Candaş Ayan
“Emperyalizm, sadece toprakları fethetmek için silahlarla çıkagelenlerin acımasız biçiminde dayattıkları bir sömürü sistemi değildir. Emperyalizm, ekseriyetle daha incelikli biçimlerde, borç, besin yardımı, şantaj halinde ortaya çıkar. Bizler, dünyadaki bir avuç insanın tüm insanlığı yönetmesine müsaade veren bu sistemle savaşıyoruz.”
Thomas Sankara
Afrika’nın çabucak hemen son damlasına kadar Avrupalılarca sömürülmediği, iki kıta halkları içinde yalnızca ticari alakaların bulunduğu periyotlarda, Avrupalılar, Afrika ırmaklarında altın aktığını zannederlermiş. 1291 yılında son Haçlı yerleşkesi de Müslümanların eline geçtiği gün, İtalyan Vivaldi kardeşler, bu altın ırmaklarında bahtlarını denemek için Cebelitarık’ı geçmişler ve şüphesiz tekrar geri dönmemişler. Yüz yıl daha sonra Vivaldi kardeşlerin açtığı yoldan ilerleyen Portekizliler, hiç bir yerli halkın bulunmadığı Azorlar’ı, Madeira ve Porto Santo Adaları’nı keşfetmişler. Porto Santo’ya birinci ayak basanlardan birisi de Columbus’un gelecekte kayınpederi olacak olan Bartholomeu Perestrello ve seyahat esnasında doğum yapan tavşanıymış. Yeni doğan tavşanların, avcı bulunmayan bakir adaya salınması daha sonrasında adadaki tavşan nüfusu o kadar süratli bir halde artış göstermiş ki, Portekizliler birinci sömürgeleşme tecrübelerinde adayı apar topar terk etmek zorunda kalmışlar. Otuz beş sene daha sonra geri gelip baktıklarındaysa adada yenilebilecek her şeyin tavşanlar tarafınca yendiğini, o sık ağaçlık olan bakir adanın çorak bir yere dönüştüğünü görmüşler.(1) Bu birinci sömürgeler Avrupa’nın sömürgecilik laboratuvarı misyonu görmüşlerdi. Sonuçta, Avrupa’nın “uygar” milletleri de Porto Santo adasını bitki köklerine kadar yiyip bitiren tavşanlar üzere, “Batı” haricinde kalan, eski ve yeni bütün dünyayı sömürdüler; gemiler dolusu insanı köleleştirip, madenlerde ve plantasyonlarda vefatına çalıştırdılar; karşı çıkan halkları mitralyözlerle taradılar, yerli halkları üzerinde güneş batmayan soykırımlara uğrattılar; Afrika’nın altın ırmaklarını kan kırmızısına boyadılar. Bütün bu Avrupalı barbarlığına karşı çıkacak olan ise bir daha Avrupa’nın göbeğinde ortaya çıkıp serpilen Marksist teorilerin, Doğu’da ete kemiğe büründüğü personel sınıfı ve ezilen halklar olacaktı.
Bu yazıda, Cenk Ağcabay’ın son kitabı ‘Marksizmin Doğu’ya Açılışı: Sömürgecilik, Savaş, Devrim’ incelenecektir. Bilhassa içerisinden geçmekte olduğumuz global salgın sürecinde, aşı üretimi, dağıtımı ve satışı, fikri mülkiyet, global ilaç şirketleri ile global tüketim ve dağıtım zincirlerinin kâr marjları ve kapitalist ülkelerdeki sıhhat sistemlerinin çöküşü etrafında çok ağır tartışmalar yürütülüyor. Global meta zincirlerinin salgın ötürüsıyla kesintilere uğramış olması ile emperyalist münasebetlerin ne kadar derinleşmiş olduğu su yüzüne çıkmış bulunuyor. Bu çerçevede kapitalist üretim bağlantılarının bir daha, lakin daha evvel olmadığı kadar kuvvetli bir halde sorgulandığı, birtakım dönüşümlerin gerekliliği ile ilgili taleplerin pek sık lisana getirildiği bir surece nasıl ulaşıldığına dair bir tartışma, bugünü algılamamız ve yarına dair öngörüler ortaya koyabilmemiz için çok kıymetli. Bilginin sosyalizm gayretinde bir silah olması gerektiğini düşünen ve bu çerçevede entelektüel ilgi alanını akademik dünyayla sonlandırmayan, araştırmacı müellif Ağcabay son kitabında, bugünün emperyalist uygulamalarına nasıl gelindiğine, bu sömürü süreçlerine karşı Marksist direnç noktalarının nasıl ve hangi şartlarda ortaya çıktığına ve Batı da dahil bütün dünyaya nasıl yayıldığına ışık tutuyor.
Marksizmin Doğu’ya Açılışı: Sömürgecilik – Savaş – İhtilal, Cenk Ağcabay, 376 syf., Nota Bene Yayınları, 2021.
Kitap, her şeydilk evvel Marksist teorinin salt akademik bir çalışma alanının ötesinde, sosyalizm ve halkların kurtuluşu çabasında bir pusula olarak goren yaklaşımı ideoloji ediniyor. Kitabına “sürekli savaş” doktrininin yüz sene evvel olduğu üzere bugün de emperyalizm açısından geçer akçe olduğunu anlatmakla başlayan Ağcabay’ın, yapıtını başlıktaki tarihi çizgiye uygun bir halde, üç ana destek noktası üzerine inşa ettiği söylenebilir. Bunların birincisi burjuvazinin “uygarlaştırma” misyonu olarak Avrupalı sömürge faaliyetleri ve Marx ve Engels’in kendileri başta olmak üzere sömürgeleşmeye yönelik Marksist eleştirilerdir. İkincisi, Avrupa’da toplumsal demokrat ihanet ve sosyal-şovenizmle birleşen milliyetçi-militarizm. Son nokta ise Ekim İhtilali ve Marksizm’in Batı-dışı dünyaya -yazar Batı Avrupa ve ABD haricinde kalan bütün dünya için “Doğu” sözünü kullanmaktadır-, yani “Doğu”ya açılmasıdır.
