Franz Kafka, hakkında epeyce şey söylenen, palavra yanlış ayrıntıların deverana sunulduğu, hurafe ve efsaneler üretilen bir müellif.
Kafka, 3 Haziran 1924’te, bir sanatoryumda hayata veda ettikten daha sonra bir epey müellif ve araştırmacı, yakılmasını vasiyet ettiği elyazmalarının kitaplaşmasıyla bir arada müellif hakkında fikirler öne sürdü, çalışmalara imza attı ve biyografiler kaleme aldı. Dahası, yapıtlarını yorumlayanlar, buradan kendince bir Kafka portresi çıkardı.
Elias Canetti, hem notları tıpkı vakitte yorumlarıyla Kafka’ya dair kelam söyleyen isimlerden bir tanesiydi. Canetti Vakfı’nın gorevlendirmesiyle Susanne Lüdemann’ın ve Kristian Wachinger’in yayına hazırladığı ‘Davalar’, Elias Canetti’nin notlarını ve Kafka’yla ilgili fikirlerini buluşturuyor okurla.
KAFKA’NIN ‘MASUM’ VE ‘ŞÜPHE UYANDIRMAYAN ŞÖHRETİ’
Canetti, 26 Haziran 1947’de kaleme aldığı notta, Kafka’yı şöyleki tanım etmiş: “Kafka hakkında öğrendiğim her şey beni hem keyifli tıpkı vakitte huzursuz kılıyor. emsalsiz üstünlüğü memnun kılıyor beni; onda hakikaten edebiyatçı kibrinden eser yok, asla övünmüyor, övünmez o. Kendini küçük görüyor, küçük adımlarla yürüyor. Ayağını nereye bassa yerin güvenilmezliğini hissediyor. O kimseyi taşımaz, onunla birlikte olunduğu sürece bir hiçliği taşır. Bu yüzden edebiyatçıların yanıltma ve göz kamaştırma işlerinden kaçınıyor. Onların, fazlaca âlâ hissettiği pırıltısı, kendi sözcüklerinde ortadan kayboldu. Onunla küçük adımlar atılması gerekiyor ve mütevazı olunuyor. Yeni edebiyatta insanı bu biçimde mütevazı kılanı yoktur. Her hayatın cakasını bozuyor. Onu okumak beşere yeterli geliyor lakin gurur vermiyor. Vaazlar, onlardan etkilenenleri gururlu kılar. Kafka vaazlardan kaçınıyor.”
Canetti’nin derinlemesine Kafka okumaları yaptığı elbet. Öte yandan, ona dair yazılanları da dikkatle okumuş. Tüm bunları bir ortaya getirerek hem kitaplarına tıpkı vakitte müellifin söylemi ve kişiliğine ait yorumlar, daha doğrusu çözümlemeler yapıyor Canetti: “Kafka besleyici değil lakin yaratılmışların daima ümitsiz yanı var onda. Onun olamayacağı hayli az yaratık vardır, kâfi ki dışlanmış ya da tehdit edilmiş olsunlar. Onun duyumsadığı tehditte oyun yoktur. İnsanın, en zayıf kurbanlarından biriyle kendini eşit tuttuğunda çabucak fark ettiği üstünlük, bir gıdım bile gizlice sızamaz ona. O kadar epey kurbandır ki kendisi, her şeyi hep sırf kurbanın gözüyle görür. Merhamet yoktur onda zira merhamet büyük ya da kuvvetli bir varlığın küçük, zayıf bir varlığı massetmesini gerektirir. Merhamet, güç ve massetmedir. Kafka’ysa zayıf olur ve çoklukla görmeyi ya da bulmayı bile başaramadığı kuvvetlinün tehdidini hisseder.”
Davalar – Franz Kafka Hakkında, Elias Canetti, Tercüman: Mustafa Hukuksal, 384 syf., Detay Yayınları, 2021.
