Batuhan Nar
Günlük hayatta bir espriyi, latifeyi yahut mizahi bir anlatımı, anlaşılmadığı vakit açıklamak pek güzel karşılanmaz. Espriyi soğutur ve anlamsız kılar. Hatta Mark Twain bu davranışı, “Mizahı açıklamak, bir kurbağayı modüllere ayırmak üzeredir; bu süreçte fazlaca şey öğrenirsiniz lakin sonunda onu öldürürsünüz” kelamlarıyla açıklıyor. Ama artık bir mizahı olayı değil, mizahın bizatihi kendisini çocuklar açısından açıklayarak, çocuklar için mizahın ne kadar kıymetli olduğunu ve bu yeteneklerini geliştirmek için neler yapılabileceğini irdeleyeceğiz.
Stanford Üniversitesi İşletme Fakültesi’nden Profesör Jennifer Aaker ve öğretim vazifelisi Naomi Bagdonas’ın bir araştırmasında, ortalama olarak 23 yaşından daha sonra günlük gülümseme ve gülme sıklığımızın azaldığı görülüyor. Bu iki araştırmacının yazdığı ‘Humour, Seriously’ (Mizah, Hakikaten mi?)(1) isimli kitaplarında da bahsetmiş olduğu, 166 ülkeden 1,4 milyon insan üzerinde yapılan araştırmada, 4 yaşındaki bir çocuğun günde yaklaşık 300 kez, 40 yaşındaki ortalama bir yetişkinin ise lakin 10 haftada 300 kere güldüğü ortaya çıktı.
Pekala çocuklarda bu kadar yüksek olan gülme ve gülümseme davranışları, espri ve mizah anlayışı nasıl oluyor da yıllar geçtikçe yetişkinlikte bu kadar azalabiliyor? şüphesiz, eğitim sistemi, etraf, akran tesiri, aile yapısı, kültür vb. üzere etkenlerin bunda tesirli olduğu söylenebilir. Ama bu sefer farklı bir pencereden, “empati” penceresinden bakmayı deneyelim.
EMPATİ HÜNERİNİN EHEMMİYETİ
Yaptığımız espriler birtakım bireyleri güldürebilirken kimilerini da gücendirebiliyor. Buna sebep olarak yapılan mizahın bireye nazaran uygunluğunu yahut karşıdaki kişinin o anki his ve fikirlerini âlâ sezip sezememe gösterilebilir.
Keele Üniversitesi’nden Caitlin Halfpenny ve Lucy James’in yaptığı yeni araştırma(2), çocukların empati ve sempati seviyeleriyle farklı mizah biçimlerine bakarak, empatinin mizahı nasıl şekillendirdiği konusunda değişik sonuçlar ortaya koyuyor.
Yaşları 9-11 içinde değişen 214 çocuk üzerinde yapılan araştırmada, 4 çeşit mizah yeteneği üzerinde duruluyor: Kendini geliştiren mizah, iştirakçi mizah, saldırgan mizah ve kendini yıkıcı mizah. Araştırma, daha epeyce zorlukların üstesinden gelmek için kullanılan kendini geliştiren mizahın, hem empati birebir vakitte sempati ile yüksek derecede bağı olduğunu gösteriyor. Yani bu mizah usulündeki çocuklar, espri yaptığı kişinin bakış açısını ve hislerini hayli güzel duyup ona sempati duyabiliyor, onunla empati kurabiliyor. Arkadaşlarını eğlendirerek toplumsallaşmayı kolaylaştıran iştirakçi mizah usulünü kullanan çocuklarda da bilişsel empatinin yüksek olduğu görülüyor. Bilişsel empatiyi diğer bir kişinin bakış açısını entelektüel olarak anlamak olarak yorumlamak mümkün.
Araştırmada yalnızca saldırgan mizah çeşidini kullanan çocuklarda empati yeteneği yüksek çıkmıyor. Bu çocuklar espri ya da latife yaptıkları şahısların niyet ve hislerini anlamakta zorlanıyorlar. Bu mizah çeşidini kullanan çocukların toplumsallaşma ihtimallerinin de çok düşük olması mümkün bir durum üzere görünüyor. bir daha diğerlerinin his durumlarına ya da onların gülecekleri şeylere odaklanmayan, yalnızca kendi dünyasına odaklanarak uygulanan kendini yıkıcı mizah çeşidindeki çocuklarda da empati yeteneği pek düşük gözleniyor.
