Trabzon’un Of ilçesinde dünyaya gelen Emin Gürdamur, genç yaşlarından itibaren mahallî gazetelerde muhabirlik ve editörlük yapmaya başlar. İlahiyat Fakültesi’nde okuduğu senelerda şu günlerde yayımlanan kitabının altyapısını oluşturan çalışmalara başlayan Gürdamur, 2013’te Memleketler arası Kaşgarlı Mahmut Öykü Yarışması’nda ‘Kırık Kalem’ isimli hikayesiyle ikincilik mükafatını kazanır. 2017 yılında ‘Atları Uçuruma Sürmek’ isimli hikaye kitabı ESKADER tarafınca yılın hikaye kitabı olarak seçilir.
Gürdamur, son olarak ‘Âşık Şeytan Kör Talih’ isimli bir inceleme kitabı kaleme aldı. Ketebe Yayınları tarafınca yayımlanan bu kitabında şeytan imgesini, gerek kültürel, gerekse de sanatsal manada irdeleyen Gürdamur’la bir ortaya geldik ve çalışmasını konuştuk.
Şeytan imgesi, coğrafya fark etmeksizin, herkesin gerek berbatlığa, gerekse de öteki olumsuz olgulara bir karşılık yaratmak ve bunu tanımlamak için nitelediği bir olgu olageliyor. Siz, şahsi hayatınızda bu imge üzerine ne vakit düşünmeye başladınız? Bu düşünme süreci, bir kitap haline dönüşüne kadar hangi evrelerden geçti?
Şeytan imgesi, muhtemelen herkes üzere epey erken yaşlarda, çocukluk senelerında üzerinde düşünmeye başladığım bir imge. Doğup büyüdüğümüz kültürel etraf, imgeler vasıtasıyla bize manalar örüntüsü sunar. Bu örüntü, özgürlük kadar esareti birlikteinde getirir. niçinse şeytan imgesi, tıpkı İlah imgesinde olduğu üzere insan muhayyilesinde alabildiğine öznel bir alan bulur. Şeytan, farklı bir biçimde her yaşta farklı yüzlerle zihnimizde belirir. Kelam gelimi pozitivist tesirlerle onu tümüyle yitirdiğimizde bile bu sefer Baudelaire’in o meşhur kelamıyla belirir: “Şeytanın en büyük hilesi bizi var olmadığına inandırmasıdır.” Bu fakat onun hayatla iç içeliğiyle açıklanabilir. Hayatla bu kadar içli dışlı olabilen imgeler, sonsuz boyut kazanabilirler. Onları çerçeve içine alamayız, çitleyemeyiz, belirleyemeyiz. Sanırım hayatımız boyunca kötülükle yaptığımız kesintisiz konuşma ve o konuşma esnasında elde ettiğimiz bulgular, şeytanın bir biçimde kuvvetli bir imge olarak zihnimizde yaşamasına imkan sağlıyor.
Kitabı yazma macerama gelince, bu seyahati ‘Faust’ mitinin tetiklediğini söylemek isterim. Bilindiği üzere Goethe’nin başyapıtı ‘Faust’ta karşımıza çıkan Mefistofeles, şeytanın Batı’da hükümran teolojik imajının haricinde; kasvetten uzak, zeki, eğlenceli, kurnaz, özetle yepisyeni bir kimliğe sahipti. Yapay insanın ve kâğıt paranın mucidi olarak aslında bir Aydınlanma devri şeytanıydı o. Teolojik bir figürün edebiyatla kazandığı boyut göz gerisi edilebilecek üzere değildi. şüphesiz insanlığın bu en kuvvetli arketipinin Doğu ve Batı edebiyatında izini sürmek, bir fazlaca açıdan onun ruhsal, kültürel ve sosyolojik izlerini de sürmeyi gerektiriyordu. Kitabı bir bütün olarak tasarlamış olmama rağmen, sürecin benim belirlemelerimin haricinde, kendine has bir seyir izlediğini söyleyebilirim.
‘KİTAPTAKİ KİMİ KISIMLARIN ÜSTESİNDEN ÖYKÜCÜLÜĞÜMLE KALKABİLDİM’
‘Âşık Şeytan Kör Talih’ her ne kadar bir inceleme kitabı olsa da, sizin yayımlanmış fazlaca sayıda hikaye kitabınız da var. Bu hikayelerle mükafatlar de aldınız. Bir inceleme ya da hikaye kitabı kaleme alırken, lisan sorununa nasıl yaklaşıyorsunuz? Ek olarak iki tıp içindeki üslup farkını nasıl söz ediyorsunuz?