Canetti, büyüklüğünü ve yapıtlarının tarihi değerini anlattığı Kafka’nın yalınlığına ve buradan filizlenen dehasına atıf yapıyor. Öbür bir deyişle zayıflık anlatımıyla büyüyen ve geç de olsa bedeli kavranan müellifliğini vurgularken onu, Proust ve Joyce’la karşılaştırıp üçlünün şahsiliğinin ağır bastığı yapıtlarının yirminci yüzyıldaki ehemmiyetinden bahsediyor. Akabinde, Kafka’nın “masum” ve “şüphe uyandırmayan şöhreti” karşısında hürmet duruşuna geçiyor.
Canetti’nin bahsetmiş olduğu şöhret, Kafka’ya beşere kendisini göründüğünden küçük gösterme imkanı sağlıyor. Müellif, bunu başarırken kendisini de tutkuyla ve ustalıkla küçültüyor. Canetti, bu yorumlarının peşi sıra bir hürmet cümlesi daha kuruyor: “Ben çok ilkelim, Kafka’nın kuşkusu asla bana mahsus değildi, onun ve kuşkusunun önünde tevazuyla boyun eğiyorum. Bende her şey büyümek istiyor, mevtten o kadar fazlaca nefret ediyorum, hayatı o kadar hayli seviyorum.”
VAR OLUŞ TELAŞI, YAŞAMA UĞRAŞI
‘Davalar’, üçlü sacayağı üzerine heyeti: Kafka’nın metinleri, mektupları ve ona dair yazılanların yorumları. Canetti, vakit zaman kendi hayatıyla Kafka’nın ömrünü karşılaştırırken bunlardan yararlanıyor. Kararsızlıklar, ümitsizliğin gerisine gizlenmiş yaşama uğraşı ve ağır aksak akan günlük hayat, bu karşılaştırmadaki temel izlekler. Akabinde bir sesleniş geliyor: “Kurtar beni, Kafka. Beni kurtarmak istemiyor musun? Ağırlığımı, şehvetimi, göbeğimi aşağılıyor musun? Flaubert de benim kadar ağır değil miydi, onun şehveti daha mı azdı? Nerede senin yapıtların, söylemiş olduğini duyar üzere oluyorum. Ah, hiç bir yerde, hiç bir yerde. Lakin, onları hâlâ bulamaz mıyım? Ölmedim ben zira senin asla ulaşamadığın bir ateş, tutku ve özveriyle seviyorum (…) Benim için de bir buyruktur yazmak, tanıdığım yegâne buyruk. Benim davam mevtle, çabucak hemen bitmedi bu dava. Bu hesap sende erken kapandı. Ben senden daha uzun yaşadım ve daha fazla ölüyü taşıyorum. Senin üzere sıkıntıcı olmama karşı çıkanlar onlardır. Kendim aç kalarak onları da gıdasız bırakamam. hiçbirinden daha uzun yaşamak istemedim ve bu biçimdece hepsi içimdeler. Hangi lisanı bulayım onlar için, çabucak hemen bir dilim yok. Ne ki görmezden gelemem onları, budur benim verimsizliğim.”
Canetti için Kafka, hem yazdıkları birebir vakitte ailesiyle ve arkadaşlarıyla kurduğu ilgi bağlamında değerli. Onu salt metinleriyle değil, yapıp etmeleriyle de yorumlayan Canetti, Kafka’nın hayat sancısını ya da var oluşa dair tasasını hesaba katıyor. Yaşama tansiyonunun müellifi nasıl bir ruh hâline sürüklediğini anlamaya çalışıyor. ötürüsıyla hayatın tartısının, Kafka’nın omuzlarına ve yapıtlarına bindirdiği yükün yanı sıra söylemiş olduklerinin ve söylemediklerinin tesirini kestirmeye çabalarken diğer bir not daha düşüyor: “Babası, Kafka için her vakit iktidarın fazlaca değerli bir cisimlenişiydi. Kafka onu asla açıktan, cepheden bir hücumla yenememişti. Benim içinse sırf birkaç yıllığına annemdi ve ben ondan kurtuldum. Kafka’nın babasının iktidarından kendini sakınabilmek için hayli daha ince metotlar geliştirmesi gerekiyordu, bu yüzden onun yapıtı her bakımdan daha incelmiş, daha bilmecemsi ve daha nettir. Buna karşılık benim tüm insanların düşmanı olan, daha fecî ve daha vakur bir düşmanım var, bu yüzden mevte karşı gayrette de daha genel ve tahminen de daha yararlı sonuçlara ulaşmam gerekti.”
