2021 Nobel Edebiyat Mükafatı Abdulrazak Gurnah’a verildi. Komite öne sürülen nedeninde, “Ödülü, kültürler ve kıtalar içindeki körfezde sömürgeciliğin tesirlerine ve mültecilerin bahtına nüfuz etmesinden dolayı alan Gurnah, romanlarında basmakalıp betimlemelerden uzak durarak okura, dünyanın öbür yerlerindeki bir fazlaca kişinin âşina olmadığı, fazlacakültürlü Doğu Afrika’yı açıyor” dedi.
Komitenin de vurguladığı üzere Gurnah, bir Doğu Afrika anlatıcısı. Sadece bu da değil, fiziken coğrafyadan uzaklaşıp Avrupa’ya ve diğer yerlere gitse de ruhen orada bulunanların öykülerini yazıyor. hayatıyla romanları bu noktada kesişiyor.
1948’de Zanzibar’da doğan Gurnah, 1968’e kadar memleketinde kalıyor ve o sene İngiltere’ye yerleşiyor. Romanlarına bahis olan sömürgeciliği ve postkolonyal periyodun bir kısmını ülkesinde yaşıyor, hatta 1964’teki ayaklanmaya şahit oluyor.
İngiltere’de kolonyal periyot konusunda uzmanlaşan; başta Doğu Afrika olmak üzere, Karayip ve Hindistan edebiyatının sömürgecilikten nasıl etkilendiğini araştıran Gurnah, romanlarında geçmişine sıkışıp kalan, oradan sıyrılmak isteyen ve kolonyal periyotla hesaplaşan karakterler aracılığıyla hem uzmanlığını tıpkı vakitte müellifliğini konuşturuyor.
Sömürgecilik periyodundan kalma kültürel meseleleri ve kimlik sorunlarını, hatırlama-unutma bağlamında, karakterlerin kültürel ve politik geçmişine dayanarak çözümleyen Gurnah, bunları coğrafyayı terk etme, orada kalma ve oraya geri dönme gerilimleriyle besliyor. Bu anlatılara paranoya, yabancılaşma, yersiz-yurtsuzluk kavramları ve tecrübeleri ekleniyor.
Kitaplarında, çocukluğunda aldığı İslami eğitim ve öğretimin yansımalarına rastladığımız Gurnah, İngiliz okullarının ve külçeşidinin Doğu Afrika’da yarattığı ikilemleri de işliyor satır ortalarında. Kendi yurdunda sürgün ve mülteci olma temaları da muharririn metinlerine sızıyor.
Sömürgecilerin Doğu Afrika’ya dayattığı eğitim-öğretim ve kültür anlayışının, bölgenin temel sahiplerinde yarattığı travmaları anlatırken coğrafyanın yazgısını belirleyen kölelik, İslamofobi ve tarihyazımı üzere hayati hususlara da romanlarında yer verip Doğu Afrikalılık ve çağdaşlık çelişkisini siyaset ve kültür bağlamında ele alıyor.
Gurnah; sömürgeciliğin, despotluğun ve geleneklerin, birey ve toplumdaki izdüşümlerini karakterleriyle ve onların dünyayla alakasıyla ete kemiğe büründürürken bireylerin benliğine ve toplumsal hayata sinmiş suçluluk hissini, örselenmişliği ve aidiyet buhranını, rastgele bir ajitasyona başvurmadan işliyor. Başka bir tabirle Gurnah, kolonyalizm ve onun kolaylaştırıcısı pozisyonundaki despotların bir noktada birleştiğini mitlere, kutsal kitaplara ve Doğu Afrika geleneklerine dayanarak anlatırken klişe ve genellemelerin körlüğünden uzak duruyor.
İNSANLARIN ZİHNEN VE BEDENEN KOLONİLEŞTİRİLMESİ
Sömürgecilik devrinin akabinde, 1960’ların birinci yarısında kurulan ve sosyalizmin Doğu Afrika yorumuyla despotik bir idare oluşturan siyasetçileri eleştirirken sınıf çatışmalarını kendi çıkarları için kullanan iktidar üyelerinin halkla çatışarak elde etmeye çalıştığı mutlak güce karşı hal alan Gurnah, bunu ‘Sessizliğe Hayranlık’ta (Çeviren: Müge Günay, İrtibat Yayınları, 2018), işin içine birey-toplum bağı ve yabancılaşma temalarını da katarak anlatıyor.
