Gökhan Arslan
Mehmed Kemal “Acılı Kuşak” demişti 40 neslini tanımlarken, Attila İlhan ise “Savaş Kuşağı”. Türkçe şiirde 40 nesli kadar eziyet çekmiş, zorluklara katlanmış öbür bir jenerasyon var mıdır bilmiyorum. Bunu yalnızca savaş ve yoklukla açıklamak da yanlışsız değil. 40 nesli şairleri sosyalist ve toplumcu bedellere bağlı olan, halk için yazan ve büyük oranda Nâzım’ın müsaadeden giden şairlerdi. Bunun kararında da ağır bedeller ödediler. Hayatlarını cezaevlerinde ve sürgünlerde geçirdiler. 40 jenerasyonu şairleri ortasında bunları yaşamayan yok üzeredir. halbuki 40’lı senelera baktığımızda şairlerin biraz dağıldığını, farklı yönelimlere gittiklerini de görürüz. Bir yanda Mehmed Kemal, Rıfat Ilgaz, Hasan İzzettin Dinamo, Şükran Kurdakul, Attilâ İlhan, Cahit Irgat, Enver Gökçe, A. Kadir, Niyazi Akıncıoğlu, Ömer Faruk Toprak ve Arif Damar üzere toplumcu gelenekten gelen ve bugün 40 jenerasyonu denince birinci akla gelen isimler vardır. Fakat öbür tarafta da Garip akımına istikamet veren Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oktay Rifat üzere şairler durur. Garip akımını her ne kadar bu üç şair üzerinden okusak da akıma yakın duran Fethi Giray, İlhan Demiraslan, Halit Şefik ve Baki Süha Ediboğlu’nu da 40 nesline dâhil etmek gerekir. 40’lı yıllar, genel manada bu iki kulvardan ilerlese de bu iki yönelimin haricindeki isimleri de unutmamak lazım. Toplumcu şairlere bakılırsa daha lokal kalmayı yeğleyen Ahmed Arif, toplumcu bir bakış açısını benimsemiş olsa da halk şiiri formuyla yazan Hasan Hüseyin ve devrin özgür şiir denince akla gelen isimlerinden olan Cahit Külebi, Ziya Osman Saba, Suat Taşer, Ahmet Muhip Dıranas ve Cahit Sıtkı Tarancı 40’lı yılların şiir birikimini oluştururlar. bir daha de tüm bu çeşitliliğe karşın 40 nesli tarifi ekseriyetle toplumcu şairleri akla getirir.
40 jenerasyonu şairlerinin isimlerini günümüze kadar taşıyan şeyler biraz da şiirlerinden bağımsızdır aslında. Bu isimlerin şiirlerinin poetik kıymetini tartışmak haddime değil. Ancak Rıfat Ilgaz ‘Hababam Sınıfı’ olmasaydı bugüne kadar gelir miydi emin değilim. Ya da Cahit Irgat’ı oyunculuğu olmasaydı kaç kişi hatırlardı? A. Kadir, Nâzım’la bu kadar yakın olmasaydı varlığından bu derece haberdar olur muyduk? örneğin Hasan İzzettin Dinamo’nun ‘Kutsal İsyan’ını birçok insan bilir ancak ya şiirlerini? Niyeyse, neslin tüm isimleri içinde en epey haksızlığa uğrayanın Niyazi Akıncıoğlu olduğunu düşünürüm daima. Herkes bir biçimde hatırlanmıştır lakin Akıncıoğlu daima es geçilmiştir. Neslin biroldukça şairini (Attila İlhan, Arif Damar, Ömer Faruk Toprak) bugüne kadar taşıyan değişik etmenler var. Bu etmenler ortasında şiirlerini de sayabiliriz olağan olarak ancak bu etmenlerin birçok şiirin haricinde gelişen durumlar. Tam da burada Ahmet Kaya’nın ve birkaç sanatkarın Gökçe’nin unutulmamasına yaptığı katkıyı anmak gerek.
Toplumcu şiirin ve 40 neslinin en değerli temsilcilerinden olan Enver Gökçe, 1920 yılında Erzincan’ın, şimdiki ismi Kemaliye olan Eğin ilçesinde doğdu. Dokuz yaşındayken ailesiyle bir arada Ankara’ya taşındı. Cebeci Ortaokulu’nu, Ankara Gazi Lisesi’ni ve Ankara Üniversitesi Lisan ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin Türk Lisanı ve Edebiyatı kısmını bitirdi. 1947 yılındaki mezuniyet tezi Eğin türküleri üzerineydi. Gökçe, üniversite eğitimi sırasında Türk lehçeleri üzerinde çalıştı ve Divân edebiyatı alanında uzmanlık derecesi aldı. Dede Korkut masalları başta olmak üzere bir epeyce masalın derlemesini yaptı. Bu ortada sosyalizmle tanıştı ve 1946 yılında kurulan Türkiye Gençler Derneği’nin kurucu üyeleri içinde yer aldı. Siyasi görüşlerinden dolayı öğretmen olması engellendi. Bunun kararında uzun mühlet yurt müdürlüğü yaptı. 1951 yılındaki TKP tevkifatında tutuklanması Gökçe’nin ömründe bir dönüm noktası oldu. Sansaryan Han’daki tabutluklarda iki yıl boyunca ağır azaplar gördü ve sıhhatini kaybetti. Yedi yıl süren hapislik ve iki yıllık sürgünden daha sonra İstanbul ve Ankara’da işsizlik ve yoksullukla boğuştu. Bunun üzerine Eğin’deki köyüne yerleşti. Ama hastalığı ilerleyince tekrar Ankara’ya döndü. hayatının son yıllarını Ankara’daki Seyranbağları Huzurevi’nde geçirdi ve 1981’de hayata veda etti.
Enver Gökçe, birinci şiirini 1943 yılında Yurt ve Dünya mecmuasında yayımladı. Lakin temel tanınırlığı, çalıştığı İdeal mecmuasında yayımlanan şiirleri vasıtasıyla oldu. Bu mecmuada çalışırken Nurullah Ataç, Ahmet Hamdi Tanpınar ve Ahmet Kutsi Tecer üzere isimlerle tanışma fırsatı buldu. 40’lı yıllar boyunca Ant, Toprak, Gün, Kelam ve Yağmur üzere mecmualarda hem vazife aldı birebir vakitte bu mecmualarda mamüllerini yayımladı. 50’li yıllar, yaşadığı cezaevi ve sürgün günleri ötürüsıyla Gökçe’yi unutulma noktasına getirdi. Ancak 60’lı senelerda bir daha hatırlanması Gökçe’nin şiirini yine gün yüzüne çıkardı. 70’lerde ise periyodun en bilinen mecmuaları olan Yansıma, Türkiye Yazıları, Yaba, Doğrultu ve Sanat Emeği mecmualarında arkası gerisine şiirlerine yer verildi. Ömrü boyunca edebiyat ve şiir için gayret eden Gökçe, hem de Şilili şair Pablo Neruda’yı Türkçeye birinci çeviren şairdir. Neruda’nın şiirlerinden seçme çeviriler, birinci defa 1959 yılında Gökçe tarafınca yayımlanmıştır.
Enver Gökçe’nin Mustafa Gökçe ismiyle yazdığı iki biyografisi var. İkisi de 1958’de yayımlanmış. Bunlardan birincisi Kemâlettin Kamu, ikincisi ise Ömer Bedrettin Uşaklı üzerine. Bunların dışında, yakın vakte kadar yayımlanmış üç kitabı daha vardı Gökçe’nin: 1973’te basılan ‘Dost Dost Vilayetle Kavga’ (ilk baskısı Yücel Yayınları), 1977’de basılan ‘Panzerler Üstümüze Kalkar’ (ilk baskısı Doğrultu Yayınevi) ve 1947’de tez olarak yazılmasına rağmen lakin vefatından daha sonra 1982’de basılan ‘Eğin Türküleri’ (ilk baskısı Yaba Yayınları). Eylül 2021’de Manos Kitap tarafınca yayımlanan ve “Bütün Şiirleri” alt başlığını taşıyan ‘Panzerler Üstümüze Kalkar’ ise büyük bir açığı kapatıyor. Kitabın çabucak başında kendi yazmış olduğu yaşamöyküsü ve birinci kere 1951’de Yeryüzü mecmuasının 3. sayısında imzasız olarak yayımladığı “sanat ve sanatçı üzerinde” isimli makalesi karşılıyor bizi. Şairin 1951’deki TKP tevkifatında tutuklanmasından daha sonra kaybolan ve olağanda 30 şiirden oluşan “yusuf ile balaban destanı”nın kimi kesimleri (4 parça) ‘Dost Dost Vilayetle Kavga’ kitabında vardı. Manos’un hazırladığı kitabın da birinci kısmında (‘Dost Dost Vilayetle Kavga’) yer alan bu destana “bu yusuf’un dünyaya bir beğenilen geldiğidir” isimli bir şiir daha eklenmiş. Ki kitabın ardındaki notlardan, bu şiirin 1979 yılında Doğrultu mecmuasında nasıl yayımlandığını Mehmet Ergün’ün söylemiş olduklerinden anlıyoruz.
Panzerler Üstümüze Kalkar, Enver Gökçe, 168 syf., Manos Kitap, 2021.
Kitabın ikinci kısmını, birebir ‘Dost Dost Vilayetle Kavga’da olduğu üzere mecmualarda kalan şiirler oluşturuyor. Birinci kitaptan farklı olarak bu kısma altı şiir eklenmiş: İdeal mecmuasında yayımlanan “ağıt” ve “bir alıp satıcı gönül”, Yaba mecmuasında yayımlanan “türkiyem” ve “yapabilsem”, Türkiye Yazıları’nda yayımlanan “ayaklar baş olacak” ve Sanat Emeği’nde yayımlanan “hastir lan!” Kimi şiirlerde Enver Gökçe vakit ortasında değişiklikler yapmış. Birtakım şiirlerin başlıklarıyla oynamış, kimi şiirlerin de dizeleriyle. aslına bakarsanız Manos Kitap’ın bastığı toplu şiirlerin bir özelliği de bu. Yani tüm bu değişiklikleri ve kıymetli ayrıntıları dipnotlarda ve kitabın en gerisinde notlar hâlinde vermesi. bu biçimdelikle ortasında soru işareti barındıran biroldukca bahis da aydınlığa kavuşmuş.
İkinci kısım kitaba da ismini veren “panzerler üstümüze kalkar”. 22 şiirden oluşan bu kısımdan daha sonra, “yarım kalanlar” isimli üçüncü kısım geliyor. Notlardan okuduğumuza göre buradaki şiirler İhsan Atar’ın, şairden kalan elyazmaları üzerinde yaptığı çalışmalar kararı ortaya çıkmış. Buradaki şiirlerden kimilerinin Yarın, Yaba ve Yazko Edebiyat üzere mecmualardan alındığını görüyoruz. Lakin bu kısmı asıl değerli kılan, Gökçe’nin Sansaryan Han’daki 3 no’lu hücrenin duvarına yazdığı şiirle, Mehmed Kemal’e verdiği 1938 tarihindeki bir fotoğrafın gerisine yazdığı şiir. Bu iki şiir, şairin şiirleriyle nasıl direndiğini ve hangi kaidelerde olursa olsun, şiirden asla vazgeçmediğini göstermesi açısından çok kıymetli.
Enver Gökçe’nin bugüne kadar gelmesinde ve şiirinin hâlâ hatırlanmasında olağan olarak Ahmet Kaya, Küme Yorum, Zülfü Livaneli, Sadık Gürbüz ve Timur Selçuk üzere sanatkarların katkısı yadsınamaz. Lakin Gökçe’nin şiiri yalnızca yapılan bestelerden ibaret değil. Gökçe, üç etaplı gördüğüm bir şiir anlayışının merkezinde duruyor. Bir yandan toplumcu, bir yandan halkçı, bir yandan da politik bir şiiri var Gökçe’nin. Yani 40 jenerasyonunun o bildiğimiz toplumcu geleneğine yaslanırken bunun yanına halkçı bir söylemi de alıyor. Daha da ileri giderek bu toplumcu-halkçı anlayışı kimi şiirlerinde politik bir düzleme taşıyarak evrenselleştiriyor. Bu açıdan bakıldığında, nesil ortasında poetik bağlamda Nâzım’a en yakın bulduğum isimdir Enver Gökçe. aslına bakarsanız birazdan aşağıda değineceğim makine vurgusu, bu yakınlığı daha da görünür kılıyor.
Gökçe’nin şiirine baktığımızda nasıl ki bir bayrak üzere sallanacak ya da bir marş üzere söylenecek dizelere rastlıyorsak, tıpkı biçimde bir çiftçinin sükunet içinde söylemiş olduği türkülere de rastlıyoruz. kimi bazı bir halı dokuma tezgâhının sesini duyuyoruz onun şiirlerinde, birtakım bazı da büyük fabrikalarda gürültüyle çalışan makinelerin sesini. Hatta vakit zaman birebir şiirin ortasında bu iki sesi birden duyuruyor bize. Şiirlere dikkat edildiğinde, yerelin ve kozmiğin bir potada nasıl birbirine eklemlendiğini çarçabuk görüyoruz. Buradan hareketle şunu söylemek gerekiyor: Gökçe, bütün her şeyin ortasındadır; makinelerle sabanların, köyle kentin, azınlıkla çoğunluğun, içerisiyle dışarısının içinde. Bu yüzden her şeye eşit bir uzaklıktan bakar. Her şeye tıpkı yakınlıkta ve tıpkı uzaklıktadır. Bu her şeyin ortasında olma durumu, sınıf şuuruyla de kendini belirli eder. Evet, bir sınıf şairidir Enver Gökçe. Ancak yalnızca personel sınıfının değil, bununla birlikte köylülerin, köylü sınıfının da şairidir. Bu niçinle en mekanik şiirlerinde bile köye/köylüye ilişkin bir kavram çıkar karşımıza. Gökçe, emekçi sınıfıyla köylü sınıfının tam ortasındadır ve her ikisine birden aittir. Çiftçilikle fabrika işçiliğini ayırmaz birbirinden.
Gökçe’nin şiirinde geçen meri keklik, traktör, başınan, kirkim kirt, de gayri, ömrübillah, he oğul, yarpuz, ko desinler, düşende ve yesirdiler üzere sözler onun yerele olan bağlılığını gösterirken; husus, türbin, Marx, rotatif, grayder, dozer, sanayi, bobin, entertip, kömür, çelik ve demir üzere sözcükler de sosyalist geleneğe olan inancını gözler önüne seriyor. Bu inanç her ne kadar içselleştirilmiş bir inanç olsa da hem de bir yönlendirme gayesi da taşıyor. Bu noktada, 40 neslinin yaratmaya çalıştığı toplumcu-poetik düzlemin, kitleleri etkileme ve mümkün değişime yer hazırlama niyetinde olduğunu ve buna bağlı olarak birfazlaca yerde sloganlaştığını da belirtmek gerekiyor. Üstte saydığım sözcükler ortasında, bilhassa “madde” sözcüğüne dikkat çekmek istiyorum. Gökçe’nin birfazlaca şiirinde karşımıza çıkan bu sözcük, ister istemez sosyalizm ve materyalizme gdolayıyor bizi. Sözcük o kadar epeyce yinelanıyor ki bunun şuurlu bir biçimde yapıldığını kitap bittiğinde çarçabuk fark ediyoruz.
Enver Gökçe’nin şiirinde dikkat çeken noktalardan biri de sık sık başvurduğu yinelar. Halk şiirinin de en baskın özelliklerinden olan bu tekrar olgusu, Gökçe’nin şiirine fazlaca bariz bir ritim duygusu katıyor. Aşağı üst her şiirde bir tekrar çıkıyor karşımıza. Bu da Gökçe’nin yalnızca şair değil, hem de türküler söyleyen bir halk ozanı olduğu gerçeğini getiriyor akla. Bir türkünün nakarat kısmı üzere zihinde iz bırakıyor onun yineları. “başlangıç” şiirinde “arasında”, “uy kirpi kız kirpi” şiirinde “yok”, “kirkim kirt” şiirinde “döne döne” ve şiire ismini veren “kirkim kirt”, “ağıt” şiirinde “ölüm”, “yerine” ve “değil”, “vatandaş” şiirinde “görmüşüz”, “ömrümüzü” ve “bir yanda”, “ilk adım” şiirinde “ilk mermi”, “dost” şiirinde “biz olmasak” ve “gel”, “39 harbi” şiirinde “ettin”, “karlı kabalaklı dağ” şiirinde “şu” üzere sözcükler daima yenidenlanıyor. Gökçe, bu yeniden olgusunu kimi vakit o denli yerlere gdolayıyor ki “sağda gider” ve “onlar fakir eti yerler” üzere şiirler yalnızca yinelardan oluşuyor. Bu yüzden, sık sık bir dahalenen yinelar şiirin hissine göre bizi kimi vakit bir türkünün kimi vakit de bir marşın ortasına bırakıyor.
yenidenlar, halk şiirinin vazgeçilmez öğelerinden biri. Ahenk duygusu, yenidenların yarattığı o ritimden kaynaklanıyor zira. 40 jenerasyonuna baktığımızda biroldukca şairde yineların ağır olarak kullanıldığını görüyoruz. Buna en sık başvuranlar ise Enver Gökçe ve Cahit Külebi. Nesil ortasında, hayli uzak olmasa da farklı yerlerde duran bu iki şairi buluşturan tek şey var: halk şiiri. Bu gelenek, bu iki şairi yakın kılıyor bir noktada. Buradan hareketle Nâzım Hikmet ile Enver Gökçe içinde kurduğum akrabalık bağlantısına Bilgisiz Külebi’yi de dâhil ediyorum.
Enver Gökçe, fazlaca da uzun sayılmayