Korhan Gümüş
Balyanlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşma periyoduna damgasını vuran saray mimarları… Mimarlık tarihçisi Büke Uras’ın meşakkatli bir çalışmayla hazırladığı, Korpus Yayınları’ndan çıkan ‘Balyanlar: Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi’ başlıklı kitap okurlara, Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşma süreci hakkında değerli bilgiler veriyor.
Balyan arşivinin sahibi, ailenin son figürlerinden biri, memleketler arası bir üne kavuşmuş bulunan Sarkis Balyan. Bir asır İtalya’da bulunan, daha sonra Erivan’daki mimarlık müzesine bağışlanan arşivde birinci kere gün ışığına çıkan evraklar yer alıyor.
Rotatif buhar makinesi, enine ve uzunluğuna kesit. A.g.e. sayfa 84.
‘Balyanlar: Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi’ kitabında yer alan farklı kısımlarından biri “Mühendis-Mekanisyen ve Mucit Olarak Sarkis Balyan” başlığını taşıyor.
Fotoğrafta yer alan ve Fransa’da patent hakları tescil edilen rotatif buhar makinesi, Sarkis Balyan tarafınca tasarlanmış. Bu buluşu 30 yaşında yapan “Osmanlı Mucidi” Sarkis Beyefendi, bir öteki uygulamasını da bir yıl daha sonra Londra Memleketler arası Sergisi’nde yaptığı bir lokomotif ile gösteriyor ve “Mecidiye Nişanı” ile ödüllendiriliyor. Bu makineyi kendi geliştirdiği bir tekneye takıyor ve Seine Irmağı’nda Sultan Abdülaziz’i gezdiriyor. Basında övgülerle yer alan, Avrupa’nın merkezindeki bu şovun daha sonrası ise şu biçimde: Seine Irmağı’nda dolaşan, Quaie d’Orsay’a demirleyen buharlı tekne, Paris’ten uzun bir seyahate çıkıyor ve İstanbul’a ulaşıyor. Tekne sonrasındasında saltanat seyahatlerde kullanılıyor.
Sarkis Bey’in bir diğer kıymetli tasarımı da devrin en ileri güç kaynağı teknolojisi, buhar makineleri için gerçekleştirdiği ve patentini aldığı basınç emniyetli, yüksek verimli buhar kazanı. Sarkis Balyan’ın bir daha patentini aldığı bir de yüzer iskele bulunuyor. Bu buluşlar, patentleri alındığına nazaran, kopya yahut esinlenme olamaz. Sarkis Bey’in bildiğimiz mimarlık unvanının yanında, gördüğü eğitim ve kazandığı deneyimler ile ileri seviyede bir mühendislik ve proje idaresi yeteneğine sahip olduğu anlaşılıyor.
Balyanlar – Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi, Büke Uras, 352 syf., Korpus Yayınları, 2021.
OSMANLI MUCİDİ SARKİS BEY’İN ROTATİF BUHAR MAKİNESİ
Sarkis Balyan’ın buluşları, dünya fuarları üzere enternasyonal rekabet şartlarında tanıtılmış, ilgi görmüş ve uygulanarak muvaffakiyetle kullanılmış. Ayrıyeten Sarkis Bey’in Abdülaziz’in talimatıyla 600 beygir gücünde bir demir gemi tasarladığı ve bu geminin İstanbul-Odesa içinde posta seferleri yaptığı bilgisi de yer alıyor. Yurt haricinden siparişlerin verildiği bir periyoda rastgelen bu uygulamanın emeli, Osmanlı İmparatorluğu’nda ileri teknolojilere sahip gemilerin yapılabildiğini göstermek… Sarkis Bey’in asıl tecrübesi ise büyük şantiyelerde geliştirdiği yenilikçi prosedürler. Saray, cami üzere büyük kamu yapılarında binlerce kişinin çalıştığı görülüyor. (Örneğin Aziziye Camii, Çırağan Sarayı… ) Fransa’dakilerden epey daha süratli büyük inşaatları gerçekleştirebildiği bilgisi, kitaptaki gazete haberlerinde yer alıyor. Bunlar Sarkis Bey’in Osmanlı İmparatorluğu kamu yapısı ortasındaki sanayi imalatı ağlarını kullanabildiğini gösteriyor.