Bir enternasyonalist olan ve kapitalizmin yarattığı tehditlere fakat ulusal ve/veya kültürel hudutları aşan, bütüncül bir faaliyet alanına sahip üniversal bir gayret birliği ile karşı gelinebileceğine inanan Ağcabay, kitabına giriş olarak tasarladığı birinci kısımda, 1914 tarihinde başlayan Birinci Emperyalist Paylaşım Savaşı’nın gerçek sebeplerini okuyucuya sunar. Kitabın ilerleyen kısımlarında detaylarıyla anlatılacak olan sömürgeleşme süreçleri boyunca Avrupalı imparatorluklar misal formları ve patikaları paylaşmaktan çekinmemişlerdir. Fakat 20. yüzyılın başı itibariyle artık sömürgelerin Britanya İmparatorluğu lehine olan paylaşımı, öbür Avrupalı emperyalistleri rahatsız etmiş ve rekabet kendi iç paylaşım savaşlarına dönüşmüştür. Engels’in, yirmi iki sene evvelce savaşa dair öngörülerini de paylaşan Ağcabay, Rosa Luxemburg’un bu savaşı Avrupa proletaryasının kitlesel çöküşü olarak tanımladığından bahseder. Müellif, bilhassa Rusya haricinde, bütün savaşan memleketlerde savaşta kaybedilen askerlerin anısına yapılan anıtların şovenist-militarist kutsallaştırma nâralarıyla bezeli olduğu, lakin Rusya’da savaşta kaybedilen 1,3 milyon Çarlık askerleri için bir anıt dahi inşa edilmediğinin de altını çizer. Bu “ilgisizliğin” niçinini açıklarken “Dünyayı kana ve ateşe boğan emperyalist savaşı” der Ağcabay; “anıtlarla ölümsüzleştirme manyaklığına ve şovenizme düşmanlık, Bolşevizm’in üzerine inşa edildiği temel prensipler setinin en kıymetli bileşenlerinden Enternasyonalizmin dolaysız ürünüydü”.(2)
Kitabın ikinci kısmı, Avrupalı imparatorların taçlarının kaldırımlarda yuvarlanması ile sonuçlanacak “dünya hakimiyeti” savaşına, özellikle Alman Toplumsal Demokratları’nın verdikleri dayanak ile sosyalist mefkurelere reformizm kisvesi altında ettikleri ihanetlerine ayrılmıştır. şüphesiz bu sosyal-şovenist dayanak yalnızca Almanya ile sonlu değildir; Rusya ve Sırbistan haricindeki bütün Avrupalı toplumsal demokratlarda aşağı üst benzeri refleksler ortaya çıkmıştır. Ağcabay bu ihaneti, parti ortasında küçük burjuva oportünizminin hâkim olmasıyla, sosyalist ihtilalin gereklerini yadsıyarak yerine burjuva reformizminin yerleştirilmesi halinde özetlemektedir.(3) Bir yandan da Avrupa’da Marksist geleneğin oluşma etaplarına da, mesela 1. ve 2. Enternasyonallerin kuruluş ve dağılış süreçlerini anlatarak ışık tutan Ağcabay, Marx ve Engels’in şahsi yazışmalarına kadar pek detaylı bir araştırma ortaya koymuştur. Bu istikametiyle bilhassa Marx ve Engels’in fikirlerini olgunlaştırma basamaklarına ayrıntılı bir külliyat içerisinden dikkatle seçtiği yazılarla ve mektuplarla katkı sağlayan Ağcabay’ın bu kitabının değerli bir müracaat kaynağı haline geleceğine hiç kuşku yok. bu biçimdece müellif, İngiliz emekçi sınıfının burjuvalaşma süreci ve Marksist teorilerin 19. yüzyıl Avrupa’sında gelişim adımlarından kimi kesitlerle süslediği ikinci kısımda temel olarak, paylaşım savaşı öncesi ve esnası süreçte toplumsal demokratların sınıf uzlaşmacılığından ve buna rağmen Lenin ve Rosa ile birlikte Spartakist hareketin bunlarla gayretinden ve bu vakitte devam eden devrimci süreçlerden, en ince detayına kadar bahsetmektedir.