Evet, bu sorunun bende önemli bir kriz merkezine ayna tuttuğunu itiraf etmeliyim. Şöyle ki hikayeye orta vererek kitabı yazarken, kitaptan yorulup hikayeye sığınırken yaşadığım geçişler beni en çok yoran şeylerin başında geliyordu. Hikayede alabildiğine dalgın olmanız gerekirken inceleme metninde elinizden geldiğince ayık kalmanız icap ediyor. Katiyen bir şuur yarılmasına maruz kaldığımı lakin bunu deneyimlemenin hazzını sonuna kadar yaşamam gerektiğine inanıyordum. Alışılmış bu süreçte, mesleğimin editörlük olmasının, metinlerle arama mesafe koyabilme alışkanlığımın çok katkısını gördüğümü, birebir vakitte kitaptaki birtakım kısımların altından öykücülüğümle kalkabildiğimi de söylemek isterim.
Aşık Şeytan Kör Talih – Şeytanın Kültürel Biyografisi, Emin Gürdamur, 331 syf., Ketebe Yayınları, 2021.
İnsanın, kötülük olgusuyla içindeki alaka, neredeyse birinci insanlara kadar uzanıyor. vakit içinde da bu olgu, insanlık tarafınca –istemli ya da istemsiz- sahipleniliyor. Pekala, din bu münasebetin neresinde?
Hepimiz hayatında kaçınılmaz halde iki büyük meseleyle yüzleşiriz. Hatta diyebiliriz ki kimliğimizi, aşklarımızı, nefretlerimizi, zaferlerimizi, mağlubiyetlerimizi pek de farkında olmadan bu iki sorunun gölgesinde yaşarız: Vefat ve kötülük. Mitolojiden folklorik anlatılara, dini öğretilerden ideolojiye kadar temelde yanıtı aranan sorular bu iki olgudan beslenir. Kötülük o denli basitçe göz gerisi edebileceğimiz bir sorun değil.
Berbatlığın sahiplenilmesi konusunda çağdaş sanatçı için bir parantez açmamız gerekiyor. Çağdaş periyotta sanatçı, kötülük tanımını devletin ve dinin monopolünden alarak yesyeni imtiyaza kavuşturdu. Milton’da, Baudelaire’de hatta Picasso’da berbatlığın, nahoşluğun ve ahlak dışılığın tepkisel bir tavır olarak yüceldiğine şahit oluruz. Lakin bu zıtlaşma retoriğinin berbatlığın değirmenine su taşıdığını argüman edemeyiz. Sanatçı, berbatlığı bir çığlık olarak sahiplenmiştir.
Kötülük ve felsefi manada kötülük sorunu, dinlerin hep ilgilendiği, bir biçimde açıklamaya çalıştığı olguların başında gelir. Hatta daha genel bir şey söyleyebiliriz. İster teoloji, ister mitoloji, ideoloji ya da sanat alanlarında olsun hayatın manasını çözümlemeye yönelik bütün cüretler, kötülük olgusuyla karşılaşmak zorundadır. Kabil’in cinayetinden tutun Epiküros’un kötülük sorunu telaffuzlarına, Gazali’nin mümkün dünyalar nazariyesinden Leibniz’in teodisesine kadar aslında konuşulan, tartışılan, anlaşılmaya, açıklanmaya çalışılan problem kötülüktür. Din bu alakanın göbeğinde duruyor. Zira o, bir biçimde iyiyi tanım ederken kötüyü ve berbatlığı de çerçeve içine almış olur. Klâsik periyotta daha hayli şeytanla ilişkilendirilerek izah edilen kötülük, çağdaş devirde arketiplerle, bilinçaltıyla içeriklendirilerek farklı bir derinlik kazandı. Bu, berbatlığı dinlerin gündeminden çıkarmadığı üzere, daha karmaşık bir soruna dönüştürdü.
‘HER MİT ASLINDA BİR YARATILIŞ ÖYKÜSÜDÜR’
Şeytan imgesinin kültürel boyutuna bakarken, ayrıyeten mit ve dinlerdeki karşılığına da odaklanıyorsunuz. Bu imgenin, her kültür ve dinde karşılığının olmasını nasıl açıklıyorsunuz? Bu durum, sadece insanın berbatlığıyla bağlantılı olabilir mi?
şüphesiz. Hatta daha ötesini de söyleyebiliriz, her kültürün şeytan imgesiyle kurduğu münasebet, onun psikolojisini, sosyolojisini, ahlakını, siyasetini örmüş, en azından dokusuna imzasını atmıştır. Kolaylıkla görünebilecek kültürel girdilerden, çıktılardan kelam etmiyoruz. Bireyi ve toplumu daha derinlerden besleyen, inşa eden, biçimlendiren etkilerden bahsediyoruz.
