Müge Gülmez
Tunuslu sendikacı Mustapha Khayati’nin 1966’da kaleme aldığı, en tesirli öğrenci hareketi manifestolarından olarak bilinen Sitüasyonist Enternasyonal’in daveti ‘Öğrenci hayatının Sefaleti’, Metin Uzman tarafınca Türkçeye kazandırılarak Sel Yayıncılık etiketiyle raflarda yerini aldı. Manifesto, Fransa meselai odağa alarak genel olarak tüm dünyada üniversite gençliğinin mevcut sisteme karşı üzere dururken sefaleti nasıl içselleştirdiğini gözler önüne sererek kapitalist toplumu oluşturan kavramların ve ögelerin reddine dair ekonomik, toplumsal, entelektüel veçheler üzerinden teklifler sunuyor.
Mustapha Khayati, lise daha sonrası eğitimini Strasbourg ve Paris’te sürdürdü ve burada Hegel’in ‘Tinin Fenomenolojisi’nin ünlü tercümanı Jean Hippolyte, Marksist sosyolog Henri Lefebvre ve filozof Georges Gusdorf’un derslerine katıldı. Khayati’nin bu senelerda Tunus Öğrenci Birliği ve Strasbourg Öğrenci Birliği ile ilgisi, entelektüel çalışmasının ve siyasi aktivizminin ana eksenlerini ortaya koymakta: Batı demokrasisinin altında yatan kapitalist mirasın eleştirisi, komünist bürokrasi ve parti diktatörlüğünün eleştirisi. Manifesto, birinci vakit içinderda 1966 yılının sonbaharında broşür olarak yayımlandı ve 10 bin adetlik basım yapıldı. Dağıtımı ve basımı için Strasbourg Üniversitesi’nde öğrenci birliği fonları kullanıldı. Oradan, Tunus’tan Londra’ya, Tokyo’dan Detroit’e kadar dünyanın dört bir yanındaki personel ve öğrenci tarafınca işletilen matbaalar vasıtasıyla düzinelerce basıldı. Bu metin, öğrencilerin ve gençlerin yabancılaşmasını tanıyan ve tanımlayan bir manifestoydu ve broşürün içeriğinin yanında finansmanı da son derece tartışmalıydı. Lakin bu tartışma Mayıs 1968’de öğrenci isyanının popülaritesini daha da artırmıştı.
Öncelikle, her ne kadar yazı boyunca “sitüasyonizm” terimi kullanılacak olsa da aslında Sitüasyonist Enternasyonal’in, Debord’un “anlamsız bir terim” olarak isimlendirdiği bu tabirin kullanılmasına şiddetle karşı çıkmış olduğunu belirtelim. Gerçekten sitüasyonistler, tüm ideolojilere felsefi bir muhalefet sürdürdüklerini ve onları en son olarak sadece makul bir toplumun ekonomik temelini haklı çıkarmaya hizmet eden soyut üst yapılar olarak kavradıklarını belirtirler. Buna nazaran, sitüasyonizmi absürt ve kendi ortasında çelişkili bir kavram olarak reddederler. Manifesto birinci vakit içinderda sitüasyonist addedilen kavramların ve taktiklerin ileri seviyede bir anlayışını sunmakta. Üniversite öğrencilerini, devlet, aile ve üniversite sisteminin kendilerine dayattığı ideolojik şartlara nasıl boyun eğdikleri ile yüzleşmeye teşvik ediyor. Kurumsal yapısı ve ideolojik vaatleriyle çağdaş kapitalist toplumun eleştirisini sunarken meta fetişizmi ve tüketim kültürü bataklığına saplanmış gençliğin ayrıntılı bir tahlilini içeriyor. Yani pahanın anlamsal dönüşümüne işaret ediyor. Paha, ilişkisel bir varlık olduğunda beşerler bedelin meta olduğunu düşünür. Gerçekte, kullanım bedellerinin ve onları üreten emeğin ortak paydası ‘emek zamanı’dır. Lakin kapitalist üretim münasebetlerinden kaynaklı olarak emek vaktinin kıymetinin para ya da meta olduğu var iseyılmaktadır. Doğal bu münasebetlerin devamlılığının sağlanması için bir tüketim kültürü pompalanmalıdır. Khayati’nin söz ettiği üzere bu tüketim külçeşidinin devamlılığı için öğrencilerin ortasında bulundukları “özgürlük yanılsamasıyla şimdiki vakte sığınma refleksi, aile ve devlete bağımlılığı ve şüphesiz herkesi birebir tornada yontmak için ayarlanmış̧ mekanik ve spesifik bir eğitime tabiiyeti” katmerlenerek süregitmektedir. (s.9) Öğrencilerin ise bu gerçeklikten kaçarak sefilliğe ve bohemliğe sığındıkları söz ediliyor.