Kitabın üçüncü kısmında, Avrupa-merkezci kapitalist ideolojinin “en geçerli” sömürgeleştirme argümanı olarak kurgulanan ve kullanılan “burjuvazinin uygarlaştırma misyonu” ele alınmaktadır. Kendi dünyasını, tıpkı Samir Amin’in tartışmalara Afrika-Asya dünyasından katılıyor oluşu üzere, Avrupa-dışı kültürün dünyasına ilişkin bir yerde tanımlayan Ağcabay, bu kısımda bir yandan bu ideolojik telaffuz ile birlikte “Batı ve dünyanın kalanı” içinde inşa edilen iktidar bağını yapı-sökümüne uğratır, bunu yaparken de öte yandan Lenin’in ‘Emperyalizm’ isimli yapıtını yazış sürecinde girdiği polemikleri ve geçirdiği düşünsel ve pratik süreçleri en ince ayrıntısına kadar okuyucunun önüne serer. Toplumsal demokratlar içerisinde, ülke çıkarlarını savunmanın, o ülke emekçilerinin de çıkarlarını savunmak manasına geleceği halinde yaklaşımlar ortaya çıkmaya başladığı üzere, sömürgeleşmenin de hem ülkenin birebir vakitte emekçilerin çıkarlarına hizmet edeceği taraflı Marksizm’in enternasyonalist ve devrimci temelinden bütünüyle kopan yaklaşımlar Avrupa’da yaygınlaşmaya başlamıştır. Öte yandan zora dayalı olmayan sömürge siyasetlerinin “uygarlaştırıcı misyonunu” destekleyenler de mevcuttur. Bütün bu histerik yaklaşımların altında, yalnızca Avrupa medeniyetine ilişkin olan halkların bağımsız gelişeceği formundaki inanç vardır.(4) Lenin, bu istikametli sosyalizme ve emekçi sınıfına ihanet manasına gelen oportünist yaklaşımlarla polemiğe girmekten çekinmez ve sonunda ABD’nin 1917’de savaşa girişinin ileride Pasifik hakimiyeti için Japonya ile yapacağı bir öbür savaşa hazırlık açısından temel oluşturduğu halinde bir öngörüde bulunacak düzeyde emperyalizm teorisini geliştirmeyi başarır.(5) Kısmın devamında Avrupa’nın sömürgelerde uyguladığı “kan vergisi”, “toplama kampları” üzere pratikler ile bir daha Avrupa’da sömürge halklarıyla ilgili olarak yükselişe geçen ırk teorilerine ve sosyal-Darwinist yaklaşımlara dayanan “uygarlaştırma misyonu” propagandalarından bahseden Ağcabay, bir daha sonraki kısımda yapacağı sömürgeleşme ve Marksizm tartışmalarına hoş bir kapı ortalar.
Ağcabay kitabının dördüncü kısmını, tam manasıyla iğne oyası titizliğinde işlemiş, bir dantel üzere bütün noktaların birbirine ustalıkla iliştirildiği bir külliyatlar repertuarı ortaya koymuştur. Bu kısmı birbirine paralel iki anlatı etrafında ören Ağcabay, bir yandan Marx ve Engels’in düşünsel olarak zihniyet dünyalarına bir seyahat yapar ve bilhassa sömürgelerle ilgili yaklaşımlarındaki olgunlaşmayı ve dönüşümü okuyucuya ustalıkla sunar. Ek olarak, Marx ve Engels’e yönelik olarak içeriden yöneltilen Avrupa-merkezcilik ve şarkiyatçılık tenkitlerine de karşılık verir. Öte yandan, bununla paralel olarak uzun 19. yüzyılın sömürgeleşme pratiklerinin bir panoramasını sunan muharrir, bizlere sömürge halklarının aslında “tarihsiz halklar” olmadıklarını bir sefer daha hatırlatır; bu anlatının Avrupalı sömürge lordları tarafınca inşa edildiğinin altını çizer. Yanı sıra, Ağcabay, mesela ‘Komünist Manifesto’nun yazılma kıssası ve Ho Şi Minh, Fidel Castro üzere daha sonradan kendi ülkelerinde ihtilaller gerçekleştirecek şahısların Manifesto ile birinci müsabakaları üzere pek az bilinen tanınan kıssaları, bütün bu ikili anlatının içerisine ustalıkla yedirmiştir. Bütün bunları yaparken Marx ve Engels’in mektuplarından, gazete yazılarından, kitaplarından, polemiklerinden sunduğu seçkilerle onların zihniyet dünyalarına bir seyahat yapmayı başarmıştır.
Bu esnada Marx ve Engels’e özellikle içeriden yönelen tenkitlere, teorik olgunluğa vakit içinde ulaşılacağı ve Marx’ın, Manifesto’dan ‘Kapital’e yirmi yıllık bir müddetçte sömürgeleşmeye olan yaklaşımının değişerek olgunlaştığını belirten Ağcabay, ortadan cımbızlayarak çekilen eski periyot yazılarının yorum yapmak yahut suçlamak için yetersiz, hatta arka niyetli olabileceğini belirtir. Ona göre sömürgecilik, şarkiyatçı zihniyetin kurguladığı telaffuzun eseri değil, Avrupa’da gelişen sermayenin dünya çapında yayılma ve genişleme eğiliminin bir eseridir. Şarkiyatçılık, bu sürecin ideolojik gerekçelendirilmesini sunar. Şarkiyatçılığı yaratan, sömürgeci hakimiyetin yayılmasının kendisidir.(6) Son olarak, bir kabile şefinin ABD liderine yolladığı ve teknolojik aletlerin tabiata ziyan vermesinden yakınan bir mektup üzere pek detaylı örneklere ulaşmak için kılı kırk yaran bir araştırma yürütmüş olan Ağcabay, kısmın son kısmında demokrasi, insan hakları üzere anlatıların altında yatan liberal aldatmacalardan bahseder. Bu noktada özellikle Avrupa’nın demokrasi ikonası Tocqueville’in Cezayir’de yapılmasını istediği katliamlar ve 1848 ihtilalleri sırasında personel hareketine karşı tereddüt etmeden general diktasını kabul etmiş olması, dikkat çeken konular içindedır. Yanı sıra, birinci birikim, Afrika’nın paylaşılması ve Avrupa’daki Haçlı Seferi mitleri üzere hususların da üstünde duran muharrir, kitabının son kısmında yapacağı ihtilal anlatısı için hoş bir geçiş sunar.