Neredeyse kazanı hariç “taşınabilir” diyebileceğimiz, küçük, bildiğimiz bir buhar makinesinin sadece silindir kısmı büyüklüğünde bir makine! Sarkis Beyefendi bu buluşlarla, Fransız Bilimler Akademisi’ne kabul ediliyor.
Sarkis Bey’in motor çizimine bakıldığında, günümüzde bilhassa otomotiv sanayisi üzere alanlarda kullanılan yüksek dönemli ve kuvvetli matkaplardaki basınçlı hava motorları ile benzerliği fark ediliyor. Sarkis Bey’in çizimlerinden, buluşunun devrinin klasik buhar makinesinin pistonunun, kollarının ve onların çevirdiği krank milinin ataleti karşılayacak yüklere gereksinim duymadığı, süreklilik taşıyan bir hareket sağladığı görülüyor. Kullanılan buharın silindirin içine alınması ve dışarı atılması için bir supap sistemine muhtaçlık duymadığı, piston kollarının ve krankın meyyit noktalarının (üst ve alt) olmadığı, yani güç faal bir hareket sistemi olduğu… Üretim tekniği de çizimlerden muhakkak oluyor: Tıpkı kalıptan çıkan iki simetrik modülden oluşuyor eliptik silindir. Bu ortada silindirin üzerindeki yağlama düzeneği de ihmal edilmemiş. Paletin ve yatakların sürtünmeye karşı yağlanma muhtaçlığını karşılayan hazne dikkati çekiyor. Krank mili ise eliptik silindir ortasında asimetrik yerleştirilerek, döngüsel hareketin basınç farkı yaratırken, ortasında kayar vaziyette olan palet merkezkaç kuvvetiyle iç yüzeyle temas sağlıyor. Bu makine tasarımı, içten yanmalı Wankel rotatif motoru anımsatıyor. (Günümüzde Mazda RX 7 üzere kuvvetli ve hızlı bir spor arabada ya da NSU Ro 80 üzere yapıldığı tarihte çığır açan bir modelde kullanılan.) Sarkis Bey’in buluşunun tarihi 1860’lar, çabucak hemen içten yanmalı motorlar bilinmiyor… Periyodun Fransa basınında çıkan haberlerde, bu rotatif buharlı motorun sürat ve iktisat açısından başarılı olduğu ve Bilimler Akademisi’ne sunulacağı bilgisi de yer alıyor.
Rotatif buhar makinesi şeması. A.g.e. sayfa 84.
MISIR’IN İMPARATORLUĞUN ÇAĞDAŞLAŞMASINDAKİ (UNUTULAN) ROLÜ
Osmanlı İmparatorluğu’nun karanlık 19. yüzyılı! Şaşkınlıkla malul zihinleri toparlamak için kitapta kıymetli bir ipucu var: İmparatorluğun bir vilayeti pozisyonunda olan Mısır’da, o tarihte olup bitenlere bakmadan bu gelişmelerin yerine oturması pek mümkün değil. Buhar makinelerinin inşaat alanında kullanılması Süveyş Kanalı’nın açılması ile sürat kazanıyor. Hidiv hanedanı kendisini Avrupalı üzere görüyor. Üyeleri Avrupa’daki en uygun okullarda yetişiyor, Avrupalı başkanlar ile alakalar kuruyor. Paris, Londra üzere önde gelen Avrupa başşehirlerinde İmparatorluk Hidiv ailesinin fertleri tarafınca temsil ediliyor. Buna karşılık Mısır ile Osmanlı bağlantılarının tarih kitaplarında niye yer almadığı da değerli bir soru.