Sessizliğe Hayranlık, Abdulrazak Gurnah, Tercüman: Müge Günay, İrtibat Yayıncılık, 2018.
Zanzibar’ın kültürel zenginliğinin ve ekonomik varsıllığının sömürülüşünü, tıpkı vakitte coğrafya beşerinin hem kendisine birebir vakitte memleketine yabancılaşmasını, “Beyaz Adam” klişesini kullanmaksızın ele alan Gurnah, bu sömürüden ve yabancılaşmadan nasibini alan aşklar ve anılarla da buluşturduğu okurun karşısına, bir var oluş eforu ve sancısını getirirken aidiyetin benliği zorladığını ancak kaçışın da rastgele bir rahatlama sağlamadığını vurguluyor. Kelam konusu ikilem muharririn elinde, birey ve “öteki” olma tansiyonunun merkezde yer aldığı romanlara evriliyor. ‘Terkediş’ (Çeviren: Müge Günay, Bağlantı Yayınları, 2016), buna hoş bir örnek.
Gurnah, bir coğrafyanın kolonileştirilmesinin, evvela insanların bedenen ve zihnen sömürgeleştirilmesinden geçtiğini anlatmaya çalışıyor romanlarında. İster Doğu Afrika’da kalsın ister bölgeden ayrılsın, Gurnah’ın karakterleri, bu travmanın altında eziliyor. Postkolonyal periyotta ise bölgeden çekilen sömürgecilerin, gerisinde bu manada bir enkaz bıraktığının; ötürüsıyla Doğu Afrika’nın bilhassa kültürel manada çoraklaştırıldığının altını çizen Gurnah, bahsi geçen acı anıları, globalleşmenin lokomotifi olan coğrafyalara taşıyor romanlarıyla. Bunu yaparken şiddet lisanına başvurmuyor, rastgele bir önyargı ve intikam söylemi geliştirmiyor. Lakin anlatacağı ve eleştireceği her şeye muhakkak bir uzaklık koyuyor. Bütün bunları da konutundan uzak ve ona yabancılaşmak istemeyen bir kıssa anlatıcısı olarak başarıyor.
Müge Günay, kelam konusu başarıyı, ‘Deniz Kenarında’ (Çeviren: Müge Günay, İrtibat Yayınları, 2021) romanı için kaleme aldığı önsözde şu biçimde açıklıyor: “Romanlarında, şahsi tecrübesi üzerinden de bildiği sömürge periyodu ve daha sonrasının getirdiği yıkım, bütün berbatlığıyla dünya siyaseti, umutla ve çaresizlikle yüklü bir tecrübe olan göç, ikili zıtlıkları aşan bir derinlikle, sembollerle ve metinlerarası göndermelerle anlatılır. Teknik açıdan anlatıcısını çoklukla güçsüz bir durumda, güç durumda konumlandırması, hayatı daha karmaşık taraflarıyla, ulusal-etnik aidiyetlerden bağımsız da okunabilecek insan kıssalarıyla anlatmasına, mizah ve ironi uzaklığını gözetmesine imkân tanır.”
Caption
MEMLEKETİNE YAKIN BİR MUHARRİR
Gurnah, postkolonyal edebiyatın kıymetli bir temsilcisi hâline gelirken gençliğinin Doğu Afrika imgesini, roman karakterlerinin ağzından sunarken Zanzibar’dan Avrupa’ya gidenlerin birtakım anlarda karşılaştığı düşmanlıkları, göçmenliğin zorluklarını ve bunun benliği nasıl örselediğini işleyip kendi geçmişiyle bağ kuruyor. Bu geçmiş, kimlik ve etnisite meselesini edebî bir lisanla anlatma fırsatı veriyor ona. özetlemek gerekirsesı hayat hikayesini ve müşahedelerini, Doğu Afrika’daki ve oradan Avrupa’ya uzanan en önemli meseleleri edebiyat tabanında okurla buluşturuyor.
