Aslı Solakoğlu
Onur Bütün’ün ‘Feminist Okumalar’ ana başlığı altındaki Cumhuriyet’ten Günümüze Edebiyatta Cinsellik ve Erotizm isimli kitabı Nota Bene Yayınları tarafınca yayımlandı. Bütün ‘Feminist Okumalar’da, edebiyat tarihi yazımı açısından değerli bir teşebbüste bulunuyor; kitapta queer edebiyat birinci sefer farklı ve eşit bir başlık halinde ele alınıyor.
Türkçe edebiyat ortasında queer edebiyatın ele alınışı, konuşulması, isminin koyulması çok yeni. LGBTİ+ edebiyatı olarak kodlanarak, müellifin kimliği ya da metinlerdeki kimlik temsiliyeti ve cinsiyet anlatımının fallik çözümlemesi üzerinden bir okuma olduğunu, bunun bile Türkçe edebiyat tarih yazımında çabucak hemen yer almadığını söylemek yanlış olmaz.
LGBTİ+ ile birebir manada olmayan queer sözcüğünün birbirini kapsadığı yaygın yanılgısı, cinsiyet ve cinsellik sözcüklerinin birbirine karıştırılması üzere ilksel tartışmalarla başlayıp, tarihi geçmişi uzun olmayan queer teori izleklerinin edebiyatta cinsellik ve cinsiyet temaları dışına çıkıp çıkmama potansiyelleri ya da tersine bir karşı cinsiyetlendirmenin politik tesirleri ve bunun edebiyat metinlerindeki izlerini Onur Bütün’le konuştuk.
‘Feminist Okumalar’ kitabınızda queer edebiyatını başka bir başlık halinde almanızla ilgili niçinleri merak ediyorum. Şiir ve queer şiir, hikaye ve queer hikaye, tiyatro edebiyatı ve queer tiyatro, roman ve queer roman sınıflandırmanızla ilgili dikkatimi çeken, queer edebiyatın kitapta bir edebiyat çeşidi olarak karşımıza çıkması. Bu formülün, edebiyat tarihi yazımı açısından imkanlarını merak ediyorum. Queer feminist edebiyat eleştirisi bakışıyla, farklı anlayış ve içerikleri birlikte okuduğunuzda ortaya çıkan ne olurdu sizce? Kitapta kullandığınız formülün kazanımlarından farklı bir alan açar mıydı yoksa queer edebiyatın imkanlarını mı sınırlardı? Ne düşünüyorsunuz?
Sırasıyla gideyim, evvel “feminist yöntem”in bana öğrettiklerinden kelam edeyim. hayatım boyunca usul tartışmalarını epeyce önemsedim-Marksist sistem tedrisatı bana bu araçları verdiği üzere, Paris’te çalıştığım Marksist feminist bayanların katkısını anmam gerekir-, detayları sevmeme karşın “bütünlük düşünümü” her vakit daha fazlaca ilgimi çekti. İmgesel ve analitik yatırım gerektiren bu düşünüş stili, çalışma nesneme epeyce uzun süren yaklaşma-uzaklaşma pratikleriyle ilerledi. Bir yandan literatür taraması yapıp, bir yandan kitabın iskeletini düşünmem gerekiyordu. Okuduğum metinleri ele aldığım tema bağlamında seçerken queer tartışmaların, metodun, niçinselliklerin varlığı ve yükü beni bu husus üzerine daha ağır bir biçimde düşünmeye itti. Kuramsal beslenme açısından Elizabeth Grosz’un ‘Uçucu Bedenler’ini okurken, Ahmet Tulgar’ın ‘Volkan’ın Romanı’ isimli metnini de edebiyattaki bir örnek olarak ele almam gerekiyordu. bu biçimde sayısız örnek verilebilirim kitabım açısından…
Kısa bir süre daha sonra, Türkiye edebiyat tarihinde çalışılmış tenkit metinleri örneklerinde, roman/queer roman, öykü/queer hikaye üzere eşitlikçi bir yaklaşımın olmadığını ve bilhassa bizim üzere coğrafyalar açısından bunun ne kadar kıymetli olduğunu fark ettim. Kesim parça çalışılmış akademik tezler, kitaplar vardı ya da bir müellifin -ki ekseriyetle kendisi queer bir birey oluyordu- kendini cinsiyet çeşitliliği ortasında nasıl tanımladığı daha öne çıkıyordu. Bu durum da benim bütünlüklü yaklaşımımla bakışımsızdı. Sonuç; tekraren değiştirilen, duvarlara yapıştırılmış kartonların karşına geçip, metin isimlerini, kısımlarını oluştururken “queer metinlerin varlığı” kendini kitabımda eşit kısımlar biçiminde cisimleştirdi. Bu bağlamda bölümleme prosedürünü, şaşkınlık, öfke ve adaletsizliğe maruz kalmanın birer yansıması üzere de düşünebiliriz. Artık düşündüğümde, bu teşebbüsü queer edebiyatı “tür” olarak tanımlamanın da öteki bir yolu olarak görüyorum.
Feminist Okumalar-Cumhuriyet’ten Günümüze Edebiyatta Cinsellik ve Erotizm, Onur Bütün, 304 syf., Nota Bene Yayınları, 2021.
Homofobinin bizatihi kendisi, queer kuram ve hareketi, kadın-erkek cinsiyetinin hudutlarını zorlayan bir müdahale olarak görüyor. Bu sıkışma hali, deneyimsel ve bilişsel imkânsızlıklarla birleşince ortaya çıkan bir epeyce metin, ister istemez eril tahakkümden kaynaklanan baskı, kontrol üzere parametrelerden etkileniyor. Kitabımdaki bölümleme prosedürü hem bu sıkışma halini rahatlatan tıpkı vakitte edebiyata, hayata ve siyasete bakışımızı değiştiren bir içeriği de söz edecekti, en azından ben bu biçimde umut ediyorum.
Edebiyat tarihi yazımı açısından birkaç tesiri olabilir bu yolun; görünmeyeni görünür kılmak, hetero-queer çatışmasının salt cinsiyet ve cinsellik üzere iki dar parametreyle ele alınışı haricindeki veçheleri gorebilmek/gösterebilmek, queer dünyanın öngörülen/öngörülemeyen sınıfsal, kültürel, politik farklılıklarını edebiyat metinleri aracılığıyla incelemek ve soyutlama hizasını gerçeklikle denkleştirmek üzere olumlu manada bir gelişmeyi işaretler diye düşünüyorum. ötürüsıyla “queer edebiyatın imkanlarını sınırlama imkânı”, bu cinsten bir ele alışta daha az yer edinir diye düşünüyorum.