“Aşırı fakir ekonomik durumu niçiniyle öğrenci pek de imrenilmeyecek aşikâr bir hayatta kalma üslubuna mahkûmdur. Fakat kendi varlığından her daim mutlu kalarak beş para etmez sefaletini özgün bir ‘yaşam tarzı’ haline getirir: sefaletçilik ve bohem.” (s.22)
Öğrenci hayatının Sefaleti, Kolektif, Mütercim: Sel Yayıncılık, Sel Yayıncılık, 2021.
Öğrencilere ve öğrenci kolektiflerine kelamda bohem bir hayat tutkusu ortasında toplumun tamamını görmezden gelerek detaylarda boğuldukları eleştirisi yöneltiliyor. Nükleer silahlar, ırkçılık ve sansür üzere muhakkak problemlerle gayret ederken büyük resme bütünsel bakamadıkları vurgulanmakta. Mevcut uğraş biçimlerinin soyut kaldığı ve sistemin çelişkileri içerisinde sistemin bir daha üretimine katkı sağladıkları da söz ediliyor:
“Onlar çalışmayı küçümser lakin metaları kabul ederler. Reklamların onlara gösterdiği her şeye, çabucak ve ödeme yapabilip yapamadıklarına bakmadan sahip olmak isterler. Bu temel çelişki onların tüm ömrüne hükümran olur ve vaktin kullanması, kendini tabir etme ve bir cins topluluk oluşturma tarafında gerçek özgürlük arayışı için her türlü savlayıcı teşebbüslerini sonlandıran bu çerçevedir.” (s.32)
Yani sözün tam manasıyla her yerde hazır ve nazır reklamcılık ile bir arada birikmiş sermayenin yüceltilmesi ve daha geniş manada otantik hayatın meta biçiminde soyutlanması ve şeyleştirilmesi bağlamında gelişmiş kapitalizmin geçersiz istekler ürettiği irdeleniyor. Tartışmayı daha da ileriye götürerek hümanizm, varoluşçuluk, yapısalcılık, sibernetizm üzere kelamda sıkıntıların gerçekçi olmadığı vurgulanırken ömrünü şuurunun objesi haline getirememiş öğrencinin bu üzere tartışmalarla kendini uyuttuğu da belirtilmekte. Metin, özel mülkiyet haline gelen ‘sözde’ devrimci örgütlerin, personel partilerinin ve sendikaların hâkim nizamın devamlılığındaki rollerine işaret ederek bu kurumların toplum tenkidine odaklanmak yerine koltuk sevdası karar sürdüğü için “ekonomiyle devletin kozmik diktatörlüğünün bekası için” çalışan palavra makineleri olduklarını sav ediyor.
Öğrenci, kendini dünya ve toplum ile ilgili dengeli görüşlere sahip olmak zorunda hisseder ve gerçek proleter şuurunun önünde duran bir uydurma kıymet üretir. Mülksüzdür lakin bunun farkında değildir. Manifestoda vurgulandığı üzere “O kadar aptal ve mutsuzdur ki yardımcı kolluk kuvveti kontrolünü yerine getiren psikiyatristlere ve psikologlara bizatihi ve kitlesel olarak kendini emanet eder; çağdaş baskının öncüsü tarafınca kullanmasına sunulmuş olan bu kurumlar Üniversite Ruhsal Dayanak Ofislerini doğallığında vazgeçilmez ve hak edilmiş̧ bir kazanım olarak bakılırsan ‘temsilciler’ tarafınca alkışlanır.” (s.22-23) Günümüzde dahi öğrencilerin büyük bir kısmının üniversitelerdeki psikiyatristler ve psikologlar tarafınca ‘tedavi’ altında olduğu ve öğrenci sefaletinin yaygın çarelerinden birinin de psikiyatrik ilaçlar olarak görüldüğü doğrudur. Tarihte çağdaş toplumlara ve mevcut öğrenci davranışına başkaldırı niteliğinde gençlik isyanlarına sansasyonel haberler olarak daima tanıklık edilmiştir. Lakin manifestoda da vurgulandığı üzere temel şaşırılması gereken gençlik isyanı değil tahminen de yetişkin itaatkârlığıdır. “Bunun mitolojik değil, tarihî bir açıklaması vardır: bundan evvelki kuşak, devrimci hareketin utanç̧ verici dağılma devrinin tüm mağlubiyetlerini tanıdı ve tüm palavralarını hazmetti” der Khayati. (s.30)
Sitüasyonist Enternasyonal’in Marx’la olan bağını ve kendi projelerini Marx’ın kapitalizm tenkidinin bir devamı olarak gördüklerini kavramak değerlidir. Önsözde Ferda Keskin’in de söz ettiği üzere Marx’ın erken, orta ve geç periyotlarına değinmeden yapılmış bu tahlil pek tartışmalı olabilir. Tartışma getirmesi olumludur da. Lakin manifestonun sunduğu tenkit ve gözler önüne serdiği gerçeklik de bir o kadar değerlidir zira sorunun tespiti tahlilinin tahayyülünü getirir. “Filozoflar dünyayı sadece çeşitli biçimlerde yorumlamışlardır; halbuki sorun onu değiştirmektir” diye yazmıştır Marx; “Şimdiye kadar filozoflar ve sanatkarlar yalnızca durumları yorumladılar; artık problem onları dönüştürmek” diye yazmıştır Sitüasyonist Enternasyonal. Evet dönüştürmek ve değiştirmek ancak eski bildik sistemlerle değil. Bu minvalde, geçmişteki yanlışların farkında olarak ihtilalin de bir daha keşfedilmesi gerektiğini savunmakta manifesto. Öte yandan, canlı tenkit ile piyasa sisteminin bir daha üretimine katkı sağlayan ögelerin belirlenmesi ve ortadan kaldırılması gerektiği vurgulanırken şu noktaya dikkat çekilir: “İdeoloji ne kadar ‘devrimci’ olursa olsun her vakit efendilerin hizmetindedir; kılık değiştirmiş düşmanı belirten alarm işaretidir.” (s.48) Diğer bir deyişle, ideoloji eleştirisi daim olmalıdır ve bu tenkit bir ideoloji haline gelmemelidir. Dünyanın bütünsel eleştirisi daimi kaidedir. İhtilale yakın gelen rastgele bir ideolojiyi savunuyor diye baskıcı bir sistemi savunmak yabancılaşmayı kabul etmektir. Çalışmanın ortadan kaldırılmasıyla ve metalaşan çalışma ile “edilgence tüketilen boş zaman” içinde kalmış insanın kurtuluşu ile ortaya çıkacak özgürlük vurgulanır. Bunun gerçekçi bir biçimde, kelamda sıkıntılara ve mevcut modüllü çaba formlarına kanmadan fark edilmesi ile sistemin yıkımı mümkün olacaktır. Sadece bu yolla insanların hayatları kendi şuurlarının objeleri haline gelip beşerler kendilerini düşünebilecek ve dönüştürebileceklerdir.
Emekçi hareketine geldiğimizde ise manifestoda proleter tarifi ve proleterin nazaranvi sıradan ve nettir: “Kendi hayatının kullanması üzerinde hiç bir yetkisi olmayan ve bunu bilen kişi proleterdir” ve “boş vakit olmadan yaşamak ile engellenmeden zevk almak proletaryanın tanıyabileceği tek kuraldır.” (s.52) İş, bunu şuurlu bir biçimde fark edip değişim istikametinde adım atmaktır.