Gurnah, kıta haricinden bakanların sıklıkla görmeyi tercih ettiği üzere Afrika’nın, tekdüze ve üzerine sömürgecilik şalı örtülmüş bir coğrafya değil, her ne kadar hırpalansa da kuvvetli bir hafızaya, geleneklere ve birbirini tamamlayan, bununla birlikte birbirinden başka kültürlere sahip bir kara kesimi olduğunu anlatmaya uğraşıyor.
Zanzibar ona yabancı olsa da kendisi Zanzibar’a ve Doğu Afrika’ya hiç uzak kalmayan Gurnah, Nobel Edebiyat Ödülü’nden epey daha manalı ve büyük mükafatları uzun vakit evvelce kazanmıştı: Doğu Afrika merkezli romanlarında aidiyet, kimlik, yersiz-yurtsuzluk sorunları, Avrupa’nın Afrika’yı sömürgeleştirmesiyle ortaya çıkan, kıtanın asıl sahiplerinin mustarip olduğu ruhsal ve toplumsal tansiyonları anlatarak geniş bir okur kitlesine ulaştı.
Anlattığı aşklar, ayrılışlar, buluşmalar, buluşamamalar ve kişinin hiçliğin ortasındayken kendi olma uğraşı; doğup büyüdüğü ve daha sonra kopmak zorunda kaldığı Zanzibar ve gittiği İngiltere içindeyken Gurnah’ın yaşadıklarına dair ipuçları veriyor. Bunlara, tabiatından ve kimliğinden uzaklaştırılan Afrika’nın durumunu da ekleyen Gurnah, kendi okurunu yarattı, yaratmayı da sürdürüyor. Nobel Edebiyat Mükafatı Komitesi de bu kıymetli çabayı taçlandırdı.
Nobel Edebiyat Mükafatı, 2021’de onu nitekim hak eden bir muharrire gitti. Darısı Ngũgĩ wa Thiong’o ve Mircea Cărtărescu’nun başına…
Abdulrazak Gurnah’ın Türkçeye çevrilen kitapları:
Komitenin de vurguladığı üzere Gurnah, bir Doğu Afrika anlatıcısı. Sadece bu da değil, fiziken coğrafyadan uzaklaşıp Avrupa’ya ve diğer yerlere gitse de ruhen orada bulunanların öykülerini yazıyor. hayatıyla romanları bu noktada kesişiyor.
1948’de Zanzibar’da doğan Gurnah, 1968’e kadar memleketinde kalıyor ve o sene İngiltere’ye yerleşiyor. Romanlarına bahis olan sömürgeciliği ve postkolonyal periyodun bir kısmını ülkesinde yaşıyor, hatta 1964’teki ayaklanmaya şahit oluyor.
İngiltere’de kolonyal periyot konusunda uzmanlaşan; başta Doğu Afrika olmak üzere, Karayip ve Hindistan edebiyatının sömürgecilikten nasıl etkilendiğini araştıran Gurnah, romanlarında geçmişine sıkışıp kalan, oradan sıyrılmak isteyen ve kolonyal periyotla hesaplaşan karakterler aracılığıyla hem uzmanlığını tıpkı vakitte müellifliğini konuşturuyor.
Sömürgecilik periyodundan kalma kültürel meseleleri ve kimlik sorunlarını, hatırlama-unutma bağlamında, karakterlerin kültürel ve politik geçmişine dayanarak çözümleyen Gurnah, bunları coğrafyayı terk etme, orada kalma ve oraya geri dönme gerilimleriyle besliyor. Bu anlatılara paranoya, yabancılaşma, yersiz-yurtsuzluk kavramları ve tecrübeleri ekleniyor.
Kitaplarında, çocukluğunda aldığı İslami eğitim ve öğretimin yansımalarına rastladığımız Gurnah, İngiliz okullarının ve külçeşidinin Doğu Afrika’da yarattığı ikilemleri de işliyor satır ortalarında. Kendi yurdunda sürgün ve mülteci olma temaları da muharririn metinlerine sızıyor.
Sömürgecilerin Doğu Afrika’ya dayattığı eğitim-öğretim ve kültür anlayışının, bölgenin temel sahiplerinde yarattığı travmaları anlatırken coğrafyanın yazgısını belirleyen kölelik, İslamofobi ve tarihyazımı üzere hayati hususlara da romanlarında yer verip Doğu Afrikalılık ve çağdaşlık çelişkisini siyaset ve kültür bağlamında ele alıyor.
Gurnah; sömürgeciliğin, despotluğun ve geleneklerin, birey ve toplumdaki izdüşümlerini karakterleriyle ve onların dünyayla alakasıyla ete kemiğe büründürürken bireylerin benliğine ve toplumsal hayata sinmiş suçluluk hissini, örselenmişliği ve aidiyet buhranını, rastgele bir ajitasyona başvurmadan işliyor. Başka bir tabirle Gurnah, kolonyalizm ve onun kolaylaştırıcısı pozisyonundaki despotların bir noktada birleştiğini mitlere, kutsal kitaplara ve Doğu Afrika geleneklerine dayanarak anlatırken klişe ve genellemelerin körlüğünden uzak duruyor.
İNSANLARIN ZİHNEN VE BEDENEN KOLONİLEŞTİRİLMESİ
Sömürgecilik devrinin akabinde, 1960’ların birinci yarısında kurulan ve sosyalizmin Doğu Afrika yorumuyla despotik bir idare oluşturan siyasetçileri eleştirirken sınıf çatışmalarını kendi çıkarları için kullanan iktidar üyelerinin halkla çatışarak elde etmeye çalıştığı mutlak güce karşı hal alan Gurnah, bunu ‘Sessizliğe Hayranlık’ta (Çeviren: Müge Günay, İrtibat Yayınları, 2018), işin içine birey-toplum bağı ve yabancılaşma temalarını da katarak anlatıyor.
Sessizliğe Hayranlık, Abdulrazak Gurnah, Tercüman: Müge Günay, İrtibat Yayıncılık, 2018.
Zanzibar’ın kültürel zenginliğinin ve ekonomik varsıllığının sömürülüşünü, tıpkı vakitte coğrafya beşerinin hem kendisine birebir vakitte memleketine yabancılaşmasını, “Beyaz Adam” klişesini kullanmaksızın ele alan Gurnah, bu sömürüden ve yabancılaşmadan nasibini alan aşklar ve anılarla da buluşturduğu okurun karşısına, bir var oluş eforu ve sancısını getirirken aidiyetin benliği zorladığını ancak kaçışın da rastgele bir rahatlama sağlamadığını vurguluyor. Kelam konusu ikilem muharririn elinde, birey ve “öteki” olma tansiyonunun merkezde yer aldığı romanlara evriliyor. ‘Terkediş’ (Çeviren: Müge Günay, Bağlantı Yayınları, 2016), buna hoş bir örnek.
Gurnah, bir coğrafyanın kolonileştirilmesinin, evvela insanların bedenen ve zihnen sömürgeleştirilmesinden geçtiğini anlatmaya çalışıyor romanlarında. İster Doğu Afrika’da kalsın ister bölgeden ayrılsın, Gurnah’ın karakterleri, bu travmanın altında eziliyor. Postkolonyal periyotta ise bölgeden çekilen sömürgecilerin, gerisinde bu manada bir enkaz bıraktığının; ötürüsıyla Doğu Afrika’nın bilhassa kültürel manada çoraklaştırıldığının altını çizen Gurnah, bahsi geçen acı anıları, globalleşmenin lokomotifi olan coğrafyalara taşıyor romanlarıyla. Bunu yaparken şiddet lisanına başvurmuyor, rastgele bir önyargı ve intikam söylemi geliştirmiyor. Lakin anlatacağı ve eleştireceği her şeye muhakkak bir uzaklık koyuyor. Bütün bunları da konutundan uzak ve ona yabancılaşmak istemeyen bir kıssa anlatıcısı olarak başarıyor.