Süveyş Kanalı üzere global ölçekte eşi gibisi olmayan bir projenin gerçekleştirilmesi, gelişmeleri yakından izleyen Osmanlı seçkini için değerli bir etken. Mısır Hidivi 25 bin kölenin “boğaz tokluğu”na çalıştırılmasını Fransızlara taahhüt ediyor. Lakin şu işe bakın ki, o sırada Amerikan İç Savaşı sonuçlanıyor ve köleliğin kaldırılması gerçekleşiyor. İngiliz hükümeti, Süveyş Kanalı’nın kendi sömürgeleri ile bağındaki hakimiyeti kaybettireceği korkusu ile, Mısır’da Süveyş Kanalı’nın üretiminde köle emeğine karşı çıkıyor ve Osmanlı idaresine baskı yapıyor. Bunun üzerine Fransızlar bu stratejik projeyi gerçekleştirmek için bir teknoloji seferberliğine girişiyor. Marsilya’dan gemilerle periyodunun öncü teknolojilerine sahip buharlı hafriyat ve taşıma makineleri getiriliyor. Bu, devasa inşaat sanayinin gelişmesinde bir dönüm noktası oluyor. Yevmiye defterlerinden inşaatlarda köle emeği kullanmadığı anlaşılan ve teknolojik yenilikleri izleyen Osmanlı İmparatorluğu da bu gelişmeyi Sarkis Beyefendi yardımıyla yakından izliyor ve kamu inşaatlarına taşıyor.
İSTANBUL’DA ŞANTİYELERDEKİ GELİŞMELERE AVRUPA’DAN GIPTA İLE BAKILMASI
Bu kitabı okuyana kadar Sarkis Balyan’ın gemiler ve buhar makineleri, kazanları tasarladığını bilmiyordum. bayağı bir profesyonelliğin, bir mimar formasyonu ötesinde yenilikçi bir proje yöneticisi rolü, bir mucit, bir makine dizayncısı olması…
Büyük inşaat iskeleleri ile rampalar yapıp, kum, kireç, taş ve tuğladan oluşan ağır yükleri insan emeği ile yahut katır sırtında üst katlara eriştirmek için uğraş gösteriliyor. Bu, üç dört katlı binalar için geçerli. çabucak hemen elektrik motoru icat edilmemiş, ötürüsıyla ya insan gücü ya da hayvan gücü kullanılıyor. Yüzyılın ortasından itibaren görülmeye başlanan buhar makineleri ise büyük çaplı ve lakin kayışlarla üretim alanlarında gücü dağıtabiliyor. Şantiyenin her köşesine, vinç, taş kesim, harç karıştırma, doğrama ve döşeme kesitleri vs. için makine yerleştirmek de mümkün değil. Sarkis Bey’in buharlı motor icadı, nispeten küçük olduğu için ve bir kazandan borularla beslenebildiği için şantiyenin değişik yerlerinde kullanılabiliyor.
Emniyetli (patlamaz) kazan tasarımı. A.g.e. sayfa 86.
1866 yılında Çırağan Sarayı şantiyesini gezen yabancı bir gazeteci, inşaat alanında en az sekiz buharlı makinenin bulunduğunu gözlemliyor: Bu makineler yardımıyla ahşap kirişler dakikalar ortasında kesilmekte, kireç ve kum yığınları anında karıştırılarak harca dönüşmektedir. bir daha Fransa’da yer alan bir haberde Beylerbeyi Sarayı’nın 2 senede, yontma taştan yapılan Yıldız Köşkü’nün altı ayda tamamlanması üzere örnekler verilerek bu yetenekli mimarın şantiye idaresindeki dehası anlatılıyor. Haberlerde buhar makinelerinin kullanılması ile maliyetlerin düştüğü ve Avrupa’dakilerden dahi süratli sayılabilecek müddetlerde inşaatların bitirildiği bilgisi yer alıyor. Ayrıyeten gazeteciler şantiyelerde sayısız lisan konuşulduğuna tanıklık ediyor: Fransızca, Ermenice, Türkçe, İtalyanca, Rumca… Bu kadar farklı yapma bilgisini, ustalığı yan yana getirmek ve yönetmek kolay bir iş olmasa gerek. İmparatorluğun milliyetçilik kompleksi olmadan tersaneleri, fabrikaları, askeri kurumları yanında inşaat işlerini de dünyanın her yerinden en yetişmiş mimarlara, mühendislere, ustalara, sanatkarlara açabildiği görülüyor.
Emniyetli (patlamaz) kazan için Alman Kayzerlik Patent ofisinden aldığı doküman. A.g.e. sayfa 86.