Günümüzde de gençlik krizi tartışmaları 1960’lardan pek farklı değil. Khayati’nin de dediği üzere: “Gerçekte, şayet çağdaş toplumda bir ‘gençlik’ sorunu var ise bu toplumun derin krizinin gençlik tarafınca en keskin biçimde hissedilmesindendir.” (s.30) Bugün gençlik, içerisinde bulunduğu krizi hissediyor, fark ediyor lakin umutsuz. Ekonomik istikrarsızlık, mezuniyet daha sonrası iş bulmanın zorluğu, iş sahibi olunsa bile aile ile yaşamak zorunda kalmak ve biroldukca gencin daha şimdiden borçlu olması günümüzün sefaletinin ispatları. Öte yandan, Ferda Keskin’in önsözde belirttiği üzere bu manifestoyu mevcut hakimiyetini korumak ismine daha otoriteryen bir biçim alan kapitalizm karşısında tarihten bihaber bir ütopyacılık içerisinde de değerlendirmemek gerekir. Kuşkusuz bu yazını bizlere sunanlar tarihi gerçekliği ve geçmişin hesaplaşmalarını dikkate alarak bu değerlendirmeleri yapmaktalar. İnsan ise tarihte sabit bir anlayışa ve sabit bir pratiğe sahip sağ yahut sol cenahlar varmışçasına mana çıkarmaya ve savunmasını bu doğrultuda yapmaya meyilli. Zira daima bir şeyleri savunmak zorunda hissetmekteyiz. halbuki her kavram tarih içerisinde dönüşüyor ve yepisyeni pratiklerle karşımıza çıkarak yeni tecrübelere hamile oluyor. Bütün bunlar göz önünde bulundurulunca bu biçimde bir tahlilin bize hatırlattıkları kıymet arz etmekte:
“Buradan Marx için de kapitalizmin eleştirisini temellendiren etik motivasyona ve müspet özgürlük anlayışına varmak epeyce kolay: Nizamın bir daha üretimi için gereken çalışma ile ondan arta kalan boş vakit ayrımında örgütlenmiş bir müddetç olarak kapitalist yaşama karşı bu ayrımı aşmak ve hayatı yaratıcı bir surece dönüştürmek. Kuskusuz bu biçimde bir özgürlük anlayışı insan istek, gereksinim ve potansiyellerinin tarihselliğini, datalı değil kurulmuş olduklarını ve bu kurulma surecinin üretim biçimlerinden asla bağımsız olmadığını hatırlamayı gerektiriyor.” (s.10)
Tunuslu sendikacı Mustapha Khayati’nin 1966’da kaleme aldığı, en tesirli öğrenci hareketi manifestolarından olarak bilinen Sitüasyonist Enternasyonal’in daveti ‘Öğrenci hayatının Sefaleti’, Metin Uzman tarafınca Türkçeye kazandırılarak Sel Yayıncılık etiketiyle raflarda yerini aldı. Manifesto, Fransa meselai odağa alarak genel olarak tüm dünyada üniversite gençliğinin mevcut sisteme karşı üzere dururken sefaleti nasıl içselleştirdiğini gözler önüne sererek kapitalist toplumu oluşturan kavramların ve ögelerin reddine dair ekonomik, toplumsal, entelektüel veçheler üzerinden teklifler sunuyor.
Mustapha Khayati, lise daha sonrası eğitimini Strasbourg ve Paris’te sürdürdü ve burada Hegel’in ‘Tinin Fenomenolojisi’nin ünlü tercümanı Jean Hippolyte, Marksist sosyolog Henri Lefebvre ve filozof Georges Gusdorf’un derslerine katıldı. Khayati’nin bu senelerda Tunus Öğrenci Birliği ve Strasbourg Öğrenci Birliği ile ilgisi, entelektüel çalışmasının ve siyasi aktivizminin ana eksenlerini ortaya koymakta: Batı demokrasisinin altında yatan kapitalist mirasın eleştirisi, komünist bürokrasi ve parti diktatörlüğünün eleştirisi. Manifesto, birinci vakit içinderda 1966 yılının sonbaharında broşür olarak yayımlandı ve 10 bin adetlik basım yapıldı. Dağıtımı ve basımı için Strasbourg Üniversitesi’nde öğrenci birliği fonları kullanıldı. Oradan, Tunus’tan Londra’ya, Tokyo’dan Detroit’e kadar dünyanın dört bir yanındaki personel ve öğrenci tarafınca işletilen matbaalar vasıtasıyla düzinelerce basıldı. Bu metin, öğrencilerin ve gençlerin yabancılaşmasını tanıyan ve tanımlayan bir manifestoydu ve broşürün içeriğinin yanında finansmanı da son derece tartışmalıydı. Lakin bu tartışma Mayıs 1968’de öğrenci isyanının popülaritesini daha da artırmıştı.
