Antroposen (İnsan Çağı), çöp ya da atık dönemi olarak nitelenebilir çarçabuk. Atık alanları giderek genişlerken bugün “Yedinci Kıta” diye isimlendirilen bölge, okyanustaki bir çöp yığınından ibaret. Kullanmadığımız ve artık istemediğimiz her şey, karalardaki ve denizlerdeki atık alanlarını genişletiyor. Bunlar da dönüp dolaşıp hayat alanlarımızı ve doğayı işgal ediyor. Brian Thill’in sözüyle “arzu ekonomisi”nden geriye kalanlarla bir ortada yaşıyoruz. Toprak, su ve hava, atıklarla kirlenirken tüketmeyi ve çöp üretmeyi sürdürüyoruz.
Thill, ‘Atık’ başlıklı incelemesinde, çöplerden oluşan geniş alana bakıyor ve bunun hayatımızdaki pozisyonunu sorguluyor.
‘HARABELER’ VE ‘METRUK ŞEYLERLE’ ÇEVRELENEN İNSAN
John Scanlan, ‘Çöp Üzerine’ (Çeviren: Billur Karayalçın, SUB Yayın, 2018) isimli kitabında “atık yığını içinde insanın nasıl var olduğunu” ve “kendisini ne olarak gördüğünü”; bunun bir kültür hâline nasıl dönüştüğünü çözümlemişti.
Çöpün, “arzulananın istenmeyenden” ve “kültürlü olanın âdiden ayrıştırılmasıyla ortaya çıktığını” söyleyen Scanlan; atık yığınlarının, işleyen vakti ve kusurlu var oluşu simgelediğini belirtiyordu çalışmasında.
Thill ise Antroposen’in en büyük sıkıntılarından ve tüketim külçeşidinin neticelerindan olan atıkların, bugünden geleceğe bırakılmış izler ve işaretlere dönüştüğünü; çöp heyulalarının ileride, günümüze dair fikir vereceğini söylüyor. Öbür bir deyişle artık yeryüzüne bıraktığımız çöpler, Antroposen’le ilgili çalışmalar için gelecekte arkeolojik buluntu fonksiyonu gorecek.
Yarınlarda bizlerle ilgili doneler verecek atıklar bugün elimize bulaşıyor, ayağımıza takılıyor, kapımıza dayanıyor ve yiyip içtiğimiz her şeye nüfuz ediyor. Yeryüzünden sildiğimizi sandığımız ya da hayat alanlarımızdan uzaklaştırdığımızı düşündüğümüz atıklar, uzun bir seyahatin akabinde kıyılarımıza vuruyor.
Atık, Brian Thill, Tercüman: Gökçe Çiçek, 112 syf., İthaki Yayınları, 2021.
Thill, kendi elimizle yarattığımız ve etrafımızı saran çöp yığınlarına bakarken Zygmunt Bauman’ın cümlelerini anımsatıyor: “Gördüğünüz tüm görünümler çöple doludur. Bu durum dünyayı sadece kocaman ve istikrarsız halde dağılmış bir çöp yığınına dönüştürmekle kalmıyor, benlik ve insanlık algımızı, pek de fark edemeyeceğimiz biçimlerde, değişime uğratıyor. Sosyolog Zygmunt Bauman’ın da değindiği üzere dünyayı tüm atıklarımız ve bunları meydana getiren ihtimamlı işlemlerimizle kolonileştirdik, globalleşmenin kirli yolları boyunca insan atıkları ve boşa harcanmış insan ömürleri yarattık; şimdiyse bu meyyit ve canlı atıkların bir daha sonraki adımda nereye gitmesi gerektiğini yahut artık gidecekleri bir yer yoksa bize neler olacağını düşünmek zorundayız.”