Kitabın son kısmı, 1905’te Japonya’nın Çarlık Rusya’sını mağlup etmesi ile bütün Batı-dışı dünya açısından birinci kere Batı’ya karşı bir savaşın kazanılabileceğinin Doğu’da yankılanması ile başlar. Bu yankılar Rusya’da -her ne kadar başarısız olmuş da olsa- 1905 İhtilali, Osmanlı’da 1908 İhtilali üzere sonuçlar doğurmuş, İran’da, Çin, Hindistan ve Kore’de karşılık bulmuş, Japonya Doğu için bir kılavuz olarak görülmeye başlanmıştır.(7) Muharrir, tıpkı bundan evvelki kısımda yaptığı üzere, bu kısımda de pek detaylı bir çalışmanın eseri olarak Lenin’in 1908 İhtilali, Bosna-Hersek’in ilhakı, Trablusgarp Savaşı ve Balkan Savaşları ile ilgili tahlillerini ve yazılarını okuyucuya sunar. Bu çerçevede, Balkanlar’da burjuva-demokratik hareketi zayıflatan ögelerden, Çin’de cumhuriyetin kuruluşuna, Plehanov’la girdiği Rusya’da toprağın ulusallaştırılması tartışmalarından Menşeviklerin yetersiz tezlerine kadar Lenin’in tahlilleri ve incelemeleri derlenmiştir. daha sonrasında Ağcabay, Lenin’in emperyalist savaşa karşı enternasyonalist devrimci politik perspektifinden bahsederek kısa bir 1917 Ekim İhtilali anlatısı yapar. Bu ortada, Marx’ın ihtilalin Rusya’da olacağını bilememesi halindeki saçma tenkitlere de yanıt veren Ağcabay, Marx’ın bilhassa 1870’lerden itibaren tarafını Rusya’ya çevirdiğini, Rusça öğrenerek kaynakları direkt taradığını ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı daha sonrasında Rusya’da gerçekleşmesi yakın olan bir ihtilali öngördüğünü tabir eder.
Beşinci kısmın ikinci yarısı, Ekim İhtilali daha sonrasında bütün dünyaya yayılan anti-emperyalist gayretlere ayrılmıştır. Başta Almanya ve İtalya olmak üzere, birinci devrimci dalga Avrupa’da ortaya çıkar. Kasım 1918’de Almanya’da başlayan devrimci hareket, iki buçuk ay daha sonra Rosa ve Liebnecht’in toplumsal demokratlar tarafınca katledilmeleri ile sonuçsuz kalır ve söner. Misal süreçler İtalya, İspanya ve İsviçre’de de gerçekleşir, muazzam emekçi grevleri gerçekleştirilerek Ekim Devrimi’ne övgüler yapılır, lakin nihayetinde Macar Sovyet Cumhuriyeti’nin kurulması haricinde bir sonuca ulaşmaz. Lenin’e göre Avrupa’da ihtilalin başarılamamasının temel niçini, açığa çıkan büyük proleter enerjiyi yanlışsız politik amaçlara yöneltecek sağlam bir politik aygıtın yaratılamamış olmasıdır.(8) Öte yandan, Avrupalı Toplumsal Demokratlar, proletaryanın “öfke ve isyanını” dizginleyen sağlam birer burjuva aparatına dönüşmüşlerdir. Avrupa’da ihtilal dalgası ve Rusya’da karşı-devrimci iç savaş devam ederken, Lenin 3. Enternasyonal’in kuruluşunu gerçekleştirir ve bu biçimdece Doğu’ya tam manasıyla açılım başlatılmış olur. Takip eden on yıl içerisinde bir hayli ülkede Komünist Partiler kurulur, Komintern’e üyelik kriterleri belirlenir ve bu süreçlerle paralele olarak Irak’ta, Suriye’de Mısır’da, Lübnan’da, Filistin’de sömürge zıddı ayaklanmalar Komintern tarafınca hem teorik birebir vakitte pratik olarak desteklenir. Ek olarak Komintern’in Çin’e yolladığı sayısı on bine ulaşan militanlar, 1949 Çin Devrimi’nin muvaffakiyete ulaşmasındaki temel faktör olacaktır. özetlemek gerekirsesı Ekim İhtilali ile başlayan ve Komintern ile taçlanan süreçte Marksizmin Doğu’ya açılışı gerçekleşmiştir. O denli ki, bütün dünyada sömürgeciliğin çöküş süreci, Ekim Devrimi’nin muazzam tesiri olmaksızın gerçekleşemezdi.
Ağcabay, pek ihtimamlı gerçekleştirilen bir araştırma sürecini, pek usta bir halde kâğıda dökmesini bilmiş ve ortaya bu eser çıkmış. Bu kitabın Marksist literatüre pek kıymetli bir katkı olduğuna, yayımlandığı andan itibaren temel bir müracaat kitabına dönüşeceğine hiç kuşku yok. Özellikle Marx, Engels ve Lenin’in kıyıda köşede kalmış yazışmaları, mektupları, polemikleri ve fikir antrenmanları vasıtasıyla zihniyet dünyalarına yapılan seyahat okuyucuya, teorik olgunluğa ulaşma konusunda muazzam bir fikir edinme tecrübesi sunuyor. Kitabın en kuvvetli yanı, bu kaynakların mahir bir el tarafınca anlaşılır bir silsileye oturtularak okuyucuya sunulmuş olmasıdır denebilir. Son analizde ‘Marksizmin Doğu’ya Açılışı’, uğraş içerisinde emekçi sınıfından taraf duran bir eser. Bugün çok bulanıklaşmış bir müddetçten geçildiğine kuşku yok ve bu kitap, bulanık, ilerisinin sağlıklı tartılamadığı, öngörülemediği bir yolda doğrultunuzu bulmanıza yardımcı olacak, size rehberlik edecek bir müracaat kaynağı olacaktır.
“Emperyalizm, sadece toprakları fethetmek için silahlarla çıkagelenlerin acımasız biçiminde dayattıkları bir sömürü sistemi değildir. Emperyalizm, ekseriyetle daha incelikli biçimlerde, borç, besin yardımı, şantaj halinde ortaya çıkar. Bizler, dünyadaki bir avuç insanın tüm insanlığı yönetmesine müsaade veren bu sistemle savaşıyoruz.”
