gerginlikler ise aile öyküsünün bir öbür yola girmesine niye oluyor.
HOŞLUĞU BAŞINA SIKINTI AÇAN MARİA
Helfer, başlangıçta her şeyin hoş olduğu ama daha sonra Birinci Dünya Savaşı’yla havanın bozduğu bir aile tablosu çiziyor. “Gerçeklik, soğuk ve acımasız bir rüzgâr gibi” bu tablonun içine esiyor kısa müddette. Maria’nın eşi Josef’in Eylül 1914’te askere çağrıldığını öğrenmesi ise kuşkuların, gerginliğin ve sürtüşmelerin fitilini ateşliyor.
Anlatıcı, her insanın Grete dediği ve gerçek ismi Margarethe olan annesinin doğumuyla bir arada, Maria’nın ve Josef’in evliliğinde yeni bir kademeye geçildiğini hatırlatıyor. Anlatıcının dedesi, Grete’yle bir arada savaş sırasında dünyaya gelen çocuğa, öbür dört kardeşin tersine soğuk davranıyor. Hatta Grete’ye dokunmuyor bile. Doğal bunun öncedeniyatı var.
Yük, Monika Helfer, Tercüman: Levent Tayla, 128 syf., Düşbaz Kitaplar, 2021.
Maria ve Josef, yaşadıkları köyde haklarında epeyce konuşulan, daha doğrusu tevatürler üretilen bir çift. Josef’in hızının asıklığı ve Maria’nın mutsuz imajı, ahalinin ağzına sakız oluyor. Üstelik Maria’nın hoşluğu, Josef’in varlığı niçiniyle harekete geçemeyen köyün adamlarıni cezbediyor. bu biçimde bir ortamda Josef, Avusturya’nın Sırbistan’a savaş ilan edişini izleyen günlerde askere çağrılıyor.
Köydeki bir epey erkek Josef’e yollanan celbi bir fırsat olarak algılıyor; postacısından belediye liderine kadar ahalinin kıymetli bir kısmı, eşinin yokluğunda “Maria’yla ilgilenme” ve “ona göz kulak olma” hayali kuruyor. Köyün adamlarınin ilgisine paralel biçimde onların eşleri, kapalıdan kapalıya kendilerine rakip olarak gördükleri Maria’ya hasetle bakıyor.
Josef cephedeyken yalnız kalan Maria’yı yalnızca köydekiler değil, dışarıdan gelen erkekler de takibe alıyor. Bu, kimi vakit hayranlığın ötesine geçiyor ve tıpkı köyün rahibinin yaptığı üzere Maria’nın fizikî özelliklerini ve hamileliğini sorgulamaya kadar varabiliyor.
Anlatıcı, bu noktada annesinin, anneannesi Maria’ya dair yorumunu hatırlatıyor okura: “Benim hoş anneannem, hem bir örnek birebir vakitte bir kınama vesilesiydi. Güzel olan her şeyi ona bağlardı ancak yaptığım bir şey annemin güzeline gitmediği vakitse ‘Dikkat et de onun üzere olma’ sıkıntısı. Anneannemin yeterli yanı uysallığı ve herkesi dinlemesiydi. her insanın dinlenmeyi hak ettiğini, üstelik sonuna kadar dinlenmeyi hak ettiğini ve konuşmanın nerede biteceğine konuşanın karar vereceğini düşünürdü. kimi vakit anneannemin uysallığının ilgisizlik ve heyecansızlıktan kaynaklandığını düşünürdüm. Kabul etmek gerekir ki öteki düzgün bir huyu da kindar olmamasıydı. Güzel olmayan yanıysa yalnızca hoşluğuydu. Bu da sonuçları sebebiyle yeterli kabul edilmiyordu.”
‘BİZ HİÇBİR VAKİT ÖZEL OLMAK İSTEMEZDİK’
Josef savaştayken gebe Maria, köyün bayanlarının ve adamlarınin şimşeklerini üzerine çekerken ahali, onun hislerini ve hislerini dikkate almıyor. Anlatıcı, köydekilerin eksik bıraktığı bu mevzuları, babası cephedeyken doğan annesinden aldığı ayrıntıları ve öğrendiği detayları yorumlayarak tamamlıyor.
Geçmişle bugünü birbirine bağlayan ve anlatıcının muhakkak sonuçlar çıkarmasını sağlayan aile öyküsünde, Grete’nin kardeşleri yani anlatıcının teyzeleri ve dayıları da kıymetli roller üstleniyor. Onlardan biri Kathe Teyze: “Anları fecî bir kaos üzere kabul etmek gerek. Lakin dramatik bir kurgu ortasında kâğıda döküldüklerinde bir nizama girer onlar. ‘Tıpkı hayatın kendisi üzere.’ Bu da Kathe Teyzemin kelamlarından biri işte. Bilhassa bizimkilerin hayatı üzere. Biz hiç bir vakit özel olmak istemezdik. Anneannem de istemezdi. Ancak biz özeldik. Utançtan iki büklümüm. Sanırım anneannemin özel olmak üzere bir talihi yoktu. En ortada o duruyor. Bütün ölmüşler onun ayaklarının tabanında. Fakat bu, hepsinin cehennemde cayır cayır yandığı manasına gelmiyor.”
Josef’in uzak olduğu periyotta köye gelen ve Maria’nın hayranlık duyduğu yabancının varlığının yanı sıra üstüne görev olmayanlar tarafınca Maria’nın gebe kalma vaktinin hesaplanması, ailenin sırtını kamburlaştıran bir kuşku yüküne dönüşüyor: “Kısa vakit ortasında köyde Maria’nın karnındaki bebekten, yapılan hesaplamalardan ve hesaplamaların sonuçlarının tümünün Maria’nın aleyhine çıktığından haberdar olmayan kalmadı. Pis bir dedikoduydu bu. Bu yükçü hakkında çıkan dedikodular giderek artıyordu. Babaları kimsenin yanlışsız dürüst ne olduğunu bilmediği dolaplar çeviriyordu. Anne fazla hoştu. Babaları asker olarak kayırılıyordu zira hem hâlâ hayattaydı birebir vakitte iki defa müsaadeye gelmişti.”
Grete’nin doğumu öncesinde ve daha sonrasında aile ortasında ve haricinde yaşananlar, savaşın yarattığı bulanık ortamla birleşiyor. Anlatıcı, anılar içinde gezerken hem aileyi zorlayan kuşku ve boşlukları tıpkı vakitte annesinin (ve onun ailesinin) kıssasını bir bütün olarak keşfediyor. Bu keşif de aile öyküsünün yekpare olmadığını gösteriyor.
‘Yük’te Helfer’in anlattığı öykü, artık hayatta olmayan kendi aile üyelerine ilişkin. Muharrir onları toprak altından çıkarıp son bir sefer konuşturuyor; kuşku ve sessizlik yükünü, hem kendi sırtından tıpkı vakitte onların omuzlarından alarak hesap defterini en azından edebî babta kapatıyor.