”CİNSEL OLAN POLİTİKTİR’ SLOGANVARİ BİR SESLENİŞ DEĞİL’
“Cinsel olan politiktir”in bedelini, ehemmiyetini vurgulayarak sormak istiyorum. Queer metinlerin, girişte bahsetmiş olduğum üzere LGBTİ+ edebiyat alımlamasını kırmanın, ötürüsı ile müellifin cinsiyet kimliği üzerinden metne queer bir metin olarak bakılmasının yerine, lakin yazan öznenin kimliği de bir kenarda gizli kalarak, incelemelerde cinsiyet suramı, temsiliyet, cinsellik, erotizm anlatımının da ötesine geçecek, diğer tema ve kavramları da düşünüp metnin queerliğine bakacak bir edebiyat tenkidinin varlığı nasıl yaygınlaşabilir sizce? Queer feminist tenkidin, queer metinleri beklerken ya da ararken önüne çıkan, hayli okunan, epeyce satan, bilinen ya da hakkında hayli yazılmış olan üzerinden incelemeler yapmasının queer edebiyat tarihi açısından değerli, bir daha de biraz oyalayıcı bir yanı olabileceğini düşünüyorum, siz ne düşünüyorsunuz? Queer edebiyat yazımının kendi biçimlerini geliştirmesi mümkün mü? Tenkidin varlığını konuşmadan evvel şüphesiz queer metnin ne olmadığını ve yeni queer edebiyatta cinsiyet kimliği, cinsellik, erotizm anlatımlarının nasıllığını ve bu temalar haricinde karşılaştıklarını anlatmanız da zihin açıcı olacaktır. Bizim coğrafyamız için vaktin ötesinde bir soru bu biraz tahminen lakin queer ütopya edebiyatının ve bu bağlamdaki posthümanist fikirlerin bizimle ivedilikle buluşmasını fazlaca önemsiyorum.
Öncelikle “Cinsel olan politiktir” sloganvari bir sesleniş değil, hayattaki karşılığı queer/feminist öznelerin varlığının kabulünü gerektiriyor. Bu kabul, queer/feminist hareketin tüm dünyada gelişimiyle de alakalı. gelişmenin kendisi, edebiyata, sinemaya ve siyasete fazlaca çeşitli tesirlerde bulunuyor. 20 yıl evvel sendikam Eğitim-Sen’de bayan sekreterlikleri kurulurken yaşanan meselelerden epey daha ağırı yaşanıyor şimdilerde queer hareket açısından… Bir yazımda kelam etmiştim, “Biz bayanlar niye sendikamız Eğitim-Sen’de ya da tüm muhalif örgütlerde queer meclisler, sekreterlikler ya da kurullar yok, diye soruyoruz” demiştim. Sene kaç oldu ve biz nelerle uğraşıyoruz hâlâ…
Queer öznelerin, bayanların, göçmenlerin, hayvanların ve tüm canlıların/cansızların görünümleri ideolojik olduğu için varlık/yokluk tartışmasının sürdürülmesi değerli. Queer olanı öne çıkarmaya, eşitlemeye duyulan muhtaçlık olmasaydı şayet, metinlerde ve genel olarak hayatta eşitlikçi yaşıyor olurduk. Hatta bir fazlaca kavramı bugünkü haliyle üretemezdik. Penise yüklenen manalar bugünkü üzere olmasaydı, tecavüz, taciz, toplumsal cinsiyet eşitliği üzere kavramlar ve bağlamları da değişecekti ya da hiç üretilmemiş olacaklardı.
Queer/feminist tenkit açısından bir tanınan kültür tartışması açıyorsun aslında… Tanınan kültür, halka ilişkin olan, halk tarafınca seçilen manasında kullanılıyor aslında. Fakat bizde bu “aitlik”, piyasanın, hükümran olanın elinde olduğu için sana katılıyorum, “oyalayıcı, niçinsellikleri kapatıcı, hatta akıl yürütme zincirlerimizi bozucu” tesirleri var. Zeki Müren’i, Bülent Ersoy’u zımnen kabullenen erkek hükümran toplum, Hande Kader’i dövüyor, tecavüz ediyor, öldürüyor ve sonunda vücudunu yakıyor. Belli oranlarda, iktidarların esneme kapasitesine göre kabul goren homofobik tavır, tanınan olanın ortasında eritiliyor, yineen bir daha inşa edilerek özneleşmeye müsaade veriliyor. Asla kendisi üzere olamamak bir kadermişçesine sunuluyor.
“Queer metnin ne olmadığı” sorununu tanımlamak ya da tabir etmek benim için de güç. Ancak deneyeceğim. Zira şuurlu bir halde zihnime yerleşeli lakin yirmi yıl kadar bir vakit oldu. Okumak ve düşünmek, deneyimlemek açısından daha da az bir vakit geçirdim queer kuramla. Birinci sorularımdan biri, devletin queer bireylere yönelik şiddet dolu saldırgan tutumuyla ilgiliydi. Kevin Floyd, ‘Arzunun Şeyleşmesi/Queer Marksizme Hakikat’ isimli kitabında sıkıntıyı şöyleki ele alır:
“Queer kuramın dünya suramı söylemi, kolektif ve eleştirel bir emek savındadır. Berlant ve Warner, bu queer dünya konseyimi edimlerinin, bir kolektif şuur olduğu üzere neoliberal erozyon tarafınca tehdit edildiğini söyler. Bu edimler, “queer kültür inşasının arzularını” açık eder; yani “heteroseksüel çiftlerin artık imlem ya da cinsel kültürün ayrıcalıklı örnekleri olmadığı vakit ortaya çıkan kimliğin değişen imkanları, anlaşılabilirlik, kültür, cinsellik, kamu. bu biçimdece “ev alanı, akrabalık, çift olma hali, mülkiyet ve ulusla bağ kurma gerekliliklerine dayanmayan” samimiyet biçimleri geliştirirler, ki bunlar indirgenemez halde toplumsal ve deneyimsel, cinselliğin toplumsaldan zarurî ayrılışıyla çelişen biçimlerdir.”