Thomas Sankara
Afrika’nın çabucak hemen son damlasına kadar Avrupalılarca sömürülmediği, iki kıta halkları içinde yalnızca ticari alakaların bulunduğu periyotlarda, Avrupalılar, Afrika ırmaklarında altın aktığını zannederlermiş. 1291 yılında son Haçlı yerleşkesi de Müslümanların eline geçtiği gün, İtalyan Vivaldi kardeşler, bu altın ırmaklarında bahtlarını denemek için Cebelitarık’ı geçmişler ve şüphesiz tekrar geri dönmemişler. Yüz yıl daha sonra Vivaldi kardeşlerin açtığı yoldan ilerleyen Portekizliler, hiç bir yerli halkın bulunmadığı Azorlar’ı, Madeira ve Porto Santo Adaları’nı keşfetmişler. Porto Santo’ya birinci ayak basanlardan birisi de Columbus’un gelecekte kayınpederi olacak olan Bartholomeu Perestrello ve seyahat esnasında doğum yapan tavşanıymış. Yeni doğan tavşanların, avcı bulunmayan bakir adaya salınması daha sonrasında adadaki tavşan nüfusu o kadar süratli bir halde artış göstermiş ki, Portekizliler birinci sömürgeleşme tecrübelerinde adayı apar topar terk etmek zorunda kalmışlar. Otuz beş sene daha sonra geri gelip baktıklarındaysa adada yenilebilecek her şeyin tavşanlar tarafınca yendiğini, o sık ağaçlık olan bakir adanın çorak bir yere dönüştüğünü görmüşler.(1) Bu birinci sömürgeler Avrupa’nın sömürgecilik laboratuvarı misyonu görmüşlerdi. Sonuçta, Avrupa’nın “uygar” milletleri de Porto Santo adasını bitki köklerine kadar yiyip bitiren tavşanlar üzere, “Batı” haricinde kalan, eski ve yeni bütün dünyayı sömürdüler; gemiler dolusu insanı köleleştirip, madenlerde ve plantasyonlarda vefatına çalıştırdılar; karşı çıkan halkları mitralyözlerle taradılar, yerli halkları üzerinde güneş batmayan soykırımlara uğrattılar; Afrika’nın altın ırmaklarını kan kırmızısına boyadılar. Bütün bu Avrupalı barbarlığına karşı çıkacak olan ise bir daha Avrupa’nın göbeğinde ortaya çıkıp serpilen Marksist teorilerin, Doğu’da ete kemiğe büründüğü personel sınıfı ve ezilen halklar olacaktı.
Bu yazıda, Cenk Ağcabay’ın son kitabı ‘Marksizmin Doğu’ya Açılışı: Sömürgecilik, Savaş, Devrim’ incelenecektir. Bilhassa içerisinden geçmekte olduğumuz global salgın sürecinde, aşı üretimi, dağıtımı ve satışı, fikri mülkiyet, global ilaç şirketleri ile global tüketim ve dağıtım zincirlerinin kâr marjları ve kapitalist ülkelerdeki sıhhat sistemlerinin çöküşü etrafında çok ağır tartışmalar yürütülüyor. Global meta zincirlerinin salgın ötürüsıyla kesintilere uğramış olması ile emperyalist münasebetlerin ne kadar derinleşmiş olduğu su yüzüne çıkmış bulunuyor. Bu çerçevede kapitalist üretim bağlantılarının bir daha, lakin daha evvel olmadığı kadar kuvvetli bir halde sorgulandığı, birtakım dönüşümlerin gerekliliği ile ilgili taleplerin pek sık lisana getirildiği bir surece nasıl ulaşıldığına dair bir tartışma, bugünü algılamamız ve yarına dair öngörüler ortaya koyabilmemiz için çok kıymetli. Bilginin sosyalizm gayretinde bir silah olması gerektiğini düşünen ve bu çerçevede entelektüel ilgi alanını akademik dünyayla sonlandırmayan, araştırmacı müellif Ağcabay son kitabında, bugünün emperyalist uygulamalarına nasıl gelindiğine, bu sömürü süreçlerine karşı Marksist direnç noktalarının nasıl ve hangi şartlarda ortaya çıktığına ve Batı da dahil bütün dünyaya nasıl yayıldığına ışık tutuyor.
Marksizmin Doğu’ya Açılışı: Sömürgecilik – Savaş – İhtilal, Cenk Ağcabay, 376 syf., Nota Bene Yayınları, 2021.
Kitap, her şeydilk evvel Marksist teorinin salt akademik bir çalışma alanının ötesinde, sosyalizm ve halkların kurtuluşu çabasında bir pusula olarak goren yaklaşımı ideoloji ediniyor. Kitabına “sürekli savaş” doktrininin yüz sene evvel olduğu üzere bugün de emperyalizm açısından geçer akçe olduğunu anlatmakla başlayan Ağcabay’ın, yapıtını başlıktaki tarihi çizgiye uygun bir halde, üç ana destek noktası üzerine inşa ettiği söylenebilir. Bunların birincisi burjuvazinin “uygarlaştırma” misyonu olarak Avrupalı sömürge faaliyetleri ve Marx ve Engels’in kendileri başta olmak üzere sömürgeleşmeye yönelik Marksist eleştirilerdir. İkincisi, Avrupa’da toplumsal demokrat ihanet ve sosyal-şovenizmle birleşen milliyetçi-militarizm. Son nokta ise Ekim İhtilali ve Marksizm’in Batı-dışı dünyaya -yazar Batı Avrupa ve ABD haricinde kalan bütün dünya için “Doğu” sözünü kullanmaktadır-, yani “Doğu”ya açılmasıdır.