Dünyanın çeşitli kültür havzalarında şeytan ve cadı söylencelerinin şaşırtan bir halde birbirine kafiye düşmesi sahiden hayret vericidir. Bir Slav halk kıssasıyla bir Altay destanının, bir İskandinav mitiyle bir Uzak Doğu manisinin temelde birebir öyküyü anlatması, şeytan ya da şeytani varlıklarla ilgili detaylar bakımından ağır bir benzerlik ihtiva etmesi, şahsen benim bu araştırma boyunca en epey şaşırdığım konulardan biri olmuştur. Sanırım şeytanın her kültürde kendisine geniş bir yer bulmasının niçini, onun birebir anda bir epeyce soruya karşılık veriyor olmasından kaynaklanıyor. Her şeydilk evvel unutmamalıyız ki şeytanın varlığı Tanrı’nın varlığının sağlamasıdır. Öte yandan, berbatlığın soyut, değişken ve bilinmez bir yapıda olması insanlara sürekli huzursuzluk vermiştir. Şeytanın varlığı tehlikeyi tek bir noktada toplamak suretiyle huzursuz zihinlere konfor sağlamıştır.
İnsan, şüphesiz berbat bir varlıktır. Onun yeterlilik de yapabiliyor olması bu gerçeği değiştirmez. Çağdaş periyotta insanın karanlık yanını açıklayan bilinçaltı tezleri, şeytanın tefsiri olarak okunabilir mi? Kitapta Freud ve Jung özelinde bunun imkânlarını da aradım. Sonuçta çağdaş psikiyatrinin, ruh sıhhati ile mitler içindeki bağlantıyı geçen yüzyılın başında keşfettiğini unutmamalıyız. Mitsel olanla dinî olan ortasına bir çizgi çekilmemesi gerektiği kanaatindeyim. Mircae Eliade, mitin temelde kutsal bir hikaye anlattığını söyler. Her mit aslında bir yaratılış hikayesidir. Şeytan anlatıları insanın öyküsüdür sonuçta. İsyanıyla, ayartısıyla, karanlığıyla pek de yabancısı olmadığımız bir ruhun ismidir şeytan. Kelam gelimi isminin Türk mitolojisinde Erlik olması bir şeyi değiştirmez. Onun ne yaptığını bakılırsabilmek için bir Altay kara şamanının peşine takılıp yer altı dünyasının şiddetli geçitlerini bir bir aşmamız falan da gerekmiyor. Son birkaç yüzyıl ortasında sömürgeciliğin ve kapitalizmin dünyayı ne hâle getirdiğine bakmamız kâfi. Faili insan olan cürümler, bize şeytan ile insan içindeki o yıkıcı kardeşlik hakkında çok fikir veriyor.
Çalışmanızın bir öteki dikkate bedel yanı, edebiyatçıların ve müelliflerin bu imge üzerine çoğunlukla yazması ve neredeyse imgenin kendisini değişen çağ ile bir arada bir daha üretmesi… Bir edebiyatçı da olduğunuz için soruyoruz: Herkes tarafınca güzel ya da berbat bir biçimde tanımlanan bir imge üzerine yazmak, riskli değil mi? Ayrıyeten Goethe ve Mary Shelley üzere müellifler bununla nasıl baş etti?
Tıpkı imgeyi bir daha yazmak, uyarlamak muharrir için risk kadar inanç de barındırır. Zira her insanın zihninde karşılığı bulunan üniversal imgeler, okurdaki aşinalığa hitap ederler. Örneğin Goethe’nin ‘Faust’, Matthew G. Lewis’in ‘The Monk’, E.T.A. Hoffmann’ın ‘Şeytanın İksirleri’ yapıtlarında yoldan çıkma tecrübeleri âdeta çağın çevirisiydi. Hatta Mary Shelley’in ‘Frankenstein’ı için daha sonraki yüzsenelerın çevirisi bile demek mümkün. Aydınlanma Çağı’nda şeytanın amaç seçtiği kurbanların en büyük zaafı bilme ihtirasıydı. Kadim şeytan anlatılarında ise zenginlik yahut şehvet daha yaygın zaaflardı. Kurbanın ilgilerinin değişimi şeytan imgesinin de değişimine, belirli ölçüde zekâ ve yorum kazanmasına taban hazırlamıştır. Ki sanat esasen bir bakıma bir daha inşa faaliyetidir. Goethe, kendinden çok evvel yazılan bir Alman efsanesini ‘Faust’ isimli başyapıta çevirirken bunu yapmıştı. Sanat, kurgusal olanın üstesinden her vakit gelmiştir.