Queer’in varlığını bir epey veçhesiyle bu biçimde düşündüğümüzde, devletle bağını de bir “eylemlilik” olarak kabul etmek zorunda kalırız. Queer bir hayat, sistematik olanın, hiyerarşinin, öngörülenin, baskının ve sınıf pozisyonlarının bir daha sorgulanması manasına gelebilir. O niçinle “queer” denildiğinde oluşan “cinsiyet ve cinsellik ikiliği” dışına çıkan epey daha kapsamlı politik bir tabanın gözden kaçırılması benim bakışımı kökünden etkiledi. “Queer”in bu genişlikte ele alındığı metinler, sinemalar ya da heykeller nazaranbiliyor olmamız queer/feminist hareketin kolektif tecrübesi yardımıyla oldu. Edebiyat metinlerinde o coğrafyanın iktidar bağları, üretilen metinleri belirliyor. İskandinav edebiyatıyla Türkiye edebiyatı içindeki fark da buradan kaynaklanıyor. Sanırım “queer metnin ne olmadığı”nı biraz tanımlayabildim. aslına bakarsanız “queer” güç bağlantıları konteksinde tanımlanmaya da itiraz ediyor.
“Bizim coğrafya için vaktin ötesinde bir soru bu biraz tahminen lakin queer ütopya edebiyatının ve bu bağlamdaki posthümanist kanıların bizimle hemen buluşmasını hayli önemsiyorum” diyorsun, haklısın da… Ben de yeni yeni çalışıyorum bu tartışmalar üzerine üretilen metinleri… Deniz Gündoğan İbrişim’in Açık Radyo’da yaptığı programları takip ediyorum. Yaz okuma listemde Rosi Braidotti’nin ‘İnsan daha sonrası’, Cogito Sayı 95-96: İnsan daha sonrası üzere yayınlar var.
‘BİZİM COĞRAFYAYA HAS KURAM FAKİRLİĞİMİZ, QUEER EDEBİYATTA DA DEVAM EDİYOR’
Kitapta verdiğiniz örneklerin devamı olarak ya da ismini ayrıyeten anmak istediğiniz Türkçe queer edebiyatın çağdaş metinleri var mı? Bugün ne yazılıyor?
Kitabımda yer almayan fakat keşke bulunsaydı dediğim, “Feminist Okumalar Atölyeleri”mizde üzerine tartışma yürüttüğümüz, Burçin Tetik’in ‘Annemin Kaburgası’, bir daha atölyelerimizde okuduğumuz Zehra Çelenk’in ‘Hayatta Kalma Rehberi’, Kıvanç Tanrıyar’ın ‘Aykırı Cinsellikler/Türkçe Edebiyat’ta Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliği’ ve Ezgi Sarıtaş’ın ‘Cinsel Olağanlığın Kuruluşu Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Heteronormatiflik ve İstikrarsızlıkları’ üzere kitapları örnekleyebilirim.
“Bugün neler yazılıyor?” sıkıntıya karşılık olarak birinci elden, Osmanlıca metinlerin incelendiği, Latin harflerine aktarıldığı çalışmaların sayıca arttığını söylemeliyim. Queer edebiyat bağlamında, örtük ya da açık olanı serimleyen bu çalışmalar, “queer tarih yazımcılığı” açısından da kıymetli bir alanın açılmasına hizmet ediyorlar. bir daha çalışmalarını fazlaca önemsediğim, literatür taraması yaparken bana takviye olan Serdar Soydan’ın derlediği, ‘Ah Bu Sevda!/Türk Edebiyatında “Öteki” Cinsellik Hikayeleri 1872-1928’ isimli metinden bir paragrafa müracaat edeyim:
“Bu metinlerin büyük kısmının ötekileştirilenler tarafınca yazıldığını, hükümranın lisanında olduğunu unutmamak gerek. Bu arayı korumakla birlikte şu nokta da göz gerisi edilmemeli: Bu metinlerin müelliflerinden kimileri da cinsel öteki olabilir. Tahminen onlar da kendilerini var etmede, açılmada zorluk hayatıştır. Tahminen kendilerini bu metinleri yazarak keyifli etmişlerdir, kim bilir. Cinsel yönelimleri ne olursa olsun tüm bu müelliflerin yaşadıkları periyoda ayna tuttuklarını, mevzu seçimleri yahut anlatım biçimleri ötekileştirici olsa da metinlerinin gerçekte yaşanana dair ipuçları ve kıymetli bilgiler içerdiğini umuyorum. Öte yandan özneler özneleşemediği, kendilerinden bir iz bırakamadığı için, onları, kendilerini nesneleştiren, kurmacasına bahis eden hükümranın gözünden görmek ve hem gerçekliği tıpkı vakitte devri bu metinler üzerinden kurmak zorundayız. Ama metinler muharrirlerin yazdıklarından, yazmak istediklerinden çok daha fazlasıdır çoklukla. Hatta inadına en söylenmek istenmeyeni de fısıldayabilirler sükunet içinde.”
Öbür disiplinlerde ve tartışma alanlarında da yaşanan, bizim coğrafyaya has kuram fakirliğimiz, queer edebiyatta da devam ediyor diye düşünüyorum. Bu fakirliğin objektif niçinleri var tabii… Lise müfredatına asla sokulmayan örnek metinler, lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimleri boyunca devam eden engellemeler, queer kuramın Türkiye’de yeşermesi imkanlarını akademinin dışına atıyor. Akademik çalışmaların imkanlarıyla ve birikimiyle yürütülen çalışmalar içinde Alev Özkazanç’ın ‘Feminizm ve Queer Kuram’ isimli metni üzere az sayıda örnek de var doğal. olağan olarak akademi dışı çalışmalar da var; Serdar Soydan ve Bilal Acarözmen’in yürüttüğü editöryal uğraşlar üzere, epeyce da manalı ve kıymetliler.
Kaos GL’nin düzenlediği Bayan Bayana Hikaye Yarışması’na gelen hikayelerdeki yüklü temanın “açılma” olduğunu vurgulayarak sormak istiyorum. Sizce queer edebiyatta açılma öyküleri bir “queer oda” mıdır? Artık bundan bahsetmek ve ismini öteki bir biçimde de olsa koymak, Türkçe queer edebiyata ve tarih yazımına öteki bir kapı aralayabilir mi?