Bir enternasyonalist olan ve kapitalizmin yarattığı tehditlere fakat ulusal ve/veya kültürel hudutları aşan, bütüncül bir faaliyet alanına sahip üniversal bir gayret birliği ile karşı gelinebileceğine inanan Ağcabay, kitabına giriş olarak tasarladığı birinci kısımda, 1914 tarihinde başlayan Birinci Emperyalist Paylaşım Savaşı’nın gerçek sebeplerini okuyucuya sunar. Kitabın ilerleyen kısımlarında detaylarıyla anlatılacak olan sömürgeleşme süreçleri boyunca Avrupalı imparatorluklar misal formları ve patikaları paylaşmaktan çekinmemişlerdir. Fakat 20. yüzyılın başı itibariyle artık sömürgelerin Britanya İmparatorluğu lehine olan paylaşımı, öbür Avrupalı emperyalistleri rahatsız etmiş ve rekabet kendi iç paylaşım savaşlarına dönüşmüştür. Engels’in, yirmi iki sene evvelce savaşa dair öngörülerini de paylaşan Ağcabay, Rosa Luxemburg’un bu savaşı Avrupa proletaryasının kitlesel çöküşü olarak tanımladığından bahseder. Müellif, bilhassa Rusya haricinde, bütün savaşan memleketlerde savaşta kaybedilen askerlerin anısına yapılan anıtların şovenist-militarist kutsallaştırma nâralarıyla bezeli olduğu, lakin Rusya’da savaşta kaybedilen 1,3 milyon Çarlık askerleri için bir anıt dahi inşa edilmediğinin de altını çizer. Bu “ilgisizliğin” niçinini açıklarken “Dünyayı kana ve ateşe boğan emperyalist savaşı” der Ağcabay; “anıtlarla ölümsüzleştirme manyaklığına ve şovenizme düşmanlık, Bolşevizm’in üzerine inşa edildiği temel prensipler setinin en kıymetli bileşenlerinden Enternasyonalizmin dolaysız ürünüydü”.(2)
Kitabın ikinci kısmı, Avrupalı imparatorların taçlarının kaldırımlarda yuvarlanması ile sonuçlanacak “dünya hakimiyeti” savaşına, özellikle Alman Toplumsal Demokratları’nın verdikleri dayanak ile sosyalist mefkurelere reformizm kisvesi altında ettikleri ihanetlerine ayrılmıştır. şüphesiz bu sosyal-şovenist dayanak yalnızca Almanya ile sonlu değildir; Rusya ve Sırbistan haricindeki bütün Avrupalı toplumsal demokratlarda aşağı üst benzeri refleksler ortaya çıkmıştır. Ağcabay bu ihaneti, parti ortasında küçük burjuva oportünizminin hâkim olmasıyla, sosyalist ihtilalin gereklerini yadsıyarak yerine burjuva reformizminin yerleştirilmesi halinde özetlemektedir.(3) Bir yandan da Avrupa’da Marksist geleneğin oluşma etaplarına da, mesela 1. ve 2. Enternasyonallerin kuruluş ve dağılış süreçlerini anlatarak ışık tutan Ağcabay, Marx ve Engels’in şahsi yazışmalarına kadar pek detaylı bir araştırma ortaya koymuştur. Bu istikametiyle bilhassa Marx ve Engels’in fikirlerini olgunlaştırma basamaklarına ayrıntılı bir külliyat içerisinden dikkatle seçtiği yazılarla ve mektuplarla katkı sağlayan Ağcabay’ın bu kitabının değerli bir müracaat kaynağı haline geleceğine hiç kuşku yok. bu biçimdece müellif, İngiliz emekçi sınıfının burjuvalaşma süreci ve Marksist teorilerin 19. yüzyıl Avrupa’sında gelişim adımlarından kimi kesitlerle süslediği ikinci kısımda temel olarak, paylaşım savaşı öncesi ve esnası süreçte toplumsal demokratların sınıf uzlaşmacılığından ve buna rağmen Lenin ve Rosa ile birlikte Spartakist hareketin bunlarla gayretinden ve bu vakitte devam eden devrimci süreçlerden, en ince detayına kadar bahsetmektedir.
Kitabın üçüncü kısmında, Avrupa-merkezci kapitalist ideolojinin “en geçerli” sömürgeleştirme argümanı olarak kurgulanan ve kullanılan “burjuvazinin uygarlaştırma misyonu” ele alınmaktadır. Kendi dünyasını, tıpkı Samir Amin’in tartışmalara Afrika-Asya dünyasından katılıyor oluşu üzere, Avrupa-dışı kültürün dünyasına ilişkin bir yerde tanımlayan Ağcabay, bu kısımda bir yandan bu ideolojik telaffuz ile birlikte “Batı ve dünyanın kalanı” içinde inşa edilen iktidar bağını yapı-sökümüne uğratır, bunu yaparken de öte yandan Lenin’in ‘Emperyalizm’ isimli yapıtını yazış sürecinde girdiği polemikleri ve geçirdiği düşünsel ve pratik süreçleri en ince ayrıntısına kadar okuyucunun önüne serer. Toplumsal demokratlar içerisinde, ülke çıkarlarını savunmanın, o ülke emekçilerinin de çıkarlarını savunmak manasına geleceği halinde yaklaşımlar ortaya çıkmaya başladığı üzere, sömürgeleşmenin de hem ülkenin birebir vakitte emekçilerin çıkarlarına hizmet edeceği taraflı Marksizm’in enternasyonalist ve devrimci temelinden bütünüyle kopan yaklaşımlar Avrupa’da yaygınlaşmaya başlamıştır. Öte yandan zora dayalı olmayan sömürge siyasetlerinin “uygarlaştırıcı misyonunu” destekleyenler de mevcuttur. Bütün bu histerik yaklaşımların altında, yalnızca Avrupa medeniyetine ilişkin olan halkların bağımsız gelişeceği formundaki inanç vardır.(4) Lenin, bu istikametli sosyalizme ve emekçi sınıfına ihanet manasına gelen oportünist yaklaşımlarla polemiğe girmekten çekinmez ve sonunda ABD’nin 1917’de savaşa girişinin ileride Pasifik hakimiyeti için Japonya ile yapacağı bir öbür savaşa hazırlık açısından temel oluşturduğu halinde bir öngörüde bulunacak düzeyde emperyalizm teorisini geliştirmeyi başarır.(5) Kısmın devamında Avrupa’nın sömürgelerde uyguladığı “kan vergisi”, “toplama kampları” üzere pratikler ile bir daha Avrupa’da sömürge halklarıyla ilgili olarak yükselişe geçen ırk teorilerine ve sosyal-Darwinist yaklaşımlara dayanan “uygarlaştırma misyonu” propagandalarından bahseden Ağcabay, bir daha sonraki kısımda yapacağı sömürgeleşme ve Marksizm tartışmalarına hoş bir kapı ortalar.