KAFKA’YA TARTIŞAN CANETTİ
Canetti, Kafka’nın hatanın, adaletsizliğin, insanın küçülüşünün ve sevgisizliğin anlatıcısı olduğunu, bunun saygıyı ve hürmeti saf dışı bırakan bir sistemin ya da hayat kavrayışının edebi tenkidine dönüştüğünü, müellifin bu anlatımdan, ironiyi ve kara mizahı eksik etmediğini belirtiyor. Bunun da Kafka’yı sürünün haricinde konumlandırdığını düşünüyor.
Canetti, tekrar yeniden yaptığı Kafka okumalarından daha sonra, kendi cümlelerinin yavan kaldığını not etmiş. Belirli ki “bir mucize” dediği; “sakin, katı, sakıngan, acımasız, ürkek, yanılsamasız ve yaratıcı” Kafka, her keresinde üzerinde kıymetli bir tesir bırakmış Canetti’nin. Bundan hareketle roman karakterlerinin belagati ve bilgisiyle, satır ortalarına yerleştirdiği geleceğe dair heyecanıyla beslediği inatçılığının Kafka’nın asıl yeteneği olduğunu söylüyor müellif. Bütün bunlarla bir arada suskunluğu, alakaları ve az kelamla hayli şey anlatma yeteneği, Canetti’ye bakılırsa Kafka’yı özgün kılıyor.
Canetti, bu özgünlüğü çözümlerken müellifin yapıtlarından ve hayatından kendisi için birtakım paylar de çıkarıyor: “Kafka’nın en özgün yanı, edebiyatının gerçek tözü, güçten kaçınma yoludur -başka türlü tanımlamak zordur. Bu metot, küçüğe dönüşme yetisiyle el ele sarfiyat. Bu yüzden, onda yalnızca gücün beni uzun yıllar boyunca meşgul eden tüm veçhelerini bulmakla kalmıyorum; kendi başına bu bile detaylı bir araştırmaya paha, onda kimsenin yapmadığı üzere geliştirdiği özel bir dönüşüm biçiminin peşine de düşebilirim…”
Canetti, not ve yazılarında hayranlığını belirttiği Kafka’yla tartışıyor aslında. Bu tek taraflı ya da gıyabi tartışmanın esprisi, Kafka üzerine zihnini son derece zorlayarak ve muharririn yapıtları ile onlara dair kaleme alınan metinleri tekraren okuyup notlar tutma formunda açıklanabilir.
Öte yandan Canetti, yazarken hem Kafka’dan birebir vakitte ona ait aldığı notlardan hayli yararlanıyor; Lüdemann’ın deyişiyle şahsi ve tarihî notları, “Canetti’nin hayli taraflı yazma faaliyetinin öğretici bir manzarasını sunuyor.” Üstelik Kafka okumaları, Canetti’nin hem yazma süreçlerinde birebir vakitte kendisini tanıma evresinde, daha doğrusu benliğinin derinliklerine yaptığı seyahatlerde değerli rol oynuyor. bir daha Lüdemann’ın tabiriyle Canetti, “kamusal ve özel alanın vakit zaman iç içe geçmişliği” ile “edebî ve biyografik olanın ayrılmazlığını”, okumaları yardımıyla detaylı biçimde öğrenirken Kafka’dan etkilenme telaşıyla şekillenen “eser verme mücadelesi” veriyor.
Lüdemann’ın deyişiyle “Kafka’dan çıkarak ve Kafka’nın dışına çıkarak yazabilme” uğraşıyla hareket ediyor Canetti. ‘Davalar’ da bu azmin, bir iç tartışmanın ve yol alma korkusunun yansıması.