“Açılma”, heteroseksist bakışın ve hayatın haricindeki geçişken/akışkan cinsiyet atamalarını içerdiği için öznenin birinci adımını temsil ediyor. Kamusal alanla kurulan ilgi, queer öznenin yaşamaya başladığı momenti kurması itibariyle de değerli. Kaos GL’nin düzenlediği Bayan Bayana Hikaye Yarışması’na ilişkin metinler, Nota Bene Yayınları tarafınca yayımlanıyor. Bizim “Feminist Okumalar Atölyeleri”mizin önümüzdeki yıl okuma listesinde yer alacak bu kitaplar ve benzerleri, her iştirakçide farklı tesirlere, düşünüşlere ve kavrayışlara niye oluyor. “Ayrışma diyalektini” bozan bu çeşitten etkinlikler ve çalışmalar “queer/feminist bir temas”ı da imkanlı hale getiriyor.
“Açılma” öyküleri birer “queer oda” mıdır? Evet, olabilir. kimi vakit kapanmaya niye olan “odalar” ihtimalini de gizli tutarak. İsim koymak, isimlendirmek Aristotales’ten bu yana, düşünsel yordamı güçlendirmek açısından önemli olmakla birlikte, cinsel fark çalışan kuramcıların ileri sürdüğü üzere, öznenin “kendi kendini düzenleme” hakkını tanımlamaksızın tanımamızı gerektiriyor. “Queer odalar”ı da bu minvalde anlıyorum.
Bu bakış, Türkçe queer edebiyata ve tarih yazımına diğer bir kapı aralayabilir mi? Bence araladı ve ortasında hepimizin değişiminin gerçekleştiği bir paradigmayı da işaretliyor. Beden’i ele alış, dikotomik düşünmenin haricinde kendine yer aramıyor artık, güçlü bir yer edindi. Tabi kılınmaya itiraz eden tabirler, onların bağlamları bu paradigma değişikliğinin en değerli göstergesi.
Kanon, ortasında anılan metinlerin, muharrirlerin bir çeşit itibarlaştırıldığı, “onurlandırıldığı” ancak feminist edebiyat tenkidinin net ortaya koyduğu biçimiyle eril bir alanı işaretliyor. Birbiriyle bu kadar zıt mana üreten iki onur kavramı varken, queer edebiyatın ele avuca sığmazlığını, akışkanlığını ve queer siyasetin performative kavramını da düşünerek, queer metinlerin bugünkünden daha fazla sirkülasyonda ve ulaşılabilir olması durumunda (Ki bu da parantez ortasında şöyleki bir diğer soru yaratıyor: Tali ve özel yollar yaratıp başka durarak mı yoksa piyasa, yayım, dağıtım, tenkit vb. bilgili çıkmazlar ortasında yer açmayı deneyerek mi ya da kanona ve onun prestijine inanmış bir edebiyat ortamı varken, queer siyasetin sabitlenemezliği özelinde bir reddediş edebiyatı geliştirerek mi?) Türkçe edebiyat için neleri konuşabileceğiz sizce? Bilgili ortamı queerleştirme potansiyeli beni çok heyecanlandırıyor.
Queerleşen edebiyat ve queer edebiyat iki farklı durumu tanım ediyor güya. Biri “oluş”a, oburu “varoluş”a gönderme yaparak. Queer olmadığını beyan eden muharrirler, şairler de queer temaları kendi sorunsallaştırma hallerini kullanarak metinlerine alıyorlar. Muharririn queerliği güya daha az tartışılıyor artık, şuurlu bölümlerde tabii… Yoksa makul tabular çatır çatır işliyor toplumda.
Saydığın olasılıkların tamamını kullanıyor queer kuram, kapitalizm altında yaşarken yapacak öbür bir şey bulmak sahiden sıkıntı. Queer siyasetin sabitlenemezliği, akışkanlığı, hudut tanımazlığı, kesişimsellik, profeminizm, eleştirel erkeklik çalışmaları üzere ayrıca bakış biçimlerine de yatkınlığı ve alandaki güç bağlantılarını de dağıtması bağlamında heyecan verici sahiden. Türkiye edebiyatı açısından tüm bunları konuşabileceğimiz örnek metinlerin, söyleşi, sempozyum ve yarışlar üzere aktifliklerin artacağını düşünüyorum.
Kitabınızda “ötürümlayıcı Fail, Baba, Ziyadesiyle Erkek” başlığı ortasındaki cümlenizde, “Babaların bu kadar ıraksak ele alınışı aşikârken, bütün bir aile aygıtını da bir daha düşünmek gerekmiyor mu?” diye sorduktan daha sonra üretim alanı olarak konut içi emeğin talileştirilerek eşit bağlamda ele alınmayışına dair bildiğimiz, yanlışsız bir Marksizm eleştirisini bir dahaliyorsunuz. İleriki sayfalarda Nazım Hikmet edebiyatından verdiğiniz örneklerdeki bayan temsiliyetlerini ve Nazım Hikmet’in sufrajetler hakkında söylemiş olduklerini okurken de öne çıkan bir tenkit olarak anımsanıyor bu.
Kelam ettiğin yazıdaki ele alış, kitabımda psikanaliz ve feminist tenkidin bulunduğu kısımdaki Freud eleştirisini kapsıyor. “Fallik”, “kastrasyon”, “burjuva aile yapısı” üzere kavramların ve bağlamlarının açığa çıkarılmasını amaçlıyor. Cinselliğin ve cinsiyetin ontolojik olarak “kadın-erkek” ikiliği ortasında ve uzun yıllar süren psikanaliz tartışmalarında, bağlanmanın şartını belirleyen tüm düsturlara karşı çıkılıyor. Bilhassa baba/erkek pozisyonlarını evrenselleştirmenin kendisi yalnızca aileyi değil, queer/feminist öznenin kendilik algısını mütemadiyen diyalektten koparan ve antagonistik çelişkiye sürükleyen bir hal almasına niye oluyor. Güya dilek objemiz bizim dışımızda sebeplerle daima istikametini şaşırıyor. Benim ele alışımdaki yönsemeyi feminist psikanaliz çalışanlar yıllardır tartışıyorlar.
Tahminen sonsöz olarak şunu söyleyebilirim; “büyük” müellifler, felsefeciler ya da psikanalistlerin üretimleri tekrar yine gözden geçirilip, kuramlarındaki cinsiyetçi ögelerin kuramı, bozucu tesiriyle okurun gözü önüne serilmeli. Zira ayrımcı, homofobik, cinsiyetçi ya da çeşitçi olmak kuramın daha güç sindirilmesine değil, külliyen yanlışlığına da işaret edebilir.
