Ali Eroğul
Geçtiğimiz yüzyıl boyunca büyük insani dramlar, salgınlar, ulusal kurtuluş ve dünya savaşlarının sebep olduğu on milyonlarca vefata karşın, bilim ve teknolojideki ilerleme, beslenme, barınma ve sıhhat şartlarının güzelleşmesiyle nüfus arttı. 1900’lerin başında iki milyara yaklaşan insan sayısı, tıpkı yüzyılın sonunda bunun üç katını aştı. Tarihçi Eric Hobsbawm yirminci yüzyılı ele aldığı çalışmasına Aşırılıklar Çağı ismini verdiğinde elbet ki çok nüfus artışına da vurgu yapmıştı. Sanayi İhtilali’nden itibaren insanlığın, dünyanın taşını toprağını, havasını, suyunu, birtakım bazı güzellikle, birtakım kimi meskende terör estiren zalim bir babanın hoyrat tutumuyla, yani zorbalıkla, baskıyla kendisine tabi kılması adım adım gerçekleşmiş; artık insan çağı (Antroposen) olarak isimlendirilen yeni bir periyot gelmişti. Baba, hanedekileri hizaya sokmuş, görünürde tertibi sağlamıştı. Yerküre onun ekseni etrafında dönebilirdi.
Pekala adım attığımız bu Antroposen çağında, dünya vatandaşları olarak geleceğe optimist Pollyanna’nın mı yoksa karamsar Kasandra’nın mı gözleriyle bakmalıyız? Bir taraftan ekonomik refah, şahsi gelişim ve teknolojik atılımlardan faydalanırken, öbür taraftan artan eşitsizlik, iklim değişikliği, göçler ve yeni salgınlarla boğuşuyoruz. Yirmi birinci yüzyılın bu birinci yarısında altın çağı mı yaşıyoruz, yoksa karanlık çağa yanlışsız mu ilerliyoruz? Bu soruların yanıtlarını bulmak için, 2015 yılında Munk Buluşmaları kapsamında dört düşünür-yazar, üç bin kişilik bir izleyici topluluğunun önünde buluştu ve kıyasıya tartıştı.
Bir yanda, gelecekten ümidini kesmeyen Steven Pinker ve Matt Ridley’in hayat dolu tezlerini, başka yanda, kıyameti iple çeken Alain de Botton ve Malcolm Gladwell’in iç karartan tespitlerini mukayeseli okuyor ve dünyanın geleceği hakkında derin fikirlere dalıyorsunuz. Oturumu yöneten Rudyard Griffits, taraflara tezlerini savunmaları için sekizer dakika müddet vermiş. Tıpkı bir lise müsabakası üzere düzenlenen aktiflik öncesinde, salondakilere hangi görüşe daha yakın oldukları sorulmuş, izleyicilerin yaklaşık yüzde 71’i iyimserlerin tarafında yer almış.
Gelecek Daha Hoş Günler mi Getirecek?, Alain De Botton , Steven Pinker , Matt Ridley , Malcolm Gladwell, Mütercim: Cem Duran, Domingo Yayınevi, 2017.
Birinci kelamı alan Steven Pinker, hayat mühletinin uzaması, çiçek, çocuk felci üzere salgın hastalıkların denetim altına alınması, çok yoksulluğun azalması, memleketler arası savaşların -neredeyse- bitmesi, cinayet oranlarındaki düşüş, temel eğitim alan insan sayısındaki artış, idam cezası, insan ticareti, bayan sünneti üzere insan haklarına ters konularda yol alınması, cinsiyet eşitliği ve son olarak dünyanın her yerinde zekâ katsayısı olarak bilinen IQ oranında yaşanan yükseliş niçiniyle optimist. Dünya, karanlık salonda her yeri aydınlatan bir disko topu güya. Sahiden de, Pinker’in saydıkları son elli altmış yılda hayat standardını yükselten gelişmeler. Pinker karamsarlarla dalga geçmek için bilim kurgu distopyalarını hatırlatıyor ve daima korkulan senaryo, yani nano robotların dünyayı ele geçireceği teziyle dalgasını geçip 2000 yılında uygarlığı kilitleyeceği varsayım edilen bilgisayar yanılgısını anımsatıyor. Milenyuma girerken bir dijit yanılgısıyla tüm bilgilerimizin silineceğinden bizler de korkmadık mı? Ona bakılırsa tek büyük tehlike iklim değişikliği, geleceğe umutla bakan bir liberal olarak sorunun ekonomistler tarafınca üstesinden gelinebileceğini sav ediyor. Karbon vergisi, yenilenebilir dördüncü jenerasyon nükleer güç çalışmaları dünyayı bir felaketten koruyabilir.