Kafka, 3 Haziran 1924’te, bir sanatoryumda hayata veda ettikten daha sonra bir epey müellif ve araştırmacı, yakılmasını vasiyet ettiği elyazmalarının kitaplaşmasıyla bir arada müellif hakkında fikirler öne sürdü, çalışmalara imza attı ve biyografiler kaleme aldı. Dahası, yapıtlarını yorumlayanlar, buradan kendince bir Kafka portresi çıkardı.
Elias Canetti, hem notları tıpkı vakitte yorumlarıyla Kafka’ya dair kelam söyleyen isimlerden bir tanesiydi. Canetti Vakfı’nın gorevlendirmesiyle Susanne Lüdemann’ın ve Kristian Wachinger’in yayına hazırladığı ‘Davalar’, Elias Canetti’nin notlarını ve Kafka’yla ilgili fikirlerini buluşturuyor okurla.
KAFKA’NIN ‘MASUM’ VE ‘ŞÜPHE UYANDIRMAYAN ŞÖHRETİ’
Canetti, 26 Haziran 1947’de kaleme aldığı notta, Kafka’yı şöyleki tanım etmiş: “Kafka hakkında öğrendiğim her şey beni hem keyifli tıpkı vakitte huzursuz kılıyor. emsalsiz üstünlüğü memnun kılıyor beni; onda hakikaten edebiyatçı kibrinden eser yok, asla övünmüyor, övünmez o. Kendini küçük görüyor, küçük adımlarla yürüyor. Ayağını nereye bassa yerin güvenilmezliğini hissediyor. O kimseyi taşımaz, onunla birlikte olunduğu sürece bir hiçliği taşır. Bu yüzden edebiyatçıların yanıltma ve göz kamaştırma işlerinden kaçınıyor. Onların, fazlaca âlâ hissettiği pırıltısı, kendi sözcüklerinde ortadan kayboldu. Onunla küçük adımlar atılması gerekiyor ve mütevazı olunuyor. Yeni edebiyatta insanı bu biçimde mütevazı kılanı yoktur. Her hayatın cakasını bozuyor. Onu okumak beşere yeterli geliyor lakin gurur vermiyor. Vaazlar, onlardan etkilenenleri gururlu kılar. Kafka vaazlardan kaçınıyor.”
Canetti’nin derinlemesine Kafka okumaları yaptığı elbet. Öte yandan, ona dair yazılanları da dikkatle okumuş. Tüm bunları bir ortaya getirerek hem kitaplarına tıpkı vakitte müellifin söylemi ve kişiliğine ait yorumlar, daha doğrusu çözümlemeler yapıyor Canetti: “Kafka besleyici değil lakin yaratılmışların daima ümitsiz yanı var onda. Onun olamayacağı hayli az yaratık vardır, kâfi ki dışlanmış ya da tehdit edilmiş olsunlar. Onun duyumsadığı tehditte oyun yoktur. İnsanın, en zayıf kurbanlarından biriyle kendini eşit tuttuğunda çabucak fark ettiği üstünlük, bir gıdım bile gizlice sızamaz ona. O kadar epey kurbandır ki kendisi, her şeyi hep sırf kurbanın gözüyle görür. Merhamet yoktur onda zira merhamet büyük ya da kuvvetli bir varlığın küçük, zayıf bir varlığı massetmesini gerektirir. Merhamet, güç ve massetmedir. Kafka’ysa zayıf olur ve çoklukla görmeyi ya da bulmayı bile başaramadığı kuvvetlinün tehdidini hisseder.”
Davalar – Franz Kafka Hakkında, Elias Canetti, Tercüman: Mustafa Hukuksal, 384 syf., Detay Yayınları, 2021.