Şeytanın yine yazılması bir yana tıpkı motifin yine tekrar başarılı uyarlamalarına bile şahit oluruz. Hatırlayalım. Christopher Marlowe’dan yaklaşık iki yüzyıl daha sonra Goethe birebir anlatıyı yazdı. çabucak sonrasında Thomas Mann o kıssanın değişik bir versiyonunu kaleme aldı. Hepsinde şeytanın yeni maskeler, yeni maharetler elde ettiğini görüyoruz. Anlatının özü değişmemiş ancak bahisler, bireyler, olaylar değişmiştir. İşte şeytanı o özde aramalıyız. Onun üniversal yüzü, yani hepimizi ilgilendiren yüzü, insanın varoluşsal yanıyla yakından bağlantılı. Tahminen burada bir nebze olsun muharrirlerin baş etmek zorunda kaldığı kuvvetlik olarak şundan bahsedebiliriz. Bu kadar yaygın ve yerleşik bir imgeyi, dahası din tarafınca hudutları değerli ölçüde çizilmiş bir figürü koltuğundan kaldırıp yeni bir kimlikle sirkülasyona sokmanın öbür çeşitten riskleri vardı. Unutmamak gerekir ki bütün o cürümlerden daha sonra ‘Faust’u cennete yollayan Goethe, çağdaşları tarafınca yerden yere vurulmuştu. Sanatçı bu tenkitlerin üstesinden “sorumluluk” prangasından kurtularak ve şeytani yaratımın hazzına sığınarak gelecekti.
bir daha edebiyattan yola çıkarak, öbür sanat kısımlarıyla da bağ kurduğumuzda, şeytan imgesinin bu coğrafyada bu derece tesirli bulunmasına karşın, sinemada, edebiyatta, müzikte vs. kuvvetli bir figür hâline gelememiş olmasını nasıl yorumluyorsunuz?
Evet, şeytan Türk edebiyatında kendine yer bulamamıştır. Fakat Türk edebiyatında şeytani yaratım da yer bulamamıştır ki sanırım Türkiye’de bunu birinci düşünen isimlerden biri Hilmi Ziya Ülken’dir. 1942 yılında yayımladığı ‘Şeytan’la Konuşmalar’ isimli yapıtında şeytanı, Türk romanındaki kriz hakkında konuşurken görürüz. Orada şeytan, Türk sanatkarının yıkımı göze alamadığı için şeytani hamasetten yoksun kaldığını ve dünya çapında eserler veremediğini söyler.
Sizin sorunuz özelinde sıkıntının en başına gidelim isterseniz. Bizde şeytanın yok sayılması ile fantastik edebiyatın bahtsız serüveni birebir sebeplere dayanır. Okuryazar etraflarında uzun yıllar hâkim olan katı pozitivist refleksler fantastik edebiyata göz açtırmamıştır. Giritli Aziz Efendi’nin 1796-1797 tarihinde kaleme aldığı ‘Muhayyelat’ı bu bakımdan öncü olabilecek bir eserken Ahmet Mithat Efendi’nin sert ironisine kurban gitmiştir. Namık Kemal bu çeşit yapıtların fakat “kocakarı masalı” olarak isimlendirilebileceğini söylemiştir. Birebir pozitivist hal, Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın ‘Cadı’ ve ‘Gulyabani’ romanlarında da ortaya çıkar. Gürpınar, gotik figürleri yapıtlarına, çağdaşı müellifler üzere yadsımak için sokar. Zira ona bakılırsa sanatkarın gayesi halkı aydınlatmaktır ve bu gaye edebiyatın önündedir. Cadı ve gulyabani üzere toplumsal muhayyilede karşılığı olan varlıklar, sözün tam manasıyla inkâr edilmek için yapıtlara husus edilir. Berna Moran’ın da dediği üzere Gürpınar romanında asıl gaye “Batı’nın maddeci müspet fikrini ülkesine aktarmaya, halkın gözünü açmaya ve cinlere, perilere, fala, bakıcılığa olan inançların kırmaya” dönüktür. Az evvel Goethe’nin “sorumluluk” prangasından kurtularak dünyaya özgün bir kurgu armağan ettiğini söylemiştik. Anlaşılan o ki Türk edebiyatında şeytan imgesinin yer bulamamasına “sorumluluk” prangası sebep olmuşa benziyor.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Açıkçası dünya edebiyatında şeytanın kültürel biyografisinin izini sürmek benim için yorucu bir tecrübeydi. Diyebilirim ki ‘Âşık Şeytan Kör Talih’ kitabı, hikaye yürüyüşümde bir parantez. Muhtemelen bundan daha sonra da hikaye yazmaya, yayımlamaya, hikaye üzerine düşünmeye devam edeceğim. Günlerim başımın ortasında birbirinin ayağına basan hikayeleri bir daha başımın ortasında istiflemeye çalışmakla geçiyor. Onları birbirinden ayırabilirsem yazmaya başlayacağım.