Öncelikle, her ne kadar yazı boyunca “sitüasyonizm” terimi kullanılacak olsa da aslında Sitüasyonist Enternasyonal’in, Debord’un “anlamsız bir terim” olarak isimlendirdiği bu tabirin kullanılmasına şiddetle karşı çıkmış olduğunu belirtelim. Gerçekten sitüasyonistler, tüm ideolojilere felsefi bir muhalefet sürdürdüklerini ve onları en son olarak sadece makul bir toplumun ekonomik temelini haklı çıkarmaya hizmet eden soyut üst yapılar olarak kavradıklarını belirtirler. Buna nazaran, sitüasyonizmi absürt ve kendi ortasında çelişkili bir kavram olarak reddederler. Manifesto birinci vakit içinderda sitüasyonist addedilen kavramların ve taktiklerin ileri seviyede bir anlayışını sunmakta. Üniversite öğrencilerini, devlet, aile ve üniversite sisteminin kendilerine dayattığı ideolojik şartlara nasıl boyun eğdikleri ile yüzleşmeye teşvik ediyor. Kurumsal yapısı ve ideolojik vaatleriyle çağdaş kapitalist toplumun eleştirisini sunarken meta fetişizmi ve tüketim kültürü bataklığına saplanmış gençliğin ayrıntılı bir tahlilini içeriyor. Yani pahanın anlamsal dönüşümüne işaret ediyor. Paha, ilişkisel bir varlık olduğunda beşerler bedelin meta olduğunu düşünür. Gerçekte, kullanım bedellerinin ve onları üreten emeğin ortak paydası ‘emek zamanı’dır. Lakin kapitalist üretim münasebetlerinden kaynaklı olarak emek vaktinin kıymetinin para ya da meta olduğu var iseyılmaktadır. Doğal bu münasebetlerin devamlılığının sağlanması için bir tüketim kültürü pompalanmalıdır. Khayati’nin söz ettiği üzere bu tüketim külçeşidinin devamlılığı için öğrencilerin ortasında bulundukları “özgürlük yanılsamasıyla şimdiki vakte sığınma refleksi, aile ve devlete bağımlılığı ve şüphesiz herkesi birebir tornada yontmak için ayarlanmış̧ mekanik ve spesifik bir eğitime tabiiyeti” katmerlenerek süregitmektedir. (s.9) Öğrencilerin ise bu gerçeklikten kaçarak sefilliğe ve bohemliğe sığındıkları söz ediliyor.
“Aşırı fakir ekonomik durumu niçiniyle öğrenci pek de imrenilmeyecek aşikâr bir hayatta kalma üslubuna mahkûmdur. Fakat kendi varlığından her daim mutlu kalarak beş para etmez sefaletini özgün bir ‘yaşam tarzı’ haline getirir: sefaletçilik ve bohem.” (s.22)
Öğrenci hayatının Sefaleti, Kolektif, Mütercim: Sel Yayıncılık, Sel Yayıncılık, 2021.