Bulunduğumuz noktaya en uzak coğrafyalarda, ıssız bölgelerde, denizlerde, dağ tepelerinde, mağaralarda, göllerde ve akarsu yataklarında bile atıkların yer aldığını hatırlatan Thill, hayatımızın “harabeler” ve “metruk şeylerle” çevrelendiğini, ışıltılı ve görkemli bölgelerin art sokaklarından ana arterlere çöp taşındığını söylerken “cürufla güreşip mezbele yığınları içinde flanörlüğe” soyunuyor. Aşikâr bir devir ömrümüzü kolaylaştıran ve daha sonra miadını dolduran çöpleşmiş bir hayli obje takılıyor müellifin gözüne: Oyuncaklar, kırık piyanolar, banyo fayansları, kâğıtlar, torbalar, uydu enkazları, görüntü oyunları…Vakti vaktinde heyecanla aldığımız ancak daha sonra istemeyip attığımız ve çöpleşmiş bu şeyler “harcanmış, dönüşüme uğratılmış yahut ertelenmiş isteğin tabiri olan”, hem beşerler birebir vakitte hayvanlar için birer toksik yüke dönüşüyor. Bir vakit içinder kıyıda dolaşırken Sokrates’in ayağına takılan ve anlamlandıramadığı çöpten epey daha fazlası demek bu.
‘ORALARDA BİR YERLERDEKİ’ KOLEKTİF ÇÖP DAĞLARI
İnsan, dünyadan göçüp giderken geçmişten günümüze dijital vakit içinderı belirleyen mikro-arzularla daima ürettiği çöp, bir demirbaş üzere yeryüzünde kalıyor. Thill’e bakılırsa “nesne-dünyasının çok bolluğunun bir kararı” bu.
Çöpler; gezegenimizde, uzay boşluğunda ve dijital dünyada var olan, “mezarlıkları” da daima genişleyen yeni bir tıp: “Hayal meyal bildiğimiz, ‘oralarda bir yerlerdeki’ kolektif çöp dağları, çağdaş, bile isteye cahilce ömürlerimiz hakkında epey şey söylüyor lakin birikmiş bu çöpler, dijital atık alanlarımızdan farklı olarak çoklukla sevilmeyen ve düşünülmeyen, görünmez ve sıklıkla unutulmuş varlıklar olarak kendi mezarlarına terk ediliyor.”
Thill’e bakılırsa objeye duyduğumuz istek tüketildiğinde ondan geriye atık kalıyor, bu biçimdece “nesne nesneliğini yitiriyor ve yok edilmesi gereken bir şeye dönüşüyor.” Bu yok etme aksiyonu, dünyadan kazıma manasına gelmiyor; yeni bir form kazandırılarak atığa dönüştürülen “nesne”, bizim dünyamızdan ya da ömür alanımızdan öbürleri tarafınca uzaklaştırılıyor. Devam eden tüketimde çöp, yine tekrar üretilirken bir elden çıkarma ve döküntü döngüsünde var olmayı sürdürüyor. özetlemek gerekirsesı, Bauman’ın dediği üzere “ekonomik büyüme çağının atıkları olan insanlar”, yeryüzünde ve uzay boşluğunda kendisinden çok daha uzun müddet kalacak atıklar üretiyor.
STERİL HAYATI SEKTEYE UĞRATMAMA İSTEĞİ
Thill, insanın baştan beri ve bilhassa yirminci yüzyılda, çöplere karşı küçümseyici bir tutum takındığını hatırlatıyor. “Çöpü reddederek onunla ilgili her şeyi reddetmek isteyen insanlar”, atıkları uygar dünyanın ya da uygarlığın haricinde tutmaya uğraşıyor. Atıkları çevreleme ve gizleme eforu, sistemi muhafaza ya da “mükemmel” ve steril hayatı sekteye uğratmama isteğinden kaynaklanıyor. Ne kadar gizlenmeye çalışılsa da dört bir yanımızın atıklarla dolu olduğu ve onlarla yaşadığımız gerçeğini değiştiremiyoruz. Dahası, uzaydaki çöpler bile artık burnumuzun dibindeyken uzak diye bir yerin olmadığını aklımızdan hiç çıkarmamamız gerekiyor.