Canetti, büyüklüğünü ve yapıtlarının tarihi değerini anlattığı Kafka’nın yalınlığına ve buradan filizlenen dehasına atıf yapıyor. Öbür bir deyişle zayıflık anlatımıyla büyüyen ve geç de olsa bedeli kavranan müellifliğini vurgularken onu, Proust ve Joyce’la karşılaştırıp üçlünün şahsiliğinin ağır bastığı yapıtlarının yirminci yüzyıldaki ehemmiyetinden bahsediyor. Akabinde, Kafka’nın “masum” ve “şüphe uyandırmayan şöhreti” karşısında hürmet duruşuna geçiyor.
Canetti’nin bahsetmiş olduğu şöhret, Kafka’ya beşere kendisini göründüğünden küçük gösterme imkanı sağlıyor. Müellif, bunu başarırken kendisini de tutkuyla ve ustalıkla küçültüyor. Canetti, bu yorumlarının peşi sıra bir hürmet cümlesi daha kuruyor: “Ben çok ilkelim, Kafka’nın kuşkusu asla bana mahsus değildi, onun ve kuşkusunun önünde tevazuyla boyun eğiyorum. Bende her şey büyümek istiyor, mevtten o kadar fazlaca nefret ediyorum, hayatı o kadar hayli seviyorum.”
VAR OLUŞ TELAŞI, YAŞAMA UĞRAŞI
‘Davalar’, üçlü sacayağı üzerine heyeti: Kafka’nın metinleri, mektupları ve ona dair yazılanların yorumları. Canetti, vakit zaman kendi hayatıyla Kafka’nın ömrünü karşılaştırırken bunlardan yararlanıyor. Kararsızlıklar, ümitsizliğin gerisine gizlenmiş yaşama uğraşı ve ağır aksak akan günlük hayat, bu karşılaştırmadaki temel izlekler. Akabinde bir sesleniş geliyor: “Kurtar beni, Kafka. Beni kurtarmak istemiyor musun? Ağırlığımı, şehvetimi, göbeğimi aşağılıyor musun? Flaubert de benim kadar ağır değil miydi, onun şehveti daha mı azdı? Nerede senin yapıtların, söylemiş olduğini duyar üzere oluyorum. Ah, hiç bir yerde, hiç bir yerde. Lakin, onları hâlâ bulamaz mıyım? Ölmedim ben zira senin asla ulaşamadığın bir ateş, tutku ve özveriyle seviyorum (…) Benim için de bir buyruktur yazmak, tanıdığım yegâne buyruk. Benim davam mevtle, çabucak hemen bitmedi bu dava. Bu hesap sende erken kapandı. Ben senden daha uzun yaşadım ve daha fazla ölüyü taşıyorum. Senin üzere sıkıntıcı olmama karşı çıkanlar onlardır. Kendim aç kalarak onları da gıdasız bırakamam. hiçbirinden daha uzun yaşamak istemedim ve bu biçimdece hepsi içimdeler. Hangi lisanı bulayım onlar için, çabucak hemen bir dilim yok. Ne ki görmezden gelemem onları, budur benim verimsizliğim.”
Canetti için Kafka, hem yazdıkları birebir vakitte ailesiyle ve arkadaşlarıyla kurduğu ilgi bağlamında değerli. Onu salt metinleriyle değil, yapıp etmeleriyle de yorumlayan Canetti, Kafka’nın hayat sancısını ya da var oluşa dair tasasını hesaba katıyor. Yaşama tansiyonunun müellifi nasıl bir ruh hâline sürüklediğini anlamaya çalışıyor. ötürüsıyla hayatın tartısının, Kafka’nın omuzlarına ve yapıtlarına bindirdiği yükün yanı sıra söylemiş olduklerinin ve söylemediklerinin tesirini kestirmeye çabalarken diğer bir not daha düşüyor: “Babası, Kafka için her vakit iktidarın fazlaca değerli bir cisimlenişiydi. Kafka onu asla açıktan, cepheden bir hücumla yenememişti. Benim içinse sırf birkaç yıllığına annemdi ve ben ondan kurtuldum. Kafka’nın babasının iktidarından kendini sakınabilmek için hayli daha ince metotlar geliştirmesi gerekiyordu, bu yüzden onun yapıtı her bakımdan daha incelmiş, daha bilmecemsi ve daha nettir. Buna karşılık benim tüm insanların düşmanı olan, daha fecî ve daha vakur bir düşmanım var, bu yüzden mevte karşı gayrette de daha genel ve tahminen de daha yararlı sonuçlara ulaşmam gerekti.”
KAFKA’YA TARTIŞAN CANETTİ
Canetti, Kafka’nın hatanın, adaletsizliğin, insanın küçülüşünün ve sevgisizliğin anlatıcısı olduğunu, bunun saygıyı ve hürmeti saf dışı bırakan bir sistemin ya da hayat kavrayışının edebi tenkidine dönüştüğünü, müellifin bu anlatımdan, ironiyi ve kara mizahı eksik etmediğini belirtiyor. Bunun da Kafka’yı sürünün haricinde konumlandırdığını düşünüyor.
Canetti, tekrar yeniden yaptığı Kafka okumalarından daha sonra, kendi cümlelerinin yavan kaldığını not etmiş. Belirli ki “bir mucize” dediği; “sakin, katı, sakıngan, acımasız, ürkek, yanılsamasız ve yaratıcı” Kafka, her keresinde üzerinde kıymetli bir tesir bırakmış Canetti’nin. Bundan hareketle roman karakterlerinin belagati ve bilgisiyle, satır ortalarına yerleştirdiği geleceğe dair heyecanıyla beslediği inatçılığının Kafka’nın asıl yeteneği olduğunu söylüyor müellif. Bütün bunlarla bir arada suskunluğu, alakaları ve az kelamla hayli şey anlatma yeteneği, Canetti’ye bakılırsa Kafka’yı özgün kılıyor.
Canetti, bu özgünlüğü çözümlerken müellifin yapıtlarından ve hayatından kendisi için birtakım paylar de çıkarıyor: “Kafka’nın en özgün yanı, edebiyatının gerçek tözü, güçten kaçınma yoludur -başka türlü tanımlamak zordur. Bu metot, küçüğe dönüşme yetisiyle el ele sarfiyat. Bu yüzden, onda yalnızca gücün beni uzun yıllar boyunca meşgul eden tüm veçhelerini bulmakla kalmıyorum; kendi başına bu bile detaylı bir araştırmaya paha, onda kimsenin yapmadığı üzere geliştirdiği özel bir dönüşüm biçiminin peşine de düşebilirim…”
Canetti, not ve yazılarında hayranlığını belirttiği Kafka’yla tartışıyor aslında. Bu tek taraflı ya da gıyabi tartışmanın esprisi, Kafka üzerine zihnini son derece zorlayarak ve muharririn yapıtları ile onlara dair kaleme alınan metinleri tekraren okuyup notlar tutma formunda açıklanabilir.
Öte yandan Canetti, yazarken hem Kafka’dan birebir vakitte ona ait aldığı notlardan hayli yararlanıyor; Lüdemann’ın deyişiyle şahsi ve tarihî notları, “Canetti’nin hayli taraflı yazma faaliyetinin öğretici bir manzarasını sunuyor.” Üstelik Kafka okumaları, Canetti’nin hem yazma süreçlerinde birebir vakitte kendisini tanıma evresinde, daha doğrusu benliğinin derinliklerine yaptığı seyahatlerde değerli rol oynuyor. bir daha Lüdemann’ın tabiriyle Canetti, “kamusal ve özel alanın vakit zaman iç içe geçmişliği” ile “edebî ve biyografik olanın ayrılmazlığını”, okumaları yardımıyla detaylı biçimde öğrenirken Kafka’dan etkilenme telaşıyla şekillenen “eser verme mücadelesi” veriyor.
Lüdemann’ın deyişiyle “Kafka’dan çıkarak ve Kafka’nın dışına çıkarak yazabilme” uğraşıyla hareket ediyor Canetti. ‘Davalar’ da bu azmin, bir iç tartışmanın ve yol alma korkusunun yansıması.