Gürdamur, son olarak ‘Âşık Şeytan Kör Talih’ isimli bir inceleme kitabı kaleme aldı. Ketebe Yayınları tarafınca yayımlanan bu kitabında şeytan imgesini, gerek kültürel, gerekse de sanatsal manada irdeleyen Gürdamur’la bir ortaya geldik ve çalışmasını konuştuk.
Şeytan imgesi, coğrafya fark etmeksizin, herkesin gerek berbatlığa, gerekse de öteki olumsuz olgulara bir karşılık yaratmak ve bunu tanımlamak için nitelediği bir olgu olageliyor. Siz, şahsi hayatınızda bu imge üzerine ne vakit düşünmeye başladınız? Bu düşünme süreci, bir kitap haline dönüşüne kadar hangi evrelerden geçti?
Şeytan imgesi, muhtemelen herkes üzere epey erken yaşlarda, çocukluk senelerında üzerinde düşünmeye başladığım bir imge. Doğup büyüdüğümüz kültürel etraf, imgeler vasıtasıyla bize manalar örüntüsü sunar. Bu örüntü, özgürlük kadar esareti birlikteinde getirir. niçinse şeytan imgesi, tıpkı İlah imgesinde olduğu üzere insan muhayyilesinde alabildiğine öznel bir alan bulur. Şeytan, farklı bir biçimde her yaşta farklı yüzlerle zihnimizde belirir. Kelam gelimi pozitivist tesirlerle onu tümüyle yitirdiğimizde bile bu sefer Baudelaire’in o meşhur kelamıyla belirir: “Şeytanın en büyük hilesi bizi var olmadığına inandırmasıdır.” Bu fakat onun hayatla iç içeliğiyle açıklanabilir. Hayatla bu kadar içli dışlı olabilen imgeler, sonsuz boyut kazanabilirler. Onları çerçeve içine alamayız, çitleyemeyiz, belirleyemeyiz. Sanırım hayatımız boyunca kötülükle yaptığımız kesintisiz konuşma ve o konuşma esnasında elde ettiğimiz bulgular, şeytanın bir biçimde kuvvetli bir imge olarak zihnimizde yaşamasına imkan sağlıyor.
Kitabı yazma macerama gelince, bu seyahati ‘Faust’ mitinin tetiklediğini söylemek isterim. Bilindiği üzere Goethe’nin başyapıtı ‘Faust’ta karşımıza çıkan Mefistofeles, şeytanın Batı’da hükümran teolojik imajının haricinde; kasvetten uzak, zeki, eğlenceli, kurnaz, özetle yepisyeni bir kimliğe sahipti. Yapay insanın ve kâğıt paranın mucidi olarak aslında bir Aydınlanma devri şeytanıydı o. Teolojik bir figürün edebiyatla kazandığı boyut göz gerisi edilebilecek üzere değildi. şüphesiz insanlığın bu en kuvvetli arketipinin Doğu ve Batı edebiyatında izini sürmek, bir fazlaca açıdan onun ruhsal, kültürel ve sosyolojik izlerini de sürmeyi gerektiriyordu. Kitabı bir bütün olarak tasarlamış olmama rağmen, sürecin benim belirlemelerimin haricinde, kendine has bir seyir izlediğini söyleyebilirim.
‘KİTAPTAKİ KİMİ KISIMLARIN ÜSTESİNDEN ÖYKÜCÜLÜĞÜMLE KALKABİLDİM’
‘Âşık Şeytan Kör Talih’ her ne kadar bir inceleme kitabı olsa da, sizin yayımlanmış fazlaca sayıda hikaye kitabınız da var. Bu hikayelerle mükafatlar de aldınız. Bir inceleme ya da hikaye kitabı kaleme alırken, lisan sorununa nasıl yaklaşıyorsunuz? Ek olarak iki tıp içindeki üslup farkını nasıl söz ediyorsunuz?