Öğrencilere ve öğrenci kolektiflerine kelamda bohem bir hayat tutkusu ortasında toplumun tamamını görmezden gelerek detaylarda boğuldukları eleştirisi yöneltiliyor. Nükleer silahlar, ırkçılık ve sansür üzere muhakkak problemlerle gayret ederken büyük resme bütünsel bakamadıkları vurgulanmakta. Mevcut uğraş biçimlerinin soyut kaldığı ve sistemin çelişkileri içerisinde sistemin bir daha üretimine katkı sağladıkları da söz ediliyor:
“Onlar çalışmayı küçümser lakin metaları kabul ederler. Reklamların onlara gösterdiği her şeye, çabucak ve ödeme yapabilip yapamadıklarına bakmadan sahip olmak isterler. Bu temel çelişki onların tüm ömrüne hükümran olur ve vaktin kullanması, kendini tabir etme ve bir cins topluluk oluşturma tarafında gerçek özgürlük arayışı için her türlü savlayıcı teşebbüslerini sonlandıran bu çerçevedir.” (s.32)
Yani sözün tam manasıyla her yerde hazır ve nazır reklamcılık ile bir arada birikmiş sermayenin yüceltilmesi ve daha geniş manada otantik hayatın meta biçiminde soyutlanması ve şeyleştirilmesi bağlamında gelişmiş kapitalizmin geçersiz istekler ürettiği irdeleniyor. Tartışmayı daha da ileriye götürerek hümanizm, varoluşçuluk, yapısalcılık, sibernetizm üzere kelamda sıkıntıların gerçekçi olmadığı vurgulanırken ömrünü şuurunun objesi haline getirememiş öğrencinin bu üzere tartışmalarla kendini uyuttuğu da belirtilmekte. Metin, özel mülkiyet haline gelen ‘sözde’ devrimci örgütlerin, personel partilerinin ve sendikaların hâkim nizamın devamlılığındaki rollerine işaret ederek bu kurumların toplum tenkidine odaklanmak yerine koltuk sevdası karar sürdüğü için “ekonomiyle devletin kozmik diktatörlüğünün bekası için” çalışan palavra makineleri olduklarını sav ediyor.
Öğrenci, kendini dünya ve toplum ile ilgili dengeli görüşlere sahip olmak zorunda hisseder ve gerçek proleter şuurunun önünde duran bir uydurma kıymet üretir. Mülksüzdür lakin bunun farkında değildir. Manifestoda vurgulandığı üzere “O kadar aptal ve mutsuzdur ki yardımcı kolluk kuvveti kontrolünü yerine getiren psikiyatristlere ve psikologlara bizatihi ve kitlesel olarak kendini emanet eder; çağdaş baskının öncüsü tarafınca kullanmasına sunulmuş olan bu kurumlar Üniversite Ruhsal Dayanak Ofislerini doğallığında vazgeçilmez ve hak edilmiş̧ bir kazanım olarak bakılırsan ‘temsilciler’ tarafınca alkışlanır.” (s.22-23) Günümüzde dahi öğrencilerin büyük bir kısmının üniversitelerdeki psikiyatristler ve psikologlar tarafınca ‘tedavi’ altında olduğu ve öğrenci sefaletinin yaygın çarelerinden birinin de psikiyatrik ilaçlar olarak görüldüğü doğrudur. Tarihte çağdaş toplumlara ve mevcut öğrenci davranışına başkaldırı niteliğinde gençlik isyanlarına sansasyonel haberler olarak daima tanıklık edilmiştir. Lakin manifestoda da vurgulandığı üzere temel şaşırılması gereken gençlik isyanı değil tahminen de yetişkin itaatkârlığıdır. “Bunun mitolojik değil, tarihî bir açıklaması vardır: bundan evvelki kuşak, devrimci hareketin utanç̧ verici dağılma devrinin tüm mağlubiyetlerini tanıdı ve tüm palavralarını hazmetti” der Khayati. (s.30)
Sitüasyonist Enternasyonal’in Marx’la olan bağını ve kendi projelerini Marx’ın kapitalizm tenkidinin bir devamı olarak gördüklerini kavramak değerlidir. Önsözde Ferda Keskin’in de söz ettiği üzere Marx’ın erken, orta ve geç periyotlarına değinmeden yapılmış bu tahlil pek tartışmalı olabilir. Tartışma getirmesi olumludur da. Lakin manifestonun sunduğu tenkit ve gözler önüne serdiği gerçeklik de bir o kadar değerlidir zira sorunun tespiti tahlilinin tahayyülünü getirir. “Filozoflar dünyayı sadece çeşitli biçimlerde yorumlamışlardır; halbuki sorun onu değiştirmektir” diye yazmıştır Marx; “Şimdiye kadar filozoflar ve sanatkarlar yalnızca durumları yorumladılar; artık problem onları dönüştürmek” diye yazmıştır Sitüasyonist Enternasyonal. Evet dönüştürmek ve değiştirmek ancak eski bildik sistemlerle değil. Bu minvalde, geçmişteki yanlışların farkında olarak ihtilalin de bir daha keşfedilmesi gerektiğini savunmakta manifesto. Öte yandan, canlı tenkit ile piyasa sisteminin bir daha üretimine katkı sağlayan ögelerin belirlenmesi ve ortadan kaldırılması gerektiği vurgulanırken şu noktaya dikkat çekilir: “İdeoloji ne kadar ‘devrimci’ olursa olsun her vakit efendilerin hizmetindedir; kılık değiştirmiş düşmanı belirten alarm işaretidir.” (s.48) Diğer bir deyişle, ideoloji eleştirisi daim olmalıdır ve bu tenkit bir ideoloji haline gelmemelidir. Dünyanın bütünsel eleştirisi daimi kaidedir. İhtilale yakın gelen rastgele bir ideolojiyi savunuyor diye baskıcı bir sistemi savunmak yabancılaşmayı kabul etmektir. Çalışmanın ortadan kaldırılmasıyla ve metalaşan çalışma ile “edilgence tüketilen boş zaman” içinde kalmış insanın kurtuluşu ile ortaya çıkacak özgürlük vurgulanır. Bunun gerçekçi bir biçimde, kelamda sıkıntılara ve mevcut modüllü çaba formlarına kanmadan fark edilmesi ile sistemin yıkımı mümkün olacaktır. Sadece bu yolla insanların hayatları kendi şuurlarının objeleri haline gelip beşerler kendilerini düşünebilecek ve dönüştürebileceklerdir.