Onur Bütün’ün ‘Feminist Okumalar’ ana başlığı altındaki Cumhuriyet’ten Günümüze Edebiyatta Cinsellik ve Erotizm isimli kitabı Nota Bene Yayınları tarafınca yayımlandı. Bütün ‘Feminist Okumalar’da, edebiyat tarihi yazımı açısından değerli bir teşebbüste bulunuyor; kitapta queer edebiyat birinci sefer farklı ve eşit bir başlık halinde ele alınıyor.
Türkçe edebiyat ortasında queer edebiyatın ele alınışı, konuşulması, isminin koyulması çok yeni. LGBTİ+ edebiyatı olarak kodlanarak, müellifin kimliği ya da metinlerdeki kimlik temsiliyeti ve cinsiyet anlatımının fallik çözümlemesi üzerinden bir okuma olduğunu, bunun bile Türkçe edebiyat tarih yazımında çabucak hemen yer almadığını söylemek yanlış olmaz.
LGBTİ+ ile birebir manada olmayan queer sözcüğünün birbirini kapsadığı yaygın yanılgısı, cinsiyet ve cinsellik sözcüklerinin birbirine karıştırılması üzere ilksel tartışmalarla başlayıp, tarihi geçmişi uzun olmayan queer teori izleklerinin edebiyatta cinsellik ve cinsiyet temaları dışına çıkıp çıkmama potansiyelleri ya da tersine bir karşı cinsiyetlendirmenin politik tesirleri ve bunun edebiyat metinlerindeki izlerini Onur Bütün’le konuştuk.
‘Feminist Okumalar’ kitabınızda queer edebiyatını başka bir başlık halinde almanızla ilgili niçinleri merak ediyorum. Şiir ve queer şiir, hikaye ve queer hikaye, tiyatro edebiyatı ve queer tiyatro, roman ve queer roman sınıflandırmanızla ilgili dikkatimi çeken, queer edebiyatın kitapta bir edebiyat çeşidi olarak karşımıza çıkması. Bu formülün, edebiyat tarihi yazımı açısından imkanlarını merak ediyorum. Queer feminist edebiyat eleştirisi bakışıyla, farklı anlayış ve içerikleri birlikte okuduğunuzda ortaya çıkan ne olurdu sizce? Kitapta kullandığınız formülün kazanımlarından farklı bir alan açar mıydı yoksa queer edebiyatın imkanlarını mı sınırlardı? Ne düşünüyorsunuz?
Sırasıyla gideyim, evvel “feminist yöntem”in bana öğrettiklerinden kelam edeyim. hayatım boyunca usul tartışmalarını epeyce önemsedim-Marksist sistem tedrisatı bana bu araçları verdiği üzere, Paris’te çalıştığım Marksist feminist bayanların katkısını anmam gerekir-, detayları sevmeme karşın “bütünlük düşünümü” her vakit daha fazlaca ilgimi çekti. İmgesel ve analitik yatırım gerektiren bu düşünüş stili, çalışma nesneme epeyce uzun süren yaklaşma-uzaklaşma pratikleriyle ilerledi. Bir yandan literatür taraması yapıp, bir yandan kitabın iskeletini düşünmem gerekiyordu. Okuduğum metinleri ele aldığım tema bağlamında seçerken queer tartışmaların, metodun, niçinselliklerin varlığı ve yükü beni bu husus üzerine daha ağır bir biçimde düşünmeye itti. Kuramsal beslenme açısından Elizabeth Grosz’un ‘Uçucu Bedenler’ini okurken, Ahmet Tulgar’ın ‘Volkan’ın Romanı’ isimli metnini de edebiyattaki bir örnek olarak ele almam gerekiyordu. bu biçimde sayısız örnek verilebilirim kitabım açısından…
Kısa bir süre daha sonra, Türkiye edebiyat tarihinde çalışılmış tenkit metinleri örneklerinde, roman/queer roman, öykü/queer hikaye üzere eşitlikçi bir yaklaşımın olmadığını ve bilhassa bizim üzere coğrafyalar açısından bunun ne kadar kıymetli olduğunu fark ettim. Kesim parça çalışılmış akademik tezler, kitaplar vardı ya da bir müellifin -ki ekseriyetle kendisi queer bir birey oluyordu- kendini cinsiyet çeşitliliği ortasında nasıl tanımladığı daha öne çıkıyordu. Bu durum da benim bütünlüklü yaklaşımımla bakışımsızdı. Sonuç; tekraren değiştirilen, duvarlara yapıştırılmış kartonların karşına geçip, metin isimlerini, kısımlarını oluştururken “queer metinlerin varlığı” kendini kitabımda eşit kısımlar biçiminde cisimleştirdi. Bu bağlamda bölümleme prosedürünü, şaşkınlık, öfke ve adaletsizliğe maruz kalmanın birer yansıması üzere de düşünebiliriz. Artık düşündüğümde, bu teşebbüsü queer edebiyatı “tür” olarak tanımlamanın da öteki bir yolu olarak görüyorum.
Feminist Okumalar-Cumhuriyet’ten Günümüze Edebiyatta Cinsellik ve Erotizm, Onur Bütün, 304 syf., Nota Bene Yayınları, 2021.
Homofobinin bizatihi kendisi, queer kuram ve hareketi, kadın-erkek cinsiyetinin hudutlarını zorlayan bir müdahale olarak görüyor. Bu sıkışma hali, deneyimsel ve bilişsel imkânsızlıklarla birleşince ortaya çıkan bir epeyce metin, ister istemez eril tahakkümden kaynaklanan baskı, kontrol üzere parametrelerden etkileniyor. Kitabımdaki bölümleme prosedürü hem bu sıkışma halini rahatlatan tıpkı vakitte edebiyata, hayata ve siyasete bakışımızı değiştiren bir içeriği de söz edecekti, en azından ben bu biçimde umut ediyorum.
Edebiyat tarihi yazımı açısından birkaç tesiri olabilir bu yolun; görünmeyeni görünür kılmak, hetero-queer çatışmasının salt cinsiyet ve cinsellik üzere iki dar parametreyle ele alınışı haricindeki veçheleri gorebilmek/gösterebilmek, queer dünyanın öngörülen/öngörülemeyen sınıfsal, kültürel, politik farklılıklarını edebiyat metinleri aracılığıyla incelemek ve soyutlama hizasını gerçeklikle denkleştirmek üzere olumlu manada bir gelişmeyi işaretler diye düşünüyorum. ötürüsıyla “queer edebiyatın imkanlarını sınırlama imkânı”, bu cinsten bir ele alışta daha az yer edinir diye düşünüyorum.