SARKİS BEYEFENDİ VE MİMAR KİMLİĞİNİN DÖNÜŞÜMÜ
Sultanların himayesindeki seçkinler aracılığıyla ile çağdaşlaşmak… Osmanlı İmparatorluğu Kırım Savaşı’ndan daha sonra büyük bir endüstrileşme atılımı başlatıyor. Tersaneler yenileniyor, çağdaş dokuma, silah, döküm fabrikaları kuruluyor. Osmanlı çağdaşlaşması, kamu yapılarındaki ve askeri alandaki rekabetten de kaynaklanan dinamiklere sahip. Yenilikler lakin devlet gücüyle gerçekleştirilebiliyor.
Çağdaşlaşmanın sivil toplumdaki karşılığı ise küçük sanayi. İnşaat, mekanik, metal sürece üzere konularda Ermenilerin jenerasyondan nesle aktardıkları tecrübeleri ve üretim kabiliyetleri küçük sanayi kollarında gelişiyor. Dökümhaneler, kalıplı inşaat gereçleri atölyeleri, çinicilik, kazancılık ve tesisatçılık, matbaacılık maharetlerinin izleri günümüze kadar uzanıyor.
Araştırma, Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşmasının nasıl bir dönüşüm süreci olduğunu ortaya koyuyor. Tarihçede ailenin üyelerinin kişilikleri, konumları, periyotların farklılıkları üzerinden izler sürülebiliyor: Çağdaşlaşma süreci dediğimiz devir çok kompleks, katmanlı ve farklılıklar taşıyan bir vakit dilimi. Evvel saray ortasında başlayan çağdaşlaşma, sonrasındasında dışarıdaki aktörlere açılıyor. Balyanlar sülalesinin son fertlerinden olan Sarkis Beyefendi, bir taraftan saraya bağlı, yönetici sınıfı ortasında yer alan bir memur, bununla birlikte da “modern mimar” tarifine girebilecek bir profesyonel. Teknolojiye, yeniliklere karşı tutkulu ve kamu gücünü temsil eden, kullanan öncü bir kişilik. Bir devlet vazifelisi olarak projeler yapıyor, yaptırıyor ve inşaatları organize ediyor, yönetiyor. Hem dizayncı hem uygulama sorumlusu hem kamu nazaranvlisi hem müteahhit. Bu şartlarda yenilikler ister istemez kamu alanında ortaya çıkıyor. Saray, çağdaşlaşmada öncü rolü oynuyor. Buna karşılık Sarkis Beyefendi, mesleğinin son etabında da bir “serbest mimar” olarak da hizmet veriyor.
Bu süreçte yerleşik patronaj sistemleri değişiyor ve bağımsız aktörler devreye giriyor. Ailenin kamusal alandaki rolleri başlangıçtaki biçiminden öbür alanlara yanlışsız kayıyor. Saray etrafında başlayan çağdaşlaşma dinamikleri, Sarkis Bey’in kendi ofisini açması ve saray haricindeki bireylere de hizmet vermeye başlaması farklı bir dönüşümün yaşandığını gösteriyor.
Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşma sürecine damgasını vuran Balyanlar’ı az fazlaca tanıyorduk ancak bu araştırma ile daha âlâ tanımış olduk. İmparatorluğun çağdaşlaşma serüveninin de hiç yabana atılmayacak özgün boyutlar içerdiğini gördük.
Ulus devletin kolektif hafızası ortasında 19. yüzyılın karanlıkta kaldığı söylenebilir. Kurumlarıyla hala kendisini bir daha üreten, kolaylıkla paranteze alınıp geçilemeyecek bir dönüşüm süreci… Bu sürecin “stilistik” kalıplar ortasında tanımlanması (ve algılanması) hala birebir neoklasik tahayyül dünyasının ortasında olduğumuzu düşündürüyor. Bu sürece kıymet yargıları ile yaklaşmamak, günümüzle ilgili biroldukca gelişmeye ışık tutabilir.