Steven Pinker’e birinci itiraz Alain de Botton’dan. Botton’un dört temel itirazı var. Birincisi, bilginin cehalet karşısında galip geleceğine inanmamız; kendisi o örneği vermese de akıllara günümüzde internetin sağladığı irtibat imkânlarıyla sayıları her geçen gün artan düz dünya savunucuları geliyor. İkincisi, yoksulluğun iktisatların büyümesiyle yok olacağını var iseymamız. Bugün yüzde on oranında fakir beşerden bahsediyoruz, sekiz yüz milyon kişi, yani kabaca Güney Amerika nüfusunun iki katı fakir var. Kapitalist sistem, varlık şartı gereği eşitsizlik üretiyor. Üçüncüsü, milletlerarası düzenlemelerin savaşları engelleyeceğini ummamız. 1990’ların ortasında Avrupa’nın göbeğinde yaşanan Bosna savaşında ölen iki yüz binden çok insanı ne çabuk unuttuk. Sonlarımızın çabucak ötesindeki Suriye iç savaşının getirdiği yıkım ve göç dalgasının artçı tesirleri hâlâ sürüyor. Tarihin rastgele bir devrinde olmadığı kadar fazlaca sayıda —lakin işe yaramayan— afili memleketler arası kontrat ve muahedeye boğulmuş durumdayız. Son olarak, tıptaki mükemmel buluşların hastalıkların kökünü kazıyacağı beklentisi. çabucak hemen Covid-19 pandemisi ortasında olduğumuzu hatırlayalım. AIDS, SARS, Ebola ve Zika virüsleri karşısındaki çaresizliğimizi de.
İsviçreli Alain de Botton, kendi ülkesinde bütün bu meselelerin geniş ölçüde çözüldüğünü, lakin bir daha de toplumda tam huzurun olmadığını savunuyor. Önerdiği kavram karamsar gerçekçilik. Beynimiz, hayli kuvvetli dürtüleri olan, kimi eğilimlere karşı bağışıklık ve yardım teşebbüslerine direnç gösteren kusurlu bir ceviz; ötürüsıyla problemler devam edecek.
Matt Ridley de bir optimist: Karamsarlığın, hatta kıyametseverliğin beşere içkin bir bakış açısı olduğunu göstermek için filozof John Stuart Mill’in kelamını hatırlatıyor: “İnsanlar, öbürleri ümitsizlik ortasındayken umut eden şahsa bilge gözüyle bakmaz, fakat öbürleri umut ederken ümitsizlik ortasında olanlara bilge gözüyle bakarlar.” Ridley’nin optimistlik öne sürülen nedeni, yeni buluşlar ve internetin yaygınlaşmasıyla taze fikirlerin kolay kolay birbirleriyle etkileşime geçebilmesi. Global köy telaffuzunun bayraktarı. Etraf sıkıntıları olduğunu kabul etmekle bir arada çevrecilerin eforlarıyla cinslerin tükenme suratlarının yüz yıl öncesine nazaran yavaşladığını, en büyük iklim sıkıntılarının fakir ülkelerde olduğunu belirtmiş. ötürüsıyla, bunlar bizi ilgilendirmiyor mu? Uydu imgelerine nazaran gezegenimiz yeşilleniyor; hatta otuz yıl öncesine göre daha yeşil değil mi? halbuki artık Amazon ormanları bile tehlikede.