Evet, bu sorunun bende önemli bir kriz merkezine ayna tuttuğunu itiraf etmeliyim. Şöyle ki hikayeye orta vererek kitabı yazarken, kitaptan yorulup hikayeye sığınırken yaşadığım geçişler beni en çok yoran şeylerin başında geliyordu. Hikayede alabildiğine dalgın olmanız gerekirken inceleme metninde elinizden geldiğince ayık kalmanız icap ediyor. Katiyen bir şuur yarılmasına maruz kaldığımı lakin bunu deneyimlemenin hazzını sonuna kadar yaşamam gerektiğine inanıyordum. Alışılmış bu süreçte, mesleğimin editörlük olmasının, metinlerle arama mesafe koyabilme alışkanlığımın çok katkısını gördüğümü, birebir vakitte kitaptaki birtakım kısımların altından öykücülüğümle kalkabildiğimi de söylemek isterim.
Aşık Şeytan Kör Talih – Şeytanın Kültürel Biyografisi, Emin Gürdamur, 331 syf., Ketebe Yayınları, 2021.
İnsanın, kötülük olgusuyla içindeki alaka, neredeyse birinci insanlara kadar uzanıyor. vakit içinde da bu olgu, insanlık tarafınca –istemli ya da istemsiz- sahipleniliyor. Pekala, din bu münasebetin neresinde?
Hepimiz hayatında kaçınılmaz halde iki büyük meseleyle yüzleşiriz. Hatta diyebiliriz ki kimliğimizi, aşklarımızı, nefretlerimizi, zaferlerimizi, mağlubiyetlerimizi pek de farkında olmadan bu iki sorunun gölgesinde yaşarız: Vefat ve kötülük. Mitolojiden folklorik anlatılara, dini öğretilerden ideolojiye kadar temelde yanıtı aranan sorular bu iki olgudan beslenir. Kötülük o denli basitçe göz gerisi edebileceğimiz bir sorun değil.
Berbatlığın sahiplenilmesi konusunda çağdaş sanatçı için bir parantez açmamız gerekiyor. Çağdaş periyotta sanatçı, kötülük tanımını devletin ve dinin monopolünden alarak yesyeni imtiyaza kavuşturdu. Milton’da, Baudelaire’de hatta Picasso’da berbatlığın, nahoşluğun ve ahlak dışılığın tepkisel bir tavır olarak yüceldiğine şahit oluruz. Lakin bu zıtlaşma retoriğinin berbatlığın değirmenine su taşıdığını argüman edemeyiz. Sanatçı, berbatlığı bir çığlık olarak sahiplenmiştir.
Kötülük ve felsefi manada kötülük sorunu, dinlerin hep ilgilendiği, bir biçimde açıklamaya çalıştığı olguların başında gelir. Hatta daha genel bir şey söyleyebiliriz. İster teoloji, ister mitoloji, ideoloji ya da sanat alanlarında olsun hayatın manasını çözümlemeye yönelik bütün cüretler, kötülük olgusuyla karşılaşmak zorundadır. Kabil’in cinayetinden tutun Epiküros’un kötülük sorunu telaffuzlarına, Gazali’nin mümkün dünyalar nazariyesinden Leibniz’in teodisesine kadar aslında konuşulan, tartışılan, anlaşılmaya, açıklanmaya çalışılan problem kötülüktür. Din bu alakanın göbeğinde duruyor. Zira o, bir biçimde iyiyi tanım ederken kötüyü ve berbatlığı de çerçeve içine almış olur. Klâsik periyotta daha hayli şeytanla ilişkilendirilerek izah edilen kötülük, çağdaş devirde arketiplerle, bilinçaltıyla içeriklendirilerek farklı bir derinlik kazandı. Bu, berbatlığı dinlerin gündeminden çıkarmadığı üzere, daha karmaşık bir soruna dönüştürdü.
‘HER MİT ASLINDA BİR YARATILIŞ ÖYKÜSÜDÜR’
Şeytan imgesinin kültürel boyutuna bakarken, ayrıyeten mit ve dinlerdeki karşılığına da odaklanıyorsunuz. Bu imgenin, her kültür ve dinde karşılığının olmasını nasıl açıklıyorsunuz? Bu durum, sadece insanın berbatlığıyla bağlantılı olabilir mi?
şüphesiz. Hatta daha ötesini de söyleyebiliriz, her kültürün şeytan imgesiyle kurduğu münasebet, onun psikolojisini, sosyolojisini, ahlakını, siyasetini örmüş, en azından dokusuna imzasını atmıştır. Kolaylıkla görünebilecek kültürel girdilerden, çıktılardan kelam etmiyoruz. Bireyi ve toplumu daha derinlerden besleyen, inşa eden, biçimlendiren etkilerden bahsediyoruz.