Tehlike ve işgal, sadece kozmik ve endüstriyel çöplerden ibaret değil, okyanuslarda ve karada gerçekleştirilen nükleer silah denemelerinden arta kalan, izleri binlerce sene yeryüzünden silinmeyecek radyoaktif atıklar da kelam konusu. Thill’in tabiriyle nükleer atıklar, “tarihte tahlilsiz kalacak meseleler üretme etabına geçişimize dair en kuvvetli maddi ikaz niteliğinde.” Gelecekteki insanlara ve insan-ötesi vakte bırakacağımız; kendisi gözle görülmese de tesirleri çok besbelli olan bir sorun bu: Yeryüzünde, uzay ve vakitte istikrarsız olarak dağılmış atık sorunu örneklerinden sadece biri.
Thill, kimi bazı tüm gücümüzü verdiğimiz kimi bazı göz gerisi ettiğimiz diğer atık alanlarına da dikkat çekiyor: “Tıpkı anılarımızın kurumsal himaye sağlayan şirketlerde oluşturulması üzere atıkları da çöp konteynerlerinde, kaldırım kenarlarında, kıyılara vuranlar içinde, ağaç kollarında yahut yerin altında tecrit edilmiş hâlde aramak üzere eğitildik. Bunlar atık olarak isimlendirmemiz gerektiğini öğrendiğimiz şeyler. Lakin bir yanda da genel kanıya uymayan ve üstü örtülü atık ‘sahaları’ var. Biraz daha dikkat kesilmeye başladığımızda atık sırf bir kalıntı kalabalığı olmaktan çıkıyor ve cadde, alışveriş merkezleri, parlak, heybetli dükkânlar dediğimiz çöp alanlarını da içermeye başlıyor. Kanımca gerçek manada sarsıcı çöp alanları konteyner yahut kaldırımlar değil, idealimiz olarak gördüğümüz ve tüm sinemalarda, televizyon programlarında ve reklamlarda insanlık ile yarattığımız gerçek çöp dağları içindeki münasip münasebetin bir temsili olarak somutlaştırılan ‘temiz’ meskenler.”
GERÇEK SAPKINLARIN ATIK ÜRETİMİ
İstifçilik de atık yığınlarını artırmada değerli rol oynuyor Thill’e bakılırsa. Çağdaş tüketim toplumunda, kişinin ömrü boyunca biriktirdiği eşyalar, mevtten daha sonra atık üretimini hızlandırıyor. Miras diye nitelenenler ve anısı olduğu düşünülenlerin ayıklanmasından daha sonra geriye kalanlar, atık hâline geliyor. Müellifin tabiriyle meyyitin akabinde atığa dönüşen eşyalar, “yeni ve güçlü kıymet yargılarıyla karşılaşacağı, süratli ve amansız biçimde yargılanacağı, yepisyeni ve bağlarından kurtarılmış bir yaşama savruluyor.”
Thill, çöple ilgisini patolojik seviyeye taşıyanları da anımsatıyor lakin bu noktada kimin sağlıklı, kimin hasta olduğu bulanıklaşıyor: “Sanayiler sırf iş yapmanın bedeli olarak dudak uçuklatacak ölçüde atık üretiyor; çağdaş tüketiciler ise her gün üç kilo çöp çıkararak buna katkı sağlıyor. Lakin kendi pislikleri ortasında yaşayan, geçersiz ‘uzaklar’ kavramını reddeden kimseler olağandışı ve sapkın olarak görülüyor. Tıbbi teşhislerle boğuşan, alay edilen ya da oturduğumuz yerden yaptığımız tahlillere maruz kalan şahıslar bunlar. Ancak gerçek sapkınlar, ‘uzaklar’ fantezisine kendini kaptıran bizleriz elbette: Toplumsal normlardan değil, gerçeklerden sapmış durumdayız.”