Bu ihtimamlı çalışmayı gerçekleştiren mimar Büke Uras’a, bu yapıtın hazırlanması için efor gösteren Haycar Derneği’ne, takviye veren şahıslara teşekkür etmek gerekli…
Balyanlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşma periyoduna damgasını vuran saray mimarları… Mimarlık tarihçisi Büke Uras’ın meşakkatli bir çalışmayla hazırladığı, Korpus Yayınları’ndan çıkan ‘Balyanlar: Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi’ başlıklı kitap okurlara, Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşma süreci hakkında değerli bilgiler veriyor.
Balyan arşivinin sahibi, ailenin son figürlerinden biri, memleketler arası bir üne kavuşmuş bulunan Sarkis Balyan. Bir asır İtalya’da bulunan, daha sonra Erivan’daki mimarlık müzesine bağışlanan arşivde birinci kere gün ışığına çıkan evraklar yer alıyor.
Rotatif buhar makinesi, enine ve uzunluğuna kesit. A.g.e. sayfa 84.
‘Balyanlar: Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi’ kitabında yer alan farklı kısımlarından biri “Mühendis-Mekanisyen ve Mucit Olarak Sarkis Balyan” başlığını taşıyor.
Fotoğrafta yer alan ve Fransa’da patent hakları tescil edilen rotatif buhar makinesi, Sarkis Balyan tarafınca tasarlanmış. Bu buluşu 30 yaşında yapan “Osmanlı Mucidi” Sarkis Beyefendi, bir öteki uygulamasını da bir yıl daha sonra Londra Memleketler arası Sergisi’nde yaptığı bir lokomotif ile gösteriyor ve “Mecidiye Nişanı” ile ödüllendiriliyor. Bu makineyi kendi geliştirdiği bir tekneye takıyor ve Seine Irmağı’nda Sultan Abdülaziz’i gezdiriyor. Basında övgülerle yer alan, Avrupa’nın merkezindeki bu şovun daha sonrası ise şu biçimde: Seine Irmağı’nda dolaşan, Quaie d’Orsay’a demirleyen buharlı tekne, Paris’ten uzun bir seyahate çıkıyor ve İstanbul’a ulaşıyor. Tekne sonrasındasında saltanat seyahatlerde kullanılıyor.
Sarkis Bey’in bir diğer kıymetli tasarımı da devrin en ileri güç kaynağı teknolojisi, buhar makineleri için gerçekleştirdiği ve patentini aldığı basınç emniyetli, yüksek verimli buhar kazanı. Sarkis Balyan’ın bir daha patentini aldığı bir de yüzer iskele bulunuyor. Bu buluşlar, patentleri alındığına nazaran, kopya yahut esinlenme olamaz. Sarkis Bey’in bildiğimiz mimarlık unvanının yanında, gördüğü eğitim ve kazandığı deneyimler ile ileri seviyede bir mühendislik ve proje idaresi yeteneğine sahip olduğu anlaşılıyor.
Balyanlar – Osmanlı Mimarlığı ve Balyan Arşivi, Büke Uras, 352 syf., Korpus Yayınları, 2021.
OSMANLI MUCİDİ SARKİS BEY’İN ROTATİF BUHAR MAKİNESİ
Sarkis Balyan’ın buluşları, dünya fuarları üzere enternasyonal rekabet şartlarında tanıtılmış, ilgi görmüş ve uygulanarak muvaffakiyetle kullanılmış. Ayrıyeten Sarkis Bey’in Abdülaziz’in talimatıyla 600 beygir gücünde bir demir gemi tasarladığı ve bu geminin İstanbul-Odesa içinde posta seferleri yaptığı bilgisi de yer alıyor. Yurt haricinden siparişlerin verildiği bir periyoda rastgelen bu uygulamanın emeli, Osmanlı İmparatorluğu’nda ileri teknolojilere sahip gemilerin yapılabildiğini göstermek… Sarkis Bey’in asıl tecrübesi ise büyük şantiyelerde geliştirdiği yenilikçi prosedürler. Saray, cami üzere büyük kamu yapılarında binlerce kişinin çalıştığı görülüyor. (Örneğin Aziziye Camii, Çırağan Sarayı… ) Fransa’dakilerden epey daha süratli büyük inşaatları gerçekleştirebildiği bilgisi, kitaptaki gazete haberlerinde yer alıyor. Bunlar Sarkis Bey’in Osmanlı İmparatorluğu kamu yapısı ortasındaki sanayi imalatı ağlarını kullanabildiğini gösteriyor.