Dünyanın çeşitli kültür havzalarında şeytan ve cadı söylencelerinin şaşırtan bir halde birbirine kafiye düşmesi sahiden hayret vericidir. Bir Slav halk kıssasıyla bir Altay destanının, bir İskandinav mitiyle bir Uzak Doğu manisinin temelde birebir öyküyü anlatması, şeytan ya da şeytani varlıklarla ilgili detaylar bakımından ağır bir benzerlik ihtiva etmesi, şahsen benim bu araştırma boyunca en epey şaşırdığım konulardan biri olmuştur. Sanırım şeytanın her kültürde kendisine geniş bir yer bulmasının niçini, onun birebir anda bir epeyce soruya karşılık veriyor olmasından kaynaklanıyor. Her şeydilk evvel unutmamalıyız ki şeytanın varlığı Tanrı’nın varlığının sağlamasıdır. Öte yandan, berbatlığın soyut, değişken ve bilinmez bir yapıda olması insanlara sürekli huzursuzluk vermiştir. Şeytanın varlığı tehlikeyi tek bir noktada toplamak suretiyle huzursuz zihinlere konfor sağlamıştır.
İnsan, şüphesiz berbat bir varlıktır. Onun yeterlilik de yapabiliyor olması bu gerçeği değiştirmez. Çağdaş periyotta insanın karanlık yanını açıklayan bilinçaltı tezleri, şeytanın tefsiri olarak okunabilir mi? Kitapta Freud ve Jung özelinde bunun imkânlarını da aradım. Sonuçta çağdaş psikiyatrinin, ruh sıhhati ile mitler içindeki bağlantıyı geçen yüzyılın başında keşfettiğini unutmamalıyız. Mitsel olanla dinî olan ortasına bir çizgi çekilmemesi gerektiği kanaatindeyim. Mircae Eliade, mitin temelde kutsal bir hikaye anlattığını söyler. Her mit aslında bir yaratılış hikayesidir. Şeytan anlatıları insanın öyküsüdür sonuçta. İsyanıyla, ayartısıyla, karanlığıyla pek de yabancısı olmadığımız bir ruhun ismidir şeytan. Kelam gelimi isminin Türk mitolojisinde Erlik olması bir şeyi değiştirmez. Onun ne yaptığını bakılırsabilmek için bir Altay kara şamanının peşine takılıp yer altı dünyasının şiddetli geçitlerini bir bir aşmamız falan da gerekmiyor. Son birkaç yüzyıl ortasında sömürgeciliğin ve kapitalizmin dünyayı ne hâle getirdiğine bakmamız kâfi. Faili insan olan cürümler, bize şeytan ile insan içindeki o yıkıcı kardeşlik hakkında çok fikir veriyor.
Çalışmanızın bir öteki dikkate bedel yanı, edebiyatçıların ve müelliflerin bu imge üzerine çoğunlukla yazması ve neredeyse imgenin kendisini değişen çağ ile bir arada bir daha üretmesi… Bir edebiyatçı da olduğunuz için soruyoruz: Herkes tarafınca güzel ya da berbat bir biçimde tanımlanan bir imge üzerine yazmak, riskli değil mi? Ayrıyeten Goethe ve Mary Shelley üzere müellifler bununla nasıl baş etti?
Tıpkı imgeyi bir daha yazmak, uyarlamak muharrir için risk kadar inanç de barındırır. Zira her insanın zihninde karşılığı bulunan üniversal imgeler, okurdaki aşinalığa hitap ederler. Örneğin Goethe’nin ‘Faust’, Matthew G. Lewis’in ‘The Monk’, E.T.A. Hoffmann’ın ‘Şeytanın İksirleri’ yapıtlarında yoldan çıkma tecrübeleri âdeta çağın çevirisiydi. Hatta Mary Shelley’in ‘Frankenstein’ı için daha sonraki yüzsenelerın çevirisi bile demek mümkün. Aydınlanma Çağı’nda şeytanın amaç seçtiği kurbanların en büyük zaafı bilme ihtirasıydı. Kadim şeytan anlatılarında ise zenginlik yahut şehvet daha yaygın zaaflardı. Kurbanın ilgilerinin değişimi şeytan imgesinin de değişimine, belirli ölçüde zekâ ve yorum kazanmasına taban hazırlamıştır. Ki sanat esasen bir bakıma bir daha inşa faaliyetidir. Goethe, kendinden çok evvel yazılan bir Alman efsanesini ‘Faust’ isimli başyapıta çevirirken bunu yapmıştı. Sanat, kurgusal olanın üstesinden her vakit gelmiştir.