Ağcabay kitabının dördüncü kısmını, tam manasıyla iğne oyası titizliğinde işlemiş, bir dantel üzere bütün noktaların birbirine ustalıkla iliştirildiği bir külliyatlar repertuarı ortaya koymuştur. Bu kısmı birbirine paralel iki anlatı etrafında ören Ağcabay, bir yandan Marx ve Engels’in düşünsel olarak zihniyet dünyalarına bir seyahat yapar ve bilhassa sömürgelerle ilgili yaklaşımlarındaki olgunlaşmayı ve dönüşümü okuyucuya ustalıkla sunar. Ek olarak, Marx ve Engels’e yönelik olarak içeriden yöneltilen Avrupa-merkezcilik ve şarkiyatçılık tenkitlerine de karşılık verir. Öte yandan, bununla paralel olarak uzun 19. yüzyılın sömürgeleşme pratiklerinin bir panoramasını sunan muharrir, bizlere sömürge halklarının aslında “tarihsiz halklar” olmadıklarını bir sefer daha hatırlatır; bu anlatının Avrupalı sömürge lordları tarafınca inşa edildiğinin altını çizer. Yanı sıra, Ağcabay, mesela ‘Komünist Manifesto’nun yazılma kıssası ve Ho Şi Minh, Fidel Castro üzere daha sonradan kendi ülkelerinde ihtilaller gerçekleştirecek şahısların Manifesto ile birinci müsabakaları üzere pek az bilinen tanınan kıssaları, bütün bu ikili anlatının içerisine ustalıkla yedirmiştir. Bütün bunları yaparken Marx ve Engels’in mektuplarından, gazete yazılarından, kitaplarından, polemiklerinden sunduğu seçkilerle onların zihniyet dünyalarına bir seyahat yapmayı başarmıştır.
Bu esnada Marx ve Engels’e özellikle içeriden yönelen tenkitlere, teorik olgunluğa vakit içinde ulaşılacağı ve Marx’ın, Manifesto’dan ‘Kapital’e yirmi yıllık bir müddetçte sömürgeleşmeye olan yaklaşımının değişerek olgunlaştığını belirten Ağcabay, ortadan cımbızlayarak çekilen eski periyot yazılarının yorum yapmak yahut suçlamak için yetersiz, hatta arka niyetli olabileceğini belirtir. Ona göre sömürgecilik, şarkiyatçı zihniyetin kurguladığı telaffuzun eseri değil, Avrupa’da gelişen sermayenin dünya çapında yayılma ve genişleme eğiliminin bir eseridir. Şarkiyatçılık, bu sürecin ideolojik gerekçelendirilmesini sunar. Şarkiyatçılığı yaratan, sömürgeci hakimiyetin yayılmasının kendisidir.(6) Son olarak, bir kabile şefinin ABD liderine yolladığı ve teknolojik aletlerin tabiata ziyan vermesinden yakınan bir mektup üzere pek detaylı örneklere ulaşmak için kılı kırk yaran bir araştırma yürütmüş olan Ağcabay, kısmın son kısmında demokrasi, insan hakları üzere anlatıların altında yatan liberal aldatmacalardan bahseder. Bu noktada özellikle Avrupa’nın demokrasi ikonası Tocqueville’in Cezayir’de yapılmasını istediği katliamlar ve 1848 ihtilalleri sırasında personel hareketine karşı tereddüt etmeden general diktasını kabul etmiş olması, dikkat çeken konular içindedır. Yanı sıra, birinci birikim, Afrika’nın paylaşılması ve Avrupa’daki Haçlı Seferi mitleri üzere hususların da üstünde duran muharrir, kitabının son kısmında yapacağı ihtilal anlatısı için hoş bir geçiş sunar.