İster endüstriyel mezbahalardan ister nükleer silah deneme alanlarından dünyanın dört bir yanına dağılsın ya da pornografik ilgi duyulan harabelerin bedeli artsın, atıklar âdeta bir bumeranga benziyor. Thill’in sözüyle “çağımız bize bir şey öğretecekse bu, bir yere atıp gerimizde bıraktığımız her şeyin sonunda bize geri döneceğidir, tekraren ve ziyadesiyle.”
Bu geri dönüşü yaşamaya oldukcatan başladık. Daha ilerisi bir muamma…
Thill, ‘Atık’ başlıklı incelemesinde, çöplerden oluşan geniş alana bakıyor ve bunun hayatımızdaki pozisyonunu sorguluyor.
‘HARABELER’ VE ‘METRUK ŞEYLERLE’ ÇEVRELENEN İNSAN
John Scanlan, ‘Çöp Üzerine’ (Çeviren: Billur Karayalçın, SUB Yayın, 2018) isimli kitabında “atık yığını içinde insanın nasıl var olduğunu” ve “kendisini ne olarak gördüğünü”; bunun bir kültür hâline nasıl dönüştüğünü çözümlemişti.
Çöpün, “arzulananın istenmeyenden” ve “kültürlü olanın âdiden ayrıştırılmasıyla ortaya çıktığını” söyleyen Scanlan; atık yığınlarının, işleyen vakti ve kusurlu var oluşu simgelediğini belirtiyordu çalışmasında.
Thill ise Antroposen’in en büyük sıkıntılarından ve tüketim külçeşidinin neticelerindan olan atıkların, bugünden geleceğe bırakılmış izler ve işaretlere dönüştüğünü; çöp heyulalarının ileride, günümüze dair fikir vereceğini söylüyor. Öbür bir deyişle artık yeryüzüne bıraktığımız çöpler, Antroposen’le ilgili çalışmalar için gelecekte arkeolojik buluntu fonksiyonu gorecek.
Yarınlarda bizlerle ilgili doneler verecek atıklar bugün elimize bulaşıyor, ayağımıza takılıyor, kapımıza dayanıyor ve yiyip içtiğimiz her şeye nüfuz ediyor. Yeryüzünden sildiğimizi sandığımız ya da hayat alanlarımızdan uzaklaştırdığımızı düşündüğümüz atıklar, uzun bir seyahatin akabinde kıyılarımıza vuruyor.
Atık, Brian Thill, Tercüman: Gökçe Çiçek, 112 syf., İthaki Yayınları, 2021.
Thill, kendi elimizle yarattığımız ve etrafımızı saran çöp yığınlarına bakarken Zygmunt Bauman’ın cümlelerini anımsatıyor: “Gördüğünüz tüm görünümler çöple doludur. Bu durum dünyayı sadece kocaman ve istikrarsız halde dağılmış bir çöp yığınına dönüştürmekle kalmıyor, benlik ve insanlık algımızı, pek de fark edemeyeceğimiz biçimlerde, değişime uğratıyor. Sosyolog Zygmunt Bauman’ın da değindiği üzere dünyayı tüm atıklarımız ve bunları meydana getiren ihtimamlı işlemlerimizle kolonileştirdik, globalleşmenin kirli yolları boyunca insan atıkları ve boşa harcanmış insan ömürleri yarattık; şimdiyse bu meyyit ve canlı atıkların bir daha sonraki adımda nereye gitmesi gerektiğini yahut artık gidecekleri bir yer yoksa bize neler olacağını düşünmek zorundayız.”