Emekçi hareketine geldiğimizde ise manifestoda proleter tarifi ve proleterin nazaranvi sıradan ve nettir: “Kendi hayatının kullanması üzerinde hiç bir yetkisi olmayan ve bunu bilen kişi proleterdir” ve “boş vakit olmadan yaşamak ile engellenmeden zevk almak proletaryanın tanıyabileceği tek kuraldır.” (s.52) İş, bunu şuurlu bir biçimde fark edip değişim istikametinde adım atmaktır.
Günümüzde de gençlik krizi tartışmaları 1960’lardan pek farklı değil. Khayati’nin de dediği üzere: “Gerçekte, şayet çağdaş toplumda bir ‘gençlik’ sorunu var ise bu toplumun derin krizinin gençlik tarafınca en keskin biçimde hissedilmesindendir.” (s.30) Bugün gençlik, içerisinde bulunduğu krizi hissediyor, fark ediyor lakin umutsuz. Ekonomik istikrarsızlık, mezuniyet daha sonrası iş bulmanın zorluğu, iş sahibi olunsa bile aile ile yaşamak zorunda kalmak ve biroldukca gencin daha şimdiden borçlu olması günümüzün sefaletinin ispatları. Öte yandan, Ferda Keskin’in önsözde belirttiği üzere bu manifestoyu mevcut hakimiyetini korumak ismine daha otoriteryen bir biçim alan kapitalizm karşısında tarihten bihaber bir ütopyacılık içerisinde de değerlendirmemek gerekir. Kuşkusuz bu yazını bizlere sunanlar tarihi gerçekliği ve geçmişin hesaplaşmalarını dikkate alarak bu değerlendirmeleri yapmaktalar. İnsan ise tarihte sabit bir anlayışa ve sabit bir pratiğe sahip sağ yahut sol cenahlar varmışçasına mana çıkarmaya ve savunmasını bu doğrultuda yapmaya meyilli. Zira daima bir şeyleri savunmak zorunda hissetmekteyiz. halbuki her kavram tarih içerisinde dönüşüyor ve yepisyeni pratiklerle karşımıza çıkarak yeni tecrübelere hamile oluyor. Bütün bunlar göz önünde bulundurulunca bu biçimde bir tahlilin bize hatırlattıkları kıymet arz etmekte:
“Buradan Marx için de kapitalizmin eleştirisini temellendiren etik motivasyona ve müspet özgürlük anlayışına varmak epeyce kolay: Nizamın bir daha üretimi için gereken çalışma ile ondan arta kalan boş vakit ayrımında örgütlenmiş bir müddetç olarak kapitalist yaşama karşı bu ayrımı aşmak ve hayatı yaratıcı bir surece dönüştürmek. Kuskusuz bu biçimde bir özgürlük anlayışı insan istek, gereksinim ve potansiyellerinin tarihselliğini, datalı değil kurulmuş olduklarını ve bu kurulma surecinin üretim biçimlerinden asla bağımsız olmadığını hatırlamayı gerektiriyor.” (s.10)