Şeytanın yine yazılması bir yana tıpkı motifin yine tekrar başarılı uyarlamalarına bile şahit oluruz. Hatırlayalım. Christopher Marlowe’dan yaklaşık iki yüzyıl daha sonra Goethe birebir anlatıyı yazdı. çabucak sonrasında Thomas Mann o kıssanın değişik bir versiyonunu kaleme aldı. Hepsinde şeytanın yeni maskeler, yeni maharetler elde ettiğini görüyoruz. Anlatının özü değişmemiş ancak bahisler, bireyler, olaylar değişmiştir. İşte şeytanı o özde aramalıyız. Onun üniversal yüzü, yani hepimizi ilgilendiren yüzü, insanın varoluşsal yanıyla yakından bağlantılı. Tahminen burada bir nebze olsun muharrirlerin baş etmek zorunda kaldığı kuvvetlik olarak şundan bahsedebiliriz. Bu kadar yaygın ve yerleşik bir imgeyi, dahası din tarafınca hudutları değerli ölçüde çizilmiş bir figürü koltuğundan kaldırıp yeni bir kimlikle sirkülasyona sokmanın öbür çeşitten riskleri vardı. Unutmamak gerekir ki bütün o cürümlerden daha sonra ‘Faust’u cennete yollayan Goethe, çağdaşları tarafınca yerden yere vurulmuştu. Sanatçı bu tenkitlerin üstesinden “sorumluluk” prangasından kurtularak ve şeytani yaratımın hazzına sığınarak gelecekti.
bir daha edebiyattan yola çıkarak, öbür sanat kısımlarıyla da bağ kurduğumuzda, şeytan imgesinin bu coğrafyada bu derece tesirli bulunmasına karşın, sinemada, edebiyatta, müzikte vs. kuvvetli bir figür hâline gelememiş olmasını nasıl yorumluyorsunuz?
Evet, şeytan Türk edebiyatında kendine yer bulamamıştır. Fakat Türk edebiyatında şeytani yaratım da yer bulamamıştır ki sanırım Türkiye’de bunu birinci düşünen isimlerden biri Hilmi Ziya Ülken’dir. 1942 yılında yayımladığı ‘Şeytan’la Konuşmalar’ isimli yapıtında şeytanı, Türk romanındaki kriz hakkında konuşurken görürüz. Orada şeytan, Türk sanatkarının yıkımı göze alamadığı için şeytani hamasetten yoksun kaldığını ve dünya çapında eserler veremediğini söyler.
Sizin sorunuz özelinde sıkıntının en başına gidelim isterseniz. Bizde şeytanın yok sayılması ile fantastik edebiyatın bahtsız serüveni birebir sebeplere dayanır. Okuryazar etraflarında uzun yıllar hâkim olan katı pozitivist refleksler fantastik edebiyata göz açtırmamıştır. Giritli Aziz Efendi’nin 1796-1797 tarihinde kaleme aldığı ‘Muhayyelat’ı bu bakımdan öncü olabilecek bir eserken Ahmet Mithat Efendi’nin sert ironisine kurban gitmiştir. Namık Kemal bu çeşit yapıtların fakat “kocakarı masalı” olarak isimlendirilebileceğini söylemiştir. Birebir pozitivist hal, Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın ‘Cadı’ ve ‘Gulyabani’ romanlarında da ortaya çıkar. Gürpınar, gotik figürleri yapıtlarına, çağdaşı müellifler üzere yadsımak için sokar. Zira ona bakılırsa sanatkarın gayesi halkı aydınlatmaktır ve bu gaye edebiyatın önündedir. Cadı ve gulyabani üzere toplumsal muhayyilede karşılığı olan varlıklar, sözün tam manasıyla inkâr edilmek için yapıtlara husus edilir. Berna Moran’ın da dediği üzere Gürpınar romanında asıl gaye “Batı’nın maddeci müspet fikrini ülkesine aktarmaya, halkın gözünü açmaya ve cinlere, perilere, fala, bakıcılığa olan inançların kırmaya” dönüktür. Az evvel Goethe’nin “sorumluluk” prangasından kurtularak dünyaya özgün bir kurgu armağan ettiğini söylemiştik. Anlaşılan o ki Türk edebiyatında şeytan imgesinin yer bulamamasına “sorumluluk” prangası sebep olmuşa benziyor.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Açıkçası dünya edebiyatında şeytanın kültürel biyografisinin izini sürmek benim için yorucu bir tecrübeydi. Diyebilirim ki ‘Âşık Şeytan Kör Talih’ kitabı, hikaye yürüyüşümde bir parantez. Muhtemelen bundan daha sonra da hikaye yazmaya, yayımlamaya, hikaye üzerine düşünmeye devam edeceğim. Günlerim başımın ortasında birbirinin ayağına basan hikayeleri bir daha başımın ortasında istiflemeye çalışmakla geçiyor. Onları birbirinden ayırabilirsem yazmaya başlayacağım.