Neredeyse kazanı hariç “taşınabilir” diyebileceğimiz, küçük, bildiğimiz bir buhar makinesinin sadece silindir kısmı büyüklüğünde bir makine! Sarkis Beyefendi bu buluşlarla, Fransız Bilimler Akademisi’ne kabul ediliyor.
Sarkis Bey’in motor çizimine bakıldığında, günümüzde bilhassa otomotiv sanayisi üzere alanlarda kullanılan yüksek dönemli ve kuvvetli matkaplardaki basınçlı hava motorları ile benzerliği fark ediliyor. Sarkis Bey’in çizimlerinden, buluşunun devrinin klasik buhar makinesinin pistonunun, kollarının ve onların çevirdiği krank milinin ataleti karşılayacak yüklere gereksinim duymadığı, süreklilik taşıyan bir hareket sağladığı görülüyor. Kullanılan buharın silindirin içine alınması ve dışarı atılması için bir supap sistemine muhtaçlık duymadığı, piston kollarının ve krankın meyyit noktalarının (üst ve alt) olmadığı, yani güç faal bir hareket sistemi olduğu… Üretim tekniği de çizimlerden muhakkak oluyor: Tıpkı kalıptan çıkan iki simetrik modülden oluşuyor eliptik silindir. Bu ortada silindirin üzerindeki yağlama düzeneği de ihmal edilmemiş. Paletin ve yatakların sürtünmeye karşı yağlanma muhtaçlığını karşılayan hazne dikkati çekiyor. Krank mili ise eliptik silindir ortasında asimetrik yerleştirilerek, döngüsel hareketin basınç farkı yaratırken, ortasında kayar vaziyette olan palet merkezkaç kuvvetiyle iç yüzeyle temas sağlıyor. Bu makine tasarımı, içten yanmalı Wankel rotatif motoru anımsatıyor. (Günümüzde Mazda RX 7 üzere kuvvetli ve hızlı bir spor arabada ya da NSU Ro 80 üzere yapıldığı tarihte çığır açan bir modelde kullanılan.) Sarkis Bey’in buluşunun tarihi 1860’lar, çabucak hemen içten yanmalı motorlar bilinmiyor… Periyodun Fransa basınında çıkan haberlerde, bu rotatif buharlı motorun sürat ve iktisat açısından başarılı olduğu ve Bilimler Akademisi’ne sunulacağı bilgisi de yer alıyor.
Rotatif buhar makinesi şeması. A.g.e. sayfa 84.
MISIR’IN İMPARATORLUĞUN ÇAĞDAŞLAŞMASINDAKİ (UNUTULAN) ROLÜ
Osmanlı İmparatorluğu’nun karanlık 19. yüzyılı! Şaşkınlıkla malul zihinleri toparlamak için kitapta kıymetli bir ipucu var: İmparatorluğun bir vilayeti pozisyonunda olan Mısır’da, o tarihte olup bitenlere bakmadan bu gelişmelerin yerine oturması pek mümkün değil. Buhar makinelerinin inşaat alanında kullanılması Süveyş Kanalı’nın açılması ile sürat kazanıyor. Hidiv hanedanı kendisini Avrupalı üzere görüyor. Üyeleri Avrupa’daki en uygun okullarda yetişiyor, Avrupalı başkanlar ile alakalar kuruyor. Paris, Londra üzere önde gelen Avrupa başşehirlerinde İmparatorluk Hidiv ailesinin fertleri tarafınca temsil ediliyor. Buna karşılık Mısır ile Osmanlı bağlantılarının tarih kitaplarında niye yer almadığı da değerli bir soru.