Bulunduğumuz noktaya en uzak coğrafyalarda, ıssız bölgelerde, denizlerde, dağ tepelerinde, mağaralarda, göllerde ve akarsu yataklarında bile atıkların yer aldığını hatırlatan Thill, hayatımızın “harabeler” ve “metruk şeylerle” çevrelendiğini, ışıltılı ve görkemli bölgelerin art sokaklarından ana arterlere çöp taşındığını söylerken “cürufla güreşip mezbele yığınları içinde flanörlüğe” soyunuyor. Aşikâr bir devir ömrümüzü kolaylaştıran ve daha sonra miadını dolduran çöpleşmiş bir hayli obje takılıyor müellifin gözüne: Oyuncaklar, kırık piyanolar, banyo fayansları, kâğıtlar, torbalar, uydu enkazları, görüntü oyunları…Vakti vaktinde heyecanla aldığımız ancak daha sonra istemeyip attığımız ve çöpleşmiş bu şeyler “harcanmış, dönüşüme uğratılmış yahut ertelenmiş isteğin tabiri olan”, hem beşerler birebir vakitte hayvanlar için birer toksik yüke dönüşüyor. Bir vakit içinder kıyıda dolaşırken Sokrates’in ayağına takılan ve anlamlandıramadığı çöpten epey daha fazlası demek bu.
‘ORALARDA BİR YERLERDEKİ’ KOLEKTİF ÇÖP DAĞLARI
İnsan, dünyadan göçüp giderken geçmişten günümüze dijital vakit içinderı belirleyen mikro-arzularla daima ürettiği çöp, bir demirbaş üzere yeryüzünde kalıyor. Thill’e bakılırsa “nesne-dünyasının çok bolluğunun bir kararı” bu.
Çöpler; gezegenimizde, uzay boşluğunda ve dijital dünyada var olan, “mezarlıkları” da daima genişleyen yeni bir tıp: “Hayal meyal bildiğimiz, ‘oralarda bir yerlerdeki’ kolektif çöp dağları, çağdaş, bile isteye cahilce ömürlerimiz hakkında epey şey söylüyor lakin birikmiş bu çöpler, dijital atık alanlarımızdan farklı olarak çoklukla sevilmeyen ve düşünülmeyen, görünmez ve sıklıkla unutulmuş varlıklar olarak kendi mezarlarına terk ediliyor.”
Thill’e bakılırsa objeye duyduğumuz istek tüketildiğinde ondan geriye atık kalıyor, bu biçimdece “nesne nesneliğini yitiriyor ve yok edilmesi gereken bir şeye dönüşüyor.” Bu yok etme aksiyonu, dünyadan kazıma manasına gelmiyor; yeni bir form kazandırılarak atığa dönüştürülen “nesne”, bizim dünyamızdan ya da ömür alanımızdan öbürleri tarafınca uzaklaştırılıyor. Devam eden tüketimde çöp, yine tekrar üretilirken bir elden çıkarma ve döküntü döngüsünde var olmayı sürdürüyor. özetlemek gerekirsesı, Bauman’ın dediği üzere “ekonomik büyüme çağının atıkları olan insanlar”, yeryüzünde ve uzay boşluğunda kendisinden çok daha uzun müddet kalacak atıklar üretiyor.
STERİL HAYATI SEKTEYE UĞRATMAMA İSTEĞİ
Thill, insanın baştan beri ve bilhassa yirminci yüzyılda, çöplere karşı küçümseyici bir tutum takındığını hatırlatıyor. “Çöpü reddederek onunla ilgili her şeyi reddetmek isteyen insanlar”, atıkları uygar dünyanın ya da uygarlığın haricinde tutmaya uğraşıyor. Atıkları çevreleme ve gizleme eforu, sistemi muhafaza ya da “mükemmel” ve steril hayatı sekteye uğratmama isteğinden kaynaklanıyor. Ne kadar gizlenmeye çalışılsa da dört bir yanımızın atıklarla dolu olduğu ve onlarla yaşadığımız gerçeğini değiştiremiyoruz. Dahası, uzaydaki çöpler bile artık burnumuzun dibindeyken uzak diye bir yerin olmadığını aklımızdan hiç çıkarmamamız gerekiyor.
Tehlike ve işgal, sadece kozmik ve endüstriyel çöplerden ibaret değil, okyanuslarda ve karada gerçekleştirilen nükleer silah denemelerinden arta kalan, izleri binlerce sene yeryüzünden silinmeyecek radyoaktif atıklar da kelam konusu. Thill’in tabiriyle nükleer atıklar, “tarihte tahlilsiz kalacak meseleler üretme etabına geçişimize dair en kuvvetli maddi ikaz niteliğinde.” Gelecekteki insanlara ve insan-ötesi vakte bırakacağımız; kendisi gözle görülmese de tesirleri çok besbelli olan bir sorun bu: Yeryüzünde, uzay ve vakitte istikrarsız olarak dağılmış atık sorunu örneklerinden sadece biri.
Thill, kimi bazı tüm gücümüzü verdiğimiz kimi bazı göz gerisi ettiğimiz diğer atık alanlarına da dikkat çekiyor: “Tıpkı anılarımızın kurumsal himaye sağlayan şirketlerde oluşturulması üzere atıkları da çöp konteynerlerinde, kaldırım kenarlarında, kıyılara vuranlar içinde, ağaç kollarında yahut yerin altında tecrit edilmiş hâlde aramak üzere eğitildik. Bunlar atık olarak isimlendirmemiz gerektiğini öğrendiğimiz şeyler. Lakin bir yanda da genel kanıya uymayan ve üstü örtülü atık ‘sahaları’ var. Biraz daha dikkat kesilmeye başladığımızda atık sırf bir kalıntı kalabalığı olmaktan çıkıyor ve cadde, alışveriş merkezleri, parlak, heybetli dükkânlar dediğimiz çöp alanlarını da içermeye başlıyor. Kanımca gerçek manada sarsıcı çöp alanları konteyner yahut kaldırımlar değil, idealimiz olarak gördüğümüz ve tüm sinemalarda, televizyon programlarında ve reklamlarda insanlık ile yarattığımız gerçek çöp dağları içindeki münasip münasebetin bir temsili olarak somutlaştırılan ‘temiz’ meskenler.”
GERÇEK SAPKINLARIN ATIK ÜRETİMİ
İstifçilik de atık yığınlarını artırmada değerli rol oynuyor Thill’e bakılırsa. Çağdaş tüketim toplumunda, kişinin ömrü boyunca biriktirdiği eşyalar, mevtten daha sonra atık üretimini hızlandırıyor. Miras diye nitelenenler ve anısı olduğu düşünülenlerin ayıklanmasından daha sonra geriye kalanlar, atık hâline geliyor. Müellifin tabiriyle meyyitin akabinde atığa dönüşen eşyalar, “yeni ve güçlü kıymet yargılarıyla karşılaşacağı, süratli ve amansız biçimde yargılanacağı, yepisyeni ve bağlarından kurtarılmış bir yaşama savruluyor.”
Thill, çöple ilgisini patolojik seviyeye taşıyanları da anımsatıyor lakin bu noktada kimin sağlıklı, kimin hasta olduğu bulanıklaşıyor: “Sanayiler sırf iş yapmanın bedeli olarak dudak uçuklatacak ölçüde atık üretiyor; çağdaş tüketiciler ise her gün üç kilo çöp çıkararak buna katkı sağlıyor. Lakin kendi pislikleri ortasında yaşayan, geçersiz ‘uzaklar’ kavramını reddeden kimseler olağandışı ve sapkın olarak görülüyor. Tıbbi teşhislerle boğuşan, alay edilen ya da oturduğumuz yerden yaptığımız tahlillere maruz kalan şahıslar bunlar. Ancak gerçek sapkınlar, ‘uzaklar’ fantezisine kendini kaptıran bizleriz elbette: Toplumsal normlardan değil, gerçeklerden sapmış durumdayız.”
İster endüstriyel mezbahalardan ister nükleer silah deneme alanlarından dünyanın dört bir yanına dağılsın ya da pornografik ilgi duyulan harabelerin bedeli artsın, atıklar âdeta bir bumeranga benziyor. Thill’in sözüyle “çağımız bize bir şey öğretecekse bu, bir yere atıp gerimizde bıraktığımız her şeyin sonunda bize geri döneceğidir, tekraren ve ziyadesiyle.”
Bu geri dönüşü yaşamaya oldukcatan başladık. Daha ilerisi bir muamma…