Müge Günay, kelam konusu başarıyı, ‘Deniz Kenarında’ (Çeviren: Müge Günay, İrtibat Yayınları, 2021) romanı için kaleme aldığı önsözde şu biçimde açıklıyor: “Romanlarında, şahsi tecrübesi üzerinden de bildiği sömürge periyodu ve daha sonrasının getirdiği yıkım, bütün berbatlığıyla dünya siyaseti, umutla ve çaresizlikle yüklü bir tecrübe olan göç, ikili zıtlıkları aşan bir derinlikle, sembollerle ve metinlerarası göndermelerle anlatılır. Teknik açıdan anlatıcısını çoklukla güçsüz bir durumda, güç durumda konumlandırması, hayatı daha karmaşık taraflarıyla, ulusal-etnik aidiyetlerden bağımsız da okunabilecek insan kıssalarıyla anlatmasına, mizah ve ironi uzaklığını gözetmesine imkân tanır.”
Caption
MEMLEKETİNE YAKIN BİR MUHARRİR
Gurnah, postkolonyal edebiyatın kıymetli bir temsilcisi hâline gelirken gençliğinin Doğu Afrika imgesini, roman karakterlerinin ağzından sunarken Zanzibar’dan Avrupa’ya gidenlerin birtakım anlarda karşılaştığı düşmanlıkları, göçmenliğin zorluklarını ve bunun benliği nasıl örselediğini işleyip kendi geçmişiyle bağ kuruyor. Bu geçmiş, kimlik ve etnisite meselesini edebî bir lisanla anlatma fırsatı veriyor ona. özetlemek gerekirsesı hayat hikayesini ve müşahedelerini, Doğu Afrika’daki ve oradan Avrupa’ya uzanan en önemli meseleleri edebiyat tabanında okurla buluşturuyor.
Gurnah, kıta haricinden bakanların sıklıkla görmeyi tercih ettiği üzere Afrika’nın, tekdüze ve üzerine sömürgecilik şalı örtülmüş bir coğrafya değil, her ne kadar hırpalansa da kuvvetli bir hafızaya, geleneklere ve birbirini tamamlayan, bununla birlikte birbirinden başka kültürlere sahip bir kara kesimi olduğunu anlatmaya uğraşıyor.
Zanzibar ona yabancı olsa da kendisi Zanzibar’a ve Doğu Afrika’ya hiç uzak kalmayan Gurnah, Nobel Edebiyat Ödülü’nden epey daha manalı ve büyük mükafatları uzun vakit evvelce kazanmıştı: Doğu Afrika merkezli romanlarında aidiyet, kimlik, yersiz-yurtsuzluk sorunları, Avrupa’nın Afrika’yı sömürgeleştirmesiyle ortaya çıkan, kıtanın asıl sahiplerinin mustarip olduğu ruhsal ve toplumsal tansiyonları anlatarak geniş bir okur kitlesine ulaştı.
Anlattığı aşklar, ayrılışlar, buluşmalar, buluşamamalar ve kişinin hiçliğin ortasındayken kendi olma uğraşı; doğup büyüdüğü ve daha sonra kopmak zorunda kaldığı Zanzibar ve gittiği İngiltere içindeyken Gurnah’ın yaşadıklarına dair ipuçları veriyor. Bunlara, tabiatından ve kimliğinden uzaklaştırılan Afrika’nın durumunu da ekleyen Gurnah, kendi okurunu yarattı, yaratmayı da sürdürüyor. Nobel Edebiyat Mükafatı Komitesi de bu kıymetli çabayı taçlandırdı.
Nobel Edebiyat Mükafatı, 2021’de onu nitekim hak eden bir muharrire gitti. Darısı Ngũgĩ wa Thiong’o ve Mircea Cărtărescu’nun başına…
Abdulrazak Gurnah’ın Türkçeye çevrilen kitapları:
- Cennet, Çeviren: Abbas Örmen, Adam Yayınları, 1998.
- Terkediş, Çeviren: Müge Günay, Bağlantı Yayınları, 2016.
- Son İkram, Çeviren: Müge Günay, Bağlantı Yayınları, 2017.
- Sessizliğe Hayranlık, Çeviren: Müge Günay, Bağlantı Yayınları, 2018.
- Deniz Kenarında, Çeviren: Müge Günay, İrtibat Yayınları, 2021.
- Kumdan Yürek, Çeviren: Mehmet Deniz Öcal, İrtibat Yayınları, 2021.