Süveyş Kanalı üzere global ölçekte eşi gibisi olmayan bir projenin gerçekleştirilmesi, gelişmeleri yakından izleyen Osmanlı seçkini için değerli bir etken. Mısır Hidivi 25 bin kölenin “boğaz tokluğu”na çalıştırılmasını Fransızlara taahhüt ediyor. Lakin şu işe bakın ki, o sırada Amerikan İç Savaşı sonuçlanıyor ve köleliğin kaldırılması gerçekleşiyor. İngiliz hükümeti, Süveyş Kanalı’nın kendi sömürgeleri ile bağındaki hakimiyeti kaybettireceği korkusu ile, Mısır’da Süveyş Kanalı’nın üretiminde köle emeğine karşı çıkıyor ve Osmanlı idaresine baskı yapıyor. Bunun üzerine Fransızlar bu stratejik projeyi gerçekleştirmek için bir teknoloji seferberliğine girişiyor. Marsilya’dan gemilerle periyodunun öncü teknolojilerine sahip buharlı hafriyat ve taşıma makineleri getiriliyor. Bu, devasa inşaat sanayinin gelişmesinde bir dönüm noktası oluyor. Yevmiye defterlerinden inşaatlarda köle emeği kullanmadığı anlaşılan ve teknolojik yenilikleri izleyen Osmanlı İmparatorluğu da bu gelişmeyi Sarkis Beyefendi yardımıyla yakından izliyor ve kamu inşaatlarına taşıyor.
İSTANBUL’DA ŞANTİYELERDEKİ GELİŞMELERE AVRUPA’DAN GIPTA İLE BAKILMASI
Bu kitabı okuyana kadar Sarkis Balyan’ın gemiler ve buhar makineleri, kazanları tasarladığını bilmiyordum. bayağı bir profesyonelliğin, bir mimar formasyonu ötesinde yenilikçi bir proje yöneticisi rolü, bir mucit, bir makine dizayncısı olması…
Büyük inşaat iskeleleri ile rampalar yapıp, kum, kireç, taş ve tuğladan oluşan ağır yükleri insan emeği ile yahut katır sırtında üst katlara eriştirmek için uğraş gösteriliyor. Bu, üç dört katlı binalar için geçerli. çabucak hemen elektrik motoru icat edilmemiş, ötürüsıyla ya insan gücü ya da hayvan gücü kullanılıyor. Yüzyılın ortasından itibaren görülmeye başlanan buhar makineleri ise büyük çaplı ve lakin kayışlarla üretim alanlarında gücü dağıtabiliyor. Şantiyenin her köşesine, vinç, taş kesim, harç karıştırma, doğrama ve döşeme kesitleri vs. için makine yerleştirmek de mümkün değil. Sarkis Bey’in buharlı motor icadı, nispeten küçük olduğu için ve bir kazandan borularla beslenebildiği için şantiyenin değişik yerlerinde kullanılabiliyor.
Emniyetli (patlamaz) kazan tasarımı. A.g.e. sayfa 86.
1866 yılında Çırağan Sarayı şantiyesini gezen yabancı bir gazeteci, inşaat alanında en az sekiz buharlı makinenin bulunduğunu gözlemliyor: Bu makineler yardımıyla ahşap kirişler dakikalar ortasında kesilmekte, kireç ve kum yığınları anında karıştırılarak harca dönüşmektedir. bir daha Fransa’da yer alan bir haberde Beylerbeyi Sarayı’nın 2 senede, yontma taştan yapılan Yıldız Köşkü’nün altı ayda tamamlanması üzere örnekler verilerek bu yetenekli mimarın şantiye idaresindeki dehası anlatılıyor. Haberlerde buhar makinelerinin kullanılması ile maliyetlerin düştüğü ve Avrupa’dakilerden dahi süratli sayılabilecek müddetlerde inşaatların bitirildiği bilgisi yer alıyor. Ayrıyeten gazeteciler şantiyelerde sayısız lisan konuşulduğuna tanıklık ediyor: Fransızca, Ermenice, Türkçe, İtalyanca, Rumca… Bu kadar farklı yapma bilgisini, ustalığı yan yana getirmek ve yönetmek kolay bir iş olmasa gerek. İmparatorluğun milliyetçilik kompleksi olmadan tersaneleri, fabrikaları, askeri kurumları yanında inşaat işlerini de dünyanın her yerinden en yetişmiş mimarlara, mühendislere, ustalara, sanatkarlara açabildiği görülüyor.
Emniyetli (patlamaz) kazan için Alman Kayzerlik Patent ofisinden aldığı doküman. A.g.e. sayfa 86.