Kitabın son kısmı, 1905’te Japonya’nın Çarlık Rusya’sını mağlup etmesi ile bütün Batı-dışı dünya açısından birinci kere Batı’ya karşı bir savaşın kazanılabileceğinin Doğu’da yankılanması ile başlar. Bu yankılar Rusya’da -her ne kadar başarısız olmuş da olsa- 1905 İhtilali, Osmanlı’da 1908 İhtilali üzere sonuçlar doğurmuş, İran’da, Çin, Hindistan ve Kore’de karşılık bulmuş, Japonya Doğu için bir kılavuz olarak görülmeye başlanmıştır.(7) Muharrir, tıpkı bundan evvelki kısımda yaptığı üzere, bu kısımda de pek detaylı bir çalışmanın eseri olarak Lenin’in 1908 İhtilali, Bosna-Hersek’in ilhakı, Trablusgarp Savaşı ve Balkan Savaşları ile ilgili tahlillerini ve yazılarını okuyucuya sunar. Bu çerçevede, Balkanlar’da burjuva-demokratik hareketi zayıflatan ögelerden, Çin’de cumhuriyetin kuruluşuna, Plehanov’la girdiği Rusya’da toprağın ulusallaştırılması tartışmalarından Menşeviklerin yetersiz tezlerine kadar Lenin’in tahlilleri ve incelemeleri derlenmiştir. daha sonrasında Ağcabay, Lenin’in emperyalist savaşa karşı enternasyonalist devrimci politik perspektifinden bahsederek kısa bir 1917 Ekim İhtilali anlatısı yapar. Bu ortada, Marx’ın ihtilalin Rusya’da olacağını bilememesi halindeki saçma tenkitlere de yanıt veren Ağcabay, Marx’ın bilhassa 1870’lerden itibaren tarafını Rusya’ya çevirdiğini, Rusça öğrenerek kaynakları direkt taradığını ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı daha sonrasında Rusya’da gerçekleşmesi yakın olan bir ihtilali öngördüğünü tabir eder.
Beşinci kısmın ikinci yarısı, Ekim İhtilali daha sonrasında bütün dünyaya yayılan anti-emperyalist gayretlere ayrılmıştır. Başta Almanya ve İtalya olmak üzere, birinci devrimci dalga Avrupa’da ortaya çıkar. Kasım 1918’de Almanya’da başlayan devrimci hareket, iki buçuk ay daha sonra Rosa ve Liebnecht’in toplumsal demokratlar tarafınca katledilmeleri ile sonuçsuz kalır ve söner. Misal süreçler İtalya, İspanya ve İsviçre’de de gerçekleşir, muazzam emekçi grevleri gerçekleştirilerek Ekim Devrimi’ne övgüler yapılır, lakin nihayetinde Macar Sovyet Cumhuriyeti’nin kurulması haricinde bir sonuca ulaşmaz. Lenin’e göre Avrupa’da ihtilalin başarılamamasının temel niçini, açığa çıkan büyük proleter enerjiyi yanlışsız politik amaçlara yöneltecek sağlam bir politik aygıtın yaratılamamış olmasıdır.(8) Öte yandan, Avrupalı Toplumsal Demokratlar, proletaryanın “öfke ve isyanını” dizginleyen sağlam birer burjuva aparatına dönüşmüşlerdir. Avrupa’da ihtilal dalgası ve Rusya’da karşı-devrimci iç savaş devam ederken, Lenin 3. Enternasyonal’in kuruluşunu gerçekleştirir ve bu biçimdece Doğu’ya tam manasıyla açılım başlatılmış olur. Takip eden on yıl içerisinde bir hayli ülkede Komünist Partiler kurulur, Komintern’e üyelik kriterleri belirlenir ve bu süreçlerle paralele olarak Irak’ta, Suriye’de Mısır’da, Lübnan’da, Filistin’de sömürge zıddı ayaklanmalar Komintern tarafınca hem teorik birebir vakitte pratik olarak desteklenir. Ek olarak Komintern’in Çin’e yolladığı sayısı on bine ulaşan militanlar, 1949 Çin Devrimi’nin muvaffakiyete ulaşmasındaki temel faktör olacaktır. özetlemek gerekirsesı Ekim İhtilali ile başlayan ve Komintern ile taçlanan süreçte Marksizmin Doğu’ya açılışı gerçekleşmiştir. O denli ki, bütün dünyada sömürgeciliğin çöküş süreci, Ekim Devrimi’nin muazzam tesiri olmaksızın gerçekleşemezdi.
Ağcabay, pek ihtimamlı gerçekleştirilen bir araştırma sürecini, pek usta bir halde kâğıda dökmesini bilmiş ve ortaya bu eser çıkmış. Bu kitabın Marksist literatüre pek kıymetli bir katkı olduğuna, yayımlandığı andan itibaren temel bir müracaat kitabına dönüşeceğine hiç kuşku yok. Özellikle Marx, Engels ve Lenin’in kıyıda köşede kalmış yazışmaları, mektupları, polemikleri ve fikir antrenmanları vasıtasıyla zihniyet dünyalarına yapılan seyahat okuyucuya, teorik olgunluğa ulaşma konusunda muazzam bir fikir edinme tecrübesi sunuyor. Kitabın en kuvvetli yanı, bu kaynakların mahir bir el tarafınca anlaşılır bir silsileye oturtularak okuyucuya sunulmuş olmasıdır denebilir. Son analizde ‘Marksizmin Doğu’ya Açılışı’, uğraş içerisinde emekçi sınıfından taraf duran bir eser. Bugün çok bulanıklaşmış bir müddetçten geçildiğine kuşku yok ve bu kitap, bulanık, ilerisinin sağlıklı tartılamadığı, öngörülemediği bir yolda doğrultunuzu bulmanıza yardımcı olacak, size rehberlik edecek bir müracaat kaynağı olacaktır.
- Crosby, A. W. (2004). Ecological Imperialism: The Biological Expansion of Europe, 900-1900 (2. Baskı). New York: Cambridge University Press, ss. 71-75.
- Ağcabay, C. (2021). Marksizmin Doğu’ya Açılışı: Sömürgecilik, Savaş, İhtilal. İstanbul: Notabene, s. 23.
- A.g.e., s. 37.
- A.g.e., s. 109.
- A.g.e., s. 144.
- A.g.e., s. 254.
- A.g.e., s. 305-306.
- A.g.e., s. 341.