Son olarak, karamsar Malcolm Gladwell çıkıyor karşımıza. Gladwell tartışmaya daha felsefi bir bakış açısı getirmek istediğini belirtmiş. Tarihte ilerleme fikrine hürmet duyduğunu, mesela on sekizinci yüzyılın on yedinci yüzyıldan, 1975’in 1950’den biroldukca alanda olağan olarak daha uygun olduğunu, üretimin de tüketimin de arttığını, ama geleceğe yanlışsız bakıldığında “daha farklı” bir dünya gördüğünü ileri sürüyor? Gladwell’in “daha farklı”dan kastettiği ne? Evet tahminen bir kıtlık tehlikesi yok, lakin Amerika’nın güneyini silip süpürebilecek bir mega kasırga ihtimali var. Dijital bir 11 Eylül akınıyla elektriğin tahminen bir haftalığına, tahminen daha uzun bir süreliğine kesilmesi mümkünlüğü canlı. Nükleer silahsızlanma muahedeleriyle atom bombalarının denetimi sağlanmakla birlikte teröristlerin gerçekleştirebilecekleri biyolojik bir taarruz niçiniyle milyonlarca insanın ölmesi pekâlâ mümkün. ötürüsıyla memnunluk oyununa, yani bir nevi Pollyannacılığa gerek yok. Daha farklı bir tarafa hakikat gidiyoruz.
İki turlu mügöreın sonunda, oturumu yöneten Rudyard Griffits ek sorular ve yorumlarıyla tartışmayı genişletiyor. Kapanışta yapılan ankette, birinci önermeyi gerçek bulanların sayısı yüzde 2 oranında artmış. Sonuç olarak Steven Pinker ve Matt Ridley izleyicileri ikna etmiş gözüküyor. ‘Gelecek Daha Hoş Günler mi Getirecek?’, ek yorumlar ve söyleşilerle zenginleşen bir kitap.
Başlangıçta verdiğimiz insan-baba benzetmesine geri dönersek, bize göre, babanın kendisine şöyleki bir çekidüzen vermesi, karısı ve çocuklarıyla eşit, özgür ve kardeşçe bir nizam kurması hâlâ mümkün. Umut tükenmez.
Geçtiğimiz yüzyıl boyunca büyük insani dramlar, salgınlar, ulusal kurtuluş ve dünya savaşlarının sebep olduğu on milyonlarca vefata karşın, bilim ve teknolojideki ilerleme, beslenme, barınma ve sıhhat şartlarının güzelleşmesiyle nüfus arttı. 1900’lerin başında iki milyara yaklaşan insan sayısı, tıpkı yüzyılın sonunda bunun üç katını aştı. Tarihçi Eric Hobsbawm yirminci yüzyılı ele aldığı çalışmasına Aşırılıklar Çağı ismini verdiğinde elbet ki çok nüfus artışına da vurgu yapmıştı. Sanayi İhtilali’nden itibaren insanlığın, dünyanın taşını toprağını, havasını, suyunu, birtakım bazı güzellikle, birtakım kimi meskende terör estiren zalim bir babanın hoyrat tutumuyla, yani zorbalıkla, baskıyla kendisine tabi kılması adım adım gerçekleşmiş; artık insan çağı (Antroposen) olarak isimlendirilen yeni bir periyot gelmişti. Baba, hanedekileri hizaya sokmuş, görünürde tertibi sağlamıştı. Yerküre onun ekseni etrafında dönebilirdi.
Pekala adım attığımız bu Antroposen çağında, dünya vatandaşları olarak geleceğe optimist Pollyanna’nın mı yoksa karamsar Kasandra’nın mı gözleriyle bakmalıyız? Bir taraftan ekonomik refah, şahsi gelişim ve teknolojik atılımlardan faydalanırken, öbür taraftan artan eşitsizlik, iklim değişikliği, göçler ve yeni salgınlarla boğuşuyoruz. Yirmi birinci yüzyılın bu birinci yarısında altın çağı mı yaşıyoruz, yoksa karanlık çağa yanlışsız mu ilerliyoruz? Bu soruların yanıtlarını bulmak için, 2015 yılında Munk Buluşmaları kapsamında dört düşünür-yazar, üç bin kişilik bir izleyici topluluğunun önünde buluştu ve kıyasıya tartıştı.