SARKİS BEYEFENDİ VE MİMAR KİMLİĞİNİN DÖNÜŞÜMÜ
Sultanların himayesindeki seçkinler aracılığıyla ile çağdaşlaşmak… Osmanlı İmparatorluğu Kırım Savaşı’ndan daha sonra büyük bir endüstrileşme atılımı başlatıyor. Tersaneler yenileniyor, çağdaş dokuma, silah, döküm fabrikaları kuruluyor. Osmanlı çağdaşlaşması, kamu yapılarındaki ve askeri alandaki rekabetten de kaynaklanan dinamiklere sahip. Yenilikler lakin devlet gücüyle gerçekleştirilebiliyor.
Çağdaşlaşmanın sivil toplumdaki karşılığı ise küçük sanayi. İnşaat, mekanik, metal sürece üzere konularda Ermenilerin jenerasyondan nesle aktardıkları tecrübeleri ve üretim kabiliyetleri küçük sanayi kollarında gelişiyor. Dökümhaneler, kalıplı inşaat gereçleri atölyeleri, çinicilik, kazancılık ve tesisatçılık, matbaacılık maharetlerinin izleri günümüze kadar uzanıyor.
Araştırma, Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşmasının nasıl bir dönüşüm süreci olduğunu ortaya koyuyor. Tarihçede ailenin üyelerinin kişilikleri, konumları, periyotların farklılıkları üzerinden izler sürülebiliyor: Çağdaşlaşma süreci dediğimiz devir çok kompleks, katmanlı ve farklılıklar taşıyan bir vakit dilimi. Evvel saray ortasında başlayan çağdaşlaşma, sonrasındasında dışarıdaki aktörlere açılıyor. Balyanlar sülalesinin son fertlerinden olan Sarkis Beyefendi, bir taraftan saraya bağlı, yönetici sınıfı ortasında yer alan bir memur, bununla birlikte da “modern mimar” tarifine girebilecek bir profesyonel. Teknolojiye, yeniliklere karşı tutkulu ve kamu gücünü temsil eden, kullanan öncü bir kişilik. Bir devlet vazifelisi olarak projeler yapıyor, yaptırıyor ve inşaatları organize ediyor, yönetiyor. Hem dizayncı hem uygulama sorumlusu hem kamu nazaranvlisi hem müteahhit. Bu şartlarda yenilikler ister istemez kamu alanında ortaya çıkıyor. Saray, çağdaşlaşmada öncü rolü oynuyor. Buna karşılık Sarkis Beyefendi, mesleğinin son etabında da bir “serbest mimar” olarak da hizmet veriyor.
Bu süreçte yerleşik patronaj sistemleri değişiyor ve bağımsız aktörler devreye giriyor. Ailenin kamusal alandaki rolleri başlangıçtaki biçiminden öbür alanlara yanlışsız kayıyor. Saray etrafında başlayan çağdaşlaşma dinamikleri, Sarkis Bey’in kendi ofisini açması ve saray haricindeki bireylere de hizmet vermeye başlaması farklı bir dönüşümün yaşandığını gösteriyor.
Osmanlı İmparatorluğu’nun çağdaşlaşma sürecine damgasını vuran Balyanlar’ı az fazlaca tanıyorduk ancak bu araştırma ile daha âlâ tanımış olduk. İmparatorluğun çağdaşlaşma serüveninin de hiç yabana atılmayacak özgün boyutlar içerdiğini gördük.
Ulus devletin kolektif hafızası ortasında 19. yüzyılın karanlıkta kaldığı söylenebilir. Kurumlarıyla hala kendisini bir daha üreten, kolaylıkla paranteze alınıp geçilemeyecek bir dönüşüm süreci… Bu sürecin “stilistik” kalıplar ortasında tanımlanması (ve algılanması) hala birebir neoklasik tahayyül dünyasının ortasında olduğumuzu düşündürüyor. Bu sürece kıymet yargıları ile yaklaşmamak, günümüzle ilgili biroldukca gelişmeye ışık tutabilir.
Bu ihtimamlı çalışmayı gerçekleştiren mimar Büke Uras’a, bu yapıtın hazırlanması için efor gösteren Haycar Derneği’ne, takviye veren şahıslara teşekkür etmek gerekli…