”CİNSEL OLAN POLİTİKTİR’ SLOGANVARİ BİR SESLENİŞ DEĞİL’
“Cinsel olan politiktir”in bedelini, ehemmiyetini vurgulayarak sormak istiyorum. Queer metinlerin, girişte bahsetmiş olduğum üzere LGBTİ+ edebiyat alımlamasını kırmanın, ötürüsı ile müellifin cinsiyet kimliği üzerinden metne queer bir metin olarak bakılmasının yerine, lakin yazan öznenin kimliği de bir kenarda gizli kalarak, incelemelerde cinsiyet suramı, temsiliyet, cinsellik, erotizm anlatımının da ötesine geçecek, diğer tema ve kavramları da düşünüp metnin queerliğine bakacak bir edebiyat tenkidinin varlığı nasıl yaygınlaşabilir sizce? Queer feminist tenkidin, queer metinleri beklerken ya da ararken önüne çıkan, hayli okunan, epeyce satan, bilinen ya da hakkında hayli yazılmış olan üzerinden incelemeler yapmasının queer edebiyat tarihi açısından değerli, bir daha de biraz oyalayıcı bir yanı olabileceğini düşünüyorum, siz ne düşünüyorsunuz? Queer edebiyat yazımının kendi biçimlerini geliştirmesi mümkün mü? Tenkidin varlığını konuşmadan evvel şüphesiz queer metnin ne olmadığını ve yeni queer edebiyatta cinsiyet kimliği, cinsellik, erotizm anlatımlarının nasıllığını ve bu temalar haricinde karşılaştıklarını anlatmanız da zihin açıcı olacaktır. Bizim coğrafyamız için vaktin ötesinde bir soru bu biraz tahminen lakin queer ütopya edebiyatının ve bu bağlamdaki posthümanist fikirlerin bizimle ivedilikle buluşmasını fazlaca önemsiyorum.
Öncelikle “Cinsel olan politiktir” sloganvari bir sesleniş değil, hayattaki karşılığı queer/feminist öznelerin varlığının kabulünü gerektiriyor. Bu kabul, queer/feminist hareketin tüm dünyada gelişimiyle de alakalı. gelişmenin kendisi, edebiyata, sinemaya ve siyasete fazlaca çeşitli tesirlerde bulunuyor. 20 yıl evvel sendikam Eğitim-Sen’de bayan sekreterlikleri kurulurken yaşanan meselelerden epey daha ağırı yaşanıyor şimdilerde queer hareket açısından… Bir yazımda kelam etmiştim, “Biz bayanlar niye sendikamız Eğitim-Sen’de ya da tüm muhalif örgütlerde queer meclisler, sekreterlikler ya da kurullar yok, diye soruyoruz” demiştim. Sene kaç oldu ve biz nelerle uğraşıyoruz hâlâ…
Queer öznelerin, bayanların, göçmenlerin, hayvanların ve tüm canlıların/cansızların görünümleri ideolojik olduğu için varlık/yokluk tartışmasının sürdürülmesi değerli. Queer olanı öne çıkarmaya, eşitlemeye duyulan muhtaçlık olmasaydı şayet, metinlerde ve genel olarak hayatta eşitlikçi yaşıyor olurduk. Hatta bir fazlaca kavramı bugünkü haliyle üretemezdik. Penise yüklenen manalar bugünkü üzere olmasaydı, tecavüz, taciz, toplumsal cinsiyet eşitliği üzere kavramlar ve bağlamları da değişecekti ya da hiç üretilmemiş olacaklardı.
Queer/feminist tenkit açısından bir tanınan kültür tartışması açıyorsun aslında… Tanınan kültür, halka ilişkin olan, halk tarafınca seçilen manasında kullanılıyor aslında. Fakat bizde bu “aitlik”, piyasanın, hükümran olanın elinde olduğu için sana katılıyorum, “oyalayıcı, niçinsellikleri kapatıcı, hatta akıl yürütme zincirlerimizi bozucu” tesirleri var. Zeki Müren’i, Bülent Ersoy’u zımnen kabullenen erkek hükümran toplum, Hande Kader’i dövüyor, tecavüz ediyor, öldürüyor ve sonunda vücudunu yakıyor. Belli oranlarda, iktidarların esneme kapasitesine göre kabul goren homofobik tavır, tanınan olanın ortasında eritiliyor, yineen bir daha inşa edilerek özneleşmeye müsaade veriliyor. Asla kendisi üzere olamamak bir kadermişçesine sunuluyor.
“Queer metnin ne olmadığı” sorununu tanımlamak ya da tabir etmek benim için de güç. Ancak deneyeceğim. Zira şuurlu bir halde zihnime yerleşeli lakin yirmi yıl kadar bir vakit oldu. Okumak ve düşünmek, deneyimlemek açısından daha da az bir vakit geçirdim queer kuramla. Birinci sorularımdan biri, devletin queer bireylere yönelik şiddet dolu saldırgan tutumuyla ilgiliydi. Kevin Floyd, ‘Arzunun Şeyleşmesi/Queer Marksizme Hakikat’ isimli kitabında sıkıntıyı şöyleki ele alır:
“Queer kuramın dünya suramı söylemi, kolektif ve eleştirel bir emek savındadır. Berlant ve Warner, bu queer dünya konseyimi edimlerinin, bir kolektif şuur olduğu üzere neoliberal erozyon tarafınca tehdit edildiğini söyler. Bu edimler, “queer kültür inşasının arzularını” açık eder; yani “heteroseksüel çiftlerin artık imlem ya da cinsel kültürün ayrıcalıklı örnekleri olmadığı vakit ortaya çıkan kimliğin değişen imkanları, anlaşılabilirlik, kültür, cinsellik, kamu. bu biçimdece “ev alanı, akrabalık, çift olma hali, mülkiyet ve ulusla bağ kurma gerekliliklerine dayanmayan” samimiyet biçimleri geliştirirler, ki bunlar indirgenemez halde toplumsal ve deneyimsel, cinselliğin toplumsaldan zarurî ayrılışıyla çelişen biçimlerdir.”