Bir yanda, gelecekten ümidini kesmeyen Steven Pinker ve Matt Ridley’in hayat dolu tezlerini, başka yanda, kıyameti iple çeken Alain de Botton ve Malcolm Gladwell’in iç karartan tespitlerini mukayeseli okuyor ve dünyanın geleceği hakkında derin fikirlere dalıyorsunuz. Oturumu yöneten Rudyard Griffits, taraflara tezlerini savunmaları için sekizer dakika müddet vermiş. Tıpkı bir lise müsabakası üzere düzenlenen aktiflik öncesinde, salondakilere hangi görüşe daha yakın oldukları sorulmuş, izleyicilerin yaklaşık yüzde 71’i iyimserlerin tarafında yer almış.
Gelecek Daha Hoş Günler mi Getirecek?, Alain De Botton , Steven Pinker , Matt Ridley , Malcolm Gladwell, Mütercim: Cem Duran, Domingo Yayınevi, 2017.
Birinci kelamı alan Steven Pinker, hayat mühletinin uzaması, çiçek, çocuk felci üzere salgın hastalıkların denetim altına alınması, çok yoksulluğun azalması, memleketler arası savaşların -neredeyse- bitmesi, cinayet oranlarındaki düşüş, temel eğitim alan insan sayısındaki artış, idam cezası, insan ticareti, bayan sünneti üzere insan haklarına ters konularda yol alınması, cinsiyet eşitliği ve son olarak dünyanın her yerinde zekâ katsayısı olarak bilinen IQ oranında yaşanan yükseliş niçiniyle optimist. Dünya, karanlık salonda her yeri aydınlatan bir disko topu güya. Sahiden de, Pinker’in saydıkları son elli altmış yılda hayat standardını yükselten gelişmeler. Pinker karamsarlarla dalga geçmek için bilim kurgu distopyalarını hatırlatıyor ve daima korkulan senaryo, yani nano robotların dünyayı ele geçireceği teziyle dalgasını geçip 2000 yılında uygarlığı kilitleyeceği varsayım edilen bilgisayar yanılgısını anımsatıyor. Milenyuma girerken bir dijit yanılgısıyla tüm bilgilerimizin silineceğinden bizler de korkmadık mı? Ona bakılırsa tek büyük tehlike iklim değişikliği, geleceğe umutla bakan bir liberal olarak sorunun ekonomistler tarafınca üstesinden gelinebileceğini sav ediyor. Karbon vergisi, yenilenebilir dördüncü jenerasyon nükleer güç çalışmaları dünyayı bir felaketten koruyabilir.
Steven Pinker’e birinci itiraz Alain de Botton’dan. Botton’un dört temel itirazı var. Birincisi, bilginin cehalet karşısında galip geleceğine inanmamız; kendisi o örneği vermese de akıllara günümüzde internetin sağladığı irtibat imkânlarıyla sayıları her geçen gün artan düz dünya savunucuları geliyor. İkincisi, yoksulluğun iktisatların büyümesiyle yok olacağını var iseymamız. Bugün yüzde on oranında fakir beşerden bahsediyoruz, sekiz yüz milyon kişi, yani kabaca Güney Amerika nüfusunun iki katı fakir var. Kapitalist sistem, varlık şartı gereği eşitsizlik üretiyor. Üçüncüsü, milletlerarası düzenlemelerin savaşları engelleyeceğini ummamız. 1990’ların ortasında Avrupa’nın göbeğinde yaşanan Bosna savaşında ölen iki yüz binden çok insanı ne çabuk unuttuk. Sonlarımızın çabucak ötesindeki Suriye iç savaşının getirdiği yıkım ve göç dalgasının artçı tesirleri hâlâ sürüyor. Tarihin rastgele bir devrinde olmadığı kadar fazlaca sayıda —lakin işe yaramayan— afili memleketler arası kontrat ve muahedeye boğulmuş durumdayız. Son olarak, tıptaki mükemmel buluşların hastalıkların kökünü kazıyacağı beklentisi. çabucak hemen Covid-19 pandemisi ortasında olduğumuzu hatırlayalım. AIDS, SARS, Ebola ve Zika virüsleri karşısındaki çaresizliğimizi de.