Araştırmada dikkat çeken lakin niçini için başka araştırma gerektiren bir öbür data de adamların kızlara oranla daha yüksek oranda saldırgan mizah çeşidini kullanımı. bir daha adamların duygusal empatide kızlara nazaran daha düşük puan alması çok dikkat alımlı duruyor.
Bu sonuçlar bize, gelişmiş empati ve sempatinin toplumsallaşma, özgüven, daha düşük depresyon ve dert düzeyleri manasına geldiğini gösteriyor. Tıpkı biçimde, bu alanlardaki daha az gelişme, uyumsuz mizah tarzlarına yol açabiliyor. Bu da bu mizah çeşidini kullanan çocukları akranlarından uzaklaştırarak empati ve sempati gelişimlerini daha fazlaca engelliyor.
MİZAHI SEVEN ÇOCUKLARDA SIHHAT
Biz yetişkinlerde olduğu üzere çocuklarda da mizah, latife ve gülme birfazlaca olumlu duyguyu meydana getirir. Kendilerini daha âlâ hissettirecek endorfin hormonunun salgılanması, gerilim hormonlarının azalması, kas gerginliğinin azalması, kan akışındaki oksijen ölçüsünün yükselmesi ve sağlıklı bir ruh halinin oluşması bunlardan birkaçıdır. Tüm bunların meydana getirdiği sağlıklı ilgiler ve nitelikli etraf de bir daha ruhsal sıhhat açısından pek değerlidir.
ÇOCUKLARDA MİZAH YETENEĞİNİN BELİRTİLERİ
Yaş ve devirlere göre farklılık gösterse de çocukların mizah yeteneğinin olduğunu şu davranışlardan anlayabiliriz(3):
ÇOCUKLARIN MİZAH TARAFINI GELİŞTİRMEK İÇİN NELER YAPABİLİRİZ?
Ebeveynler ve öğretmenler olarak çocukların mizahi taraflarını gördükten daha sonra kesinlikle bu taraflarını teşvik edici davranışlarda bulunmalıyız. Ona komik davranışlarda bulunmak, fıkra, nükte ve latifeler anlatmak, bir mevzuyu anlatırken jest ve mimiklerimizi onları güldürecek biçimde anlatmak, onlar bir espri yaptığında kesinlikle karşılık verip yüksek sesle ve kahkahayla gülmek, kimi vakit yaptığı esprinin ne kadar komik olduğunu belirtir biçimde onun yanında diğerlerine anlatmak, bu hususta onu cesaretlendirmek, gülme garantili oyunlar oynamak (gıdıklama, gülmeden gözlerime bak vb.), bayağı şeylerde bile birçok vakit komik tarafına odaklanmak tekliflerden bazıları…
Mizah içerikli kıssa kitapları okumaları da çocukların bu dünyalarını zenginleştirici rol oynar. Yakın vakitte okuduğum Gülsüm Koçak Sönmez imzalı Dinozor Çocuk Yayınları’ndan çıkan ‘Karga Karga Pırt Dedi’ isimli mizahi öykü kitabı da bu üslup kitaplardan okuduğum en yeni örnek. Kitap, günlük hayatta kullandığımız biroldukca tabiri, çok esprili bir lisanla ve cansız varlıkları da konuşturarak okurlara bir daha hatırlatıyor. Kitabın sonunda tabirler sözlüğünün olması ise çocuklar için öyküleri okurken sık sık rahatlıkla başvurabilecekleri bir kaynak olması açısından kıymet teşkil ediyor. Çocukların hem lisan birebir vakitte mizah dünyasını ustalıkla geliştireceğine inandığım bu kitabı mizah sever her çocuğun – hatta bende olduğu üzere yetişkinlerin de – zevkle okuyacağına inanıyorum.
Mizah duygusu, insanın tek ilahi niteliğidir. – Arthur Schopenhauer
Dipnotlar
Günlük hayatta bir espriyi, latifeyi yahut mizahi bir anlatımı, anlaşılmadığı vakit açıklamak pek güzel karşılanmaz. Espriyi soğutur ve anlamsız kılar. Hatta Mark Twain bu davranışı, “Mizahı açıklamak, bir kurbağayı modüllere ayırmak üzeredir; bu süreçte fazlaca şey öğrenirsiniz lakin sonunda onu öldürürsünüz” kelamlarıyla açıklıyor. Ama artık bir mizahı olayı değil, mizahın bizatihi kendisini çocuklar açısından açıklayarak, çocuklar için mizahın ne kadar kıymetli olduğunu ve bu yeteneklerini geliştirmek için neler yapılabileceğini irdeleyeceğiz.
Stanford Üniversitesi İşletme Fakültesi’nden Profesör Jennifer Aaker ve öğretim vazifelisi Naomi Bagdonas’ın bir araştırmasında, ortalama olarak 23 yaşından daha sonra günlük gülümseme ve gülme sıklığımızın azaldığı görülüyor. Bu iki araştırmacının yazdığı ‘Humour, Seriously’ (Mizah, Hakikaten mi?)(1) isimli kitaplarında da bahsetmiş olduğu, 166 ülkeden 1,4 milyon insan üzerinde yapılan araştırmada, 4 yaşındaki bir çocuğun günde yaklaşık 300 kez, 40 yaşındaki ortalama bir yetişkinin ise lakin 10 haftada 300 kere güldüğü ortaya çıktı.
Pekala çocuklarda bu kadar yüksek olan gülme ve gülümseme davranışları, espri ve mizah anlayışı nasıl oluyor da yıllar geçtikçe yetişkinlikte bu kadar azalabiliyor? şüphesiz, eğitim sistemi, etraf, akran tesiri, aile yapısı, kültür vb. üzere etkenlerin bunda tesirli olduğu söylenebilir. Ama bu sefer farklı bir pencereden, “empati” penceresinden bakmayı deneyelim.
EMPATİ HÜNERİNİN EHEMMİYETİ
Yaptığımız espriler birtakım bireyleri güldürebilirken kimilerini da gücendirebiliyor. Buna sebep olarak yapılan mizahın bireye nazaran uygunluğunu yahut karşıdaki kişinin o anki his ve fikirlerini âlâ sezip sezememe gösterilebilir.
Keele Üniversitesi’nden Caitlin Halfpenny ve Lucy James’in yaptığı yeni araştırma(2), çocukların empati ve sempati seviyeleriyle farklı mizah biçimlerine bakarak, empatinin mizahı nasıl şekillendirdiği konusunda değişik sonuçlar ortaya koyuyor.
Yaşları 9-11 içinde değişen 214 çocuk üzerinde yapılan araştırmada, 4 çeşit mizah yeteneği üzerinde duruluyor: Kendini geliştiren mizah, iştirakçi mizah, saldırgan mizah ve kendini yıkıcı mizah. Araştırma, daha epeyce zorlukların üstesinden gelmek için kullanılan kendini geliştiren mizahın, hem empati birebir vakitte sempati ile yüksek derecede bağı olduğunu gösteriyor. Yani bu mizah usulündeki çocuklar, espri yaptığı kişinin bakış açısını ve hislerini hayli güzel duyup ona sempati duyabiliyor, onunla empati kurabiliyor. Arkadaşlarını eğlendirerek toplumsallaşmayı kolaylaştıran iştirakçi mizah usulünü kullanan çocuklarda da bilişsel empatinin yüksek olduğu görülüyor. Bilişsel empatiyi diğer bir kişinin bakış açısını entelektüel olarak anlamak olarak yorumlamak mümkün.
Araştırmada yalnızca saldırgan mizah çeşidini kullanan çocuklarda empati yeteneği yüksek çıkmıyor. Bu çocuklar espri ya da latife yaptıkları şahısların niyet ve hislerini anlamakta zorlanıyorlar. Bu mizah çeşidini kullanan çocukların toplumsallaşma ihtimallerinin de çok düşük olması mümkün bir durum üzere görünüyor. bir daha diğerlerinin his durumlarına ya da onların gülecekleri şeylere odaklanmayan, yalnızca kendi dünyasına odaklanarak uygulanan kendini yıkıcı mizah çeşidindeki çocuklarda da empati yeteneği pek düşük gözleniyor.
Araştırmada dikkat çeken lakin niçini için başka araştırma gerektiren bir öbür data de adamların kızlara oranla daha yüksek oranda saldırgan mizah çeşidini kullanımı. bir daha adamların duygusal empatide kızlara nazaran daha düşük puan alması çok dikkat alımlı duruyor.
Bu sonuçlar bize, gelişmiş empati ve sempatinin toplumsallaşma, özgüven, daha düşük depresyon ve dert düzeyleri manasına geldiğini gösteriyor. Tıpkı biçimde, bu alanlardaki daha az gelişme, uyumsuz mizah tarzlarına yol açabiliyor. Bu da bu mizah çeşidini kullanan çocukları akranlarından uzaklaştırarak empati ve sempati gelişimlerini daha fazlaca engelliyor.
MİZAHI SEVEN ÇOCUKLARDA SIHHAT
Biz yetişkinlerde olduğu üzere çocuklarda da mizah, latife ve gülme birfazlaca olumlu duyguyu meydana getirir. Kendilerini daha âlâ hissettirecek endorfin hormonunun salgılanması, gerilim hormonlarının azalması, kas gerginliğinin azalması, kan akışındaki oksijen ölçüsünün yükselmesi ve sağlıklı bir ruh halinin oluşması bunlardan birkaçıdır. Tüm bunların meydana getirdiği sağlıklı ilgiler ve nitelikli etraf de bir daha ruhsal sıhhat açısından pek değerlidir.
ÇOCUKLARDA MİZAH YETENEĞİNİN BELİRTİLERİ
Yaş ve devirlere göre farklılık gösterse de çocukların mizah yeteneğinin olduğunu şu davranışlardan anlayabiliriz(3):
- Çok güler, güldürür, latife yahut bilmecelere epey meraklı olur, ince esprileri anlar ve reaksiyon verir,
- hayli zorlandığında kendi kendine komiklik yaparak rahatlamaya, rahatlatmaya çalışır, arkadaşları onu komik bulur, sizin komik manzara ve davranışlarınızla ilgili espriler yapar,
- farklı farklı karakterler çizerek onları konuşturur ve mizah kitap ve mecmualarını merakla inceler.
ÇOCUKLARIN MİZAH TARAFINI GELİŞTİRMEK İÇİN NELER YAPABİLİRİZ?
Ebeveynler ve öğretmenler olarak çocukların mizahi taraflarını gördükten daha sonra kesinlikle bu taraflarını teşvik edici davranışlarda bulunmalıyız. Ona komik davranışlarda bulunmak, fıkra, nükte ve latifeler anlatmak, bir mevzuyu anlatırken jest ve mimiklerimizi onları güldürecek biçimde anlatmak, onlar bir espri yaptığında kesinlikle karşılık verip yüksek sesle ve kahkahayla gülmek, kimi vakit yaptığı esprinin ne kadar komik olduğunu belirtir biçimde onun yanında diğerlerine anlatmak, bu hususta onu cesaretlendirmek, gülme garantili oyunlar oynamak (gıdıklama, gülmeden gözlerime bak vb.), bayağı şeylerde bile birçok vakit komik tarafına odaklanmak tekliflerden bazıları…
Mizah içerikli kıssa kitapları okumaları da çocukların bu dünyalarını zenginleştirici rol oynar. Yakın vakitte okuduğum Gülsüm Koçak Sönmez imzalı Dinozor Çocuk Yayınları’ndan çıkan ‘Karga Karga Pırt Dedi’ isimli mizahi öykü kitabı da bu üslup kitaplardan okuduğum en yeni örnek. Kitap, günlük hayatta kullandığımız biroldukca tabiri, çok esprili bir lisanla ve cansız varlıkları da konuşturarak okurlara bir daha hatırlatıyor. Kitabın sonunda tabirler sözlüğünün olması ise çocuklar için öyküleri okurken sık sık rahatlıkla başvurabilecekleri bir kaynak olması açısından kıymet teşkil ediyor. Çocukların hem lisan birebir vakitte mizah dünyasını ustalıkla geliştireceğine inandığım bu kitabı mizah sever her çocuğun – hatta bende olduğu üzere yetişkinlerin de – zevkle okuyacağına inanıyorum.
Mizah duygusu, insanın tek ilahi niteliğidir. – Arthur Schopenhauer
Dipnotlar
- https://www.amazon.com/Humour-Serious-Business-Being-Matters/dp/0241405939
- Humor Styles and Empathy in Junior-School Children, Europe’s Journal of Psychology, 2020.
- Şenay Yılmaz, Çocuklarda Espri Marifetinin Geliştirilmesi