Queer’in varlığını bir epey veçhesiyle bu biçimde düşündüğümüzde, devletle bağını de bir “eylemlilik” olarak kabul etmek zorunda kalırız. Queer bir hayat, sistematik olanın, hiyerarşinin, öngörülenin, baskının ve sınıf pozisyonlarının bir daha sorgulanması manasına gelebilir. O niçinle “queer” denildiğinde oluşan “cinsiyet ve cinsellik ikiliği” dışına çıkan epey daha kapsamlı politik bir tabanın gözden kaçırılması benim bakışımı kökünden etkiledi. “Queer”in bu genişlikte ele alındığı metinler, sinemalar ya da heykeller nazaranbiliyor olmamız queer/feminist hareketin kolektif tecrübesi yardımıyla oldu. Edebiyat metinlerinde o coğrafyanın iktidar bağları, üretilen metinleri belirliyor. İskandinav edebiyatıyla Türkiye edebiyatı içindeki fark da buradan kaynaklanıyor. Sanırım “queer metnin ne olmadığı”nı biraz tanımlayabildim. aslına bakarsanız “queer” güç bağlantıları konteksinde tanımlanmaya da itiraz ediyor.
“Bizim coğrafya için vaktin ötesinde bir soru bu biraz tahminen lakin queer ütopya edebiyatının ve bu bağlamdaki posthümanist kanıların bizimle hemen buluşmasını hayli önemsiyorum” diyorsun, haklısın da… Ben de yeni yeni çalışıyorum bu tartışmalar üzerine üretilen metinleri… Deniz Gündoğan İbrişim’in Açık Radyo’da yaptığı programları takip ediyorum. Yaz okuma listemde Rosi Braidotti’nin ‘İnsan daha sonrası’, Cogito Sayı 95-96: İnsan daha sonrası üzere yayınlar var.
‘BİZİM COĞRAFYAYA HAS KURAM FAKİRLİĞİMİZ, QUEER EDEBİYATTA DA DEVAM EDİYOR’
Kitapta verdiğiniz örneklerin devamı olarak ya da ismini ayrıyeten anmak istediğiniz Türkçe queer edebiyatın çağdaş metinleri var mı? Bugün ne yazılıyor?
Kitabımda yer almayan fakat keşke bulunsaydı dediğim, “Feminist Okumalar Atölyeleri”mizde üzerine tartışma yürüttüğümüz, Burçin Tetik’in ‘Annemin Kaburgası’, bir daha atölyelerimizde okuduğumuz Zehra Çelenk’in ‘Hayatta Kalma Rehberi’, Kıvanç Tanrıyar’ın ‘Aykırı Cinsellikler/Türkçe Edebiyat’ta Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliği’ ve Ezgi Sarıtaş’ın ‘Cinsel Olağanlığın Kuruluşu Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Heteronormatiflik ve İstikrarsızlıkları’ üzere kitapları örnekleyebilirim.
“Bugün neler yazılıyor?” sıkıntıya karşılık olarak birinci elden, Osmanlıca metinlerin incelendiği, Latin harflerine aktarıldığı çalışmaların sayıca arttığını söylemeliyim. Queer edebiyat bağlamında, örtük ya da açık olanı serimleyen bu çalışmalar, “queer tarih yazımcılığı” açısından da kıymetli bir alanın açılmasına hizmet ediyorlar. bir daha çalışmalarını fazlaca önemsediğim, literatür taraması yaparken bana takviye olan Serdar Soydan’ın derlediği, ‘Ah Bu Sevda!/Türk Edebiyatında “Öteki” Cinsellik Hikayeleri 1872-1928’ isimli metinden bir paragrafa müracaat edeyim:
“Bu metinlerin büyük kısmının ötekileştirilenler tarafınca yazıldığını, hükümranın lisanında olduğunu unutmamak gerek. Bu arayı korumakla birlikte şu nokta da göz gerisi edilmemeli: Bu metinlerin müelliflerinden kimileri da cinsel öteki olabilir. Tahminen onlar da kendilerini var etmede, açılmada zorluk hayatıştır. Tahminen kendilerini bu metinleri yazarak keyifli etmişlerdir, kim bilir. Cinsel yönelimleri ne olursa olsun tüm bu müelliflerin yaşadıkları periyoda ayna tuttuklarını, mevzu seçimleri yahut anlatım biçimleri ötekileştirici olsa da metinlerinin gerçekte yaşanana dair ipuçları ve kıymetli bilgiler içerdiğini umuyorum. Öte yandan özneler özneleşemediği, kendilerinden bir iz bırakamadığı için, onları, kendilerini nesneleştiren, kurmacasına bahis eden hükümranın gözünden görmek ve hem gerçekliği tıpkı vakitte devri bu metinler üzerinden kurmak zorundayız. Ama metinler muharrirlerin yazdıklarından, yazmak istediklerinden çok daha fazlasıdır çoklukla. Hatta inadına en söylenmek istenmeyeni de fısıldayabilirler sükunet içinde.”
Öbür disiplinlerde ve tartışma alanlarında da yaşanan, bizim coğrafyaya has kuram fakirliğimiz, queer edebiyatta da devam ediyor diye düşünüyorum. Bu fakirliğin objektif niçinleri var tabii… Lise müfredatına asla sokulmayan örnek metinler, lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimleri boyunca devam eden engellemeler, queer kuramın Türkiye’de yeşermesi imkanlarını akademinin dışına atıyor. Akademik çalışmaların imkanlarıyla ve birikimiyle yürütülen çalışmalar içinde Alev Özkazanç’ın ‘Feminizm ve Queer Kuram’ isimli metni üzere az sayıda örnek de var doğal. olağan olarak akademi dışı çalışmalar da var; Serdar Soydan ve Bilal Acarözmen’in yürüttüğü editöryal uğraşlar üzere, epeyce da manalı ve kıymetliler.
Kaos GL’nin düzenlediği Bayan Bayana Hikaye Yarışması’na gelen hikayelerdeki yüklü temanın “açılma” olduğunu vurgulayarak sormak istiyorum. Sizce queer edebiyatta açılma öyküleri bir “queer oda” mıdır? Artık bundan bahsetmek ve ismini öteki bir biçimde de olsa koymak, Türkçe queer edebiyata ve tarih yazımına öteki bir kapı aralayabilir mi?
“Açılma”, heteroseksist bakışın ve hayatın haricindeki geçişken/akışkan cinsiyet atamalarını içerdiği için öznenin birinci adımını temsil ediyor. Kamusal alanla kurulan ilgi, queer öznenin yaşamaya başladığı momenti kurması itibariyle de değerli. Kaos GL’nin düzenlediği Bayan Bayana Hikaye Yarışması’na ilişkin metinler, Nota Bene Yayınları tarafınca yayımlanıyor. Bizim “Feminist Okumalar Atölyeleri”mizin önümüzdeki yıl okuma listesinde yer alacak bu kitaplar ve benzerleri, her iştirakçide farklı tesirlere, düşünüşlere ve kavrayışlara niye oluyor. “Ayrışma diyalektini” bozan bu çeşitten etkinlikler ve çalışmalar “queer/feminist bir temas”ı da imkanlı hale getiriyor.
“Açılma” öyküleri birer “queer oda” mıdır? Evet, olabilir. kimi vakit kapanmaya niye olan “odalar” ihtimalini de gizli tutarak. İsim koymak, isimlendirmek Aristotales’ten bu yana, düşünsel yordamı güçlendirmek açısından önemli olmakla birlikte, cinsel fark çalışan kuramcıların ileri sürdüğü üzere, öznenin “kendi kendini düzenleme” hakkını tanımlamaksızın tanımamızı gerektiriyor. “Queer odalar”ı da bu minvalde anlıyorum.
Bu bakış, Türkçe queer edebiyata ve tarih yazımına diğer bir kapı aralayabilir mi? Bence araladı ve ortasında hepimizin değişiminin gerçekleştiği bir paradigmayı da işaretliyor. Beden’i ele alış, dikotomik düşünmenin haricinde kendine yer aramıyor artık, güçlü bir yer edindi. Tabi kılınmaya itiraz eden tabirler, onların bağlamları bu paradigma değişikliğinin en değerli göstergesi.
Kanon, ortasında anılan metinlerin, muharrirlerin bir çeşit itibarlaştırıldığı, “onurlandırıldığı” ancak feminist edebiyat tenkidinin net ortaya koyduğu biçimiyle eril bir alanı işaretliyor. Birbiriyle bu kadar zıt mana üreten iki onur kavramı varken, queer edebiyatın ele avuca sığmazlığını, akışkanlığını ve queer siyasetin performative kavramını da düşünerek, queer metinlerin bugünkünden daha fazla sirkülasyonda ve ulaşılabilir olması durumunda (Ki bu da parantez ortasında şöyleki bir diğer soru yaratıyor: Tali ve özel yollar yaratıp başka durarak mı yoksa piyasa, yayım, dağıtım, tenkit vb. bilgili çıkmazlar ortasında yer açmayı deneyerek mi ya da kanona ve onun prestijine inanmış bir edebiyat ortamı varken, queer siyasetin sabitlenemezliği özelinde bir reddediş edebiyatı geliştirerek mi?) Türkçe edebiyat için neleri konuşabileceğiz sizce? Bilgili ortamı queerleştirme potansiyeli beni çok heyecanlandırıyor.
Queerleşen edebiyat ve queer edebiyat iki farklı durumu tanım ediyor güya. Biri “oluş”a, oburu “varoluş”a gönderme yaparak. Queer olmadığını beyan eden muharrirler, şairler de queer temaları kendi sorunsallaştırma hallerini kullanarak metinlerine alıyorlar. Muharririn queerliği güya daha az tartışılıyor artık, şuurlu bölümlerde tabii… Yoksa makul tabular çatır çatır işliyor toplumda.
Saydığın olasılıkların tamamını kullanıyor queer kuram, kapitalizm altında yaşarken yapacak öbür bir şey bulmak sahiden sıkıntı. Queer siyasetin sabitlenemezliği, akışkanlığı, hudut tanımazlığı, kesişimsellik, profeminizm, eleştirel erkeklik çalışmaları üzere ayrıca bakış biçimlerine de yatkınlığı ve alandaki güç bağlantılarını de dağıtması bağlamında heyecan verici sahiden. Türkiye edebiyatı açısından tüm bunları konuşabileceğimiz örnek metinlerin, söyleşi, sempozyum ve yarışlar üzere aktifliklerin artacağını düşünüyorum.
Kitabınızda “ötürümlayıcı Fail, Baba, Ziyadesiyle Erkek” başlığı ortasındaki cümlenizde, “Babaların bu kadar ıraksak ele alınışı aşikârken, bütün bir aile aygıtını da bir daha düşünmek gerekmiyor mu?” diye sorduktan daha sonra üretim alanı olarak konut içi emeğin talileştirilerek eşit bağlamda ele alınmayışına dair bildiğimiz, yanlışsız bir Marksizm eleştirisini bir dahaliyorsunuz. İleriki sayfalarda Nazım Hikmet edebiyatından verdiğiniz örneklerdeki bayan temsiliyetlerini ve Nazım Hikmet’in sufrajetler hakkında söylemiş olduklerini okurken de öne çıkan bir tenkit olarak anımsanıyor bu.
Kelam ettiğin yazıdaki ele alış, kitabımda psikanaliz ve feminist tenkidin bulunduğu kısımdaki Freud eleştirisini kapsıyor. “Fallik”, “kastrasyon”, “burjuva aile yapısı” üzere kavramların ve bağlamlarının açığa çıkarılmasını amaçlıyor. Cinselliğin ve cinsiyetin ontolojik olarak “kadın-erkek” ikiliği ortasında ve uzun yıllar süren psikanaliz tartışmalarında, bağlanmanın şartını belirleyen tüm düsturlara karşı çıkılıyor. Bilhassa baba/erkek pozisyonlarını evrenselleştirmenin kendisi yalnızca aileyi değil, queer/feminist öznenin kendilik algısını mütemadiyen diyalektten koparan ve antagonistik çelişkiye sürükleyen bir hal almasına niye oluyor. Güya dilek objemiz bizim dışımızda sebeplerle daima istikametini şaşırıyor. Benim ele alışımdaki yönsemeyi feminist psikanaliz çalışanlar yıllardır tartışıyorlar.
Tahminen sonsöz olarak şunu söyleyebilirim; “büyük” müellifler, felsefeciler ya da psikanalistlerin üretimleri tekrar yine gözden geçirilip, kuramlarındaki cinsiyetçi ögelerin kuramı, bozucu tesiriyle okurun gözü önüne serilmeli. Zira ayrımcı, homofobik, cinsiyetçi ya da çeşitçi olmak kuramın daha güç sindirilmesine değil, külliyen yanlışlığına da işaret edebilir.