İsviçreli Alain de Botton, kendi ülkesinde bütün bu meselelerin geniş ölçüde çözüldüğünü, lakin bir daha de toplumda tam huzurun olmadığını savunuyor. Önerdiği kavram karamsar gerçekçilik. Beynimiz, hayli kuvvetli dürtüleri olan, kimi eğilimlere karşı bağışıklık ve yardım teşebbüslerine direnç gösteren kusurlu bir ceviz; ötürüsıyla problemler devam edecek.
Matt Ridley de bir optimist: Karamsarlığın, hatta kıyametseverliğin beşere içkin bir bakış açısı olduğunu göstermek için filozof John Stuart Mill’in kelamını hatırlatıyor: “İnsanlar, öbürleri ümitsizlik ortasındayken umut eden şahsa bilge gözüyle bakmaz, fakat öbürleri umut ederken ümitsizlik ortasında olanlara bilge gözüyle bakarlar.” Ridley’nin optimistlik öne sürülen nedeni, yeni buluşlar ve internetin yaygınlaşmasıyla taze fikirlerin kolay kolay birbirleriyle etkileşime geçebilmesi. Global köy telaffuzunun bayraktarı. Etraf sıkıntıları olduğunu kabul etmekle bir arada çevrecilerin eforlarıyla cinslerin tükenme suratlarının yüz yıl öncesine nazaran yavaşladığını, en büyük iklim sıkıntılarının fakir ülkelerde olduğunu belirtmiş. ötürüsıyla, bunlar bizi ilgilendirmiyor mu? Uydu imgelerine nazaran gezegenimiz yeşilleniyor; hatta otuz yıl öncesine göre daha yeşil değil mi? halbuki artık Amazon ormanları bile tehlikede.
Son olarak, karamsar Malcolm Gladwell çıkıyor karşımıza. Gladwell tartışmaya daha felsefi bir bakış açısı getirmek istediğini belirtmiş. Tarihte ilerleme fikrine hürmet duyduğunu, mesela on sekizinci yüzyılın on yedinci yüzyıldan, 1975’in 1950’den biroldukca alanda olağan olarak daha uygun olduğunu, üretimin de tüketimin de arttığını, ama geleceğe yanlışsız bakıldığında “daha farklı” bir dünya gördüğünü ileri sürüyor? Gladwell’in “daha farklı”dan kastettiği ne? Evet tahminen bir kıtlık tehlikesi yok, lakin Amerika’nın güneyini silip süpürebilecek bir mega kasırga ihtimali var. Dijital bir 11 Eylül akınıyla elektriğin tahminen bir haftalığına, tahminen daha uzun bir süreliğine kesilmesi mümkünlüğü canlı. Nükleer silahsızlanma muahedeleriyle atom bombalarının denetimi sağlanmakla birlikte teröristlerin gerçekleştirebilecekleri biyolojik bir taarruz niçiniyle milyonlarca insanın ölmesi pekâlâ mümkün. ötürüsıyla memnunluk oyununa, yani bir nevi Pollyannacılığa gerek yok. Daha farklı bir tarafa hakikat gidiyoruz.
İki turlu mügöreın sonunda, oturumu yöneten Rudyard Griffits ek sorular ve yorumlarıyla tartışmayı genişletiyor. Kapanışta yapılan ankette, birinci önermeyi gerçek bulanların sayısı yüzde 2 oranında artmış. Sonuç olarak Steven Pinker ve Matt Ridley izleyicileri ikna etmiş gözüküyor. ‘Gelecek Daha Hoş Günler mi Getirecek?’, ek yorumlar ve söyleşilerle zenginleşen bir kitap.
Başlangıçta verdiğimiz insan-baba benzetmesine geri dönersek, bize göre, babanın kendisine şöyleki bir çekidüzen vermesi, karısı ve çocuklarıyla eşit, özgür ve kardeşçe bir nizam kurması hâlâ mümkün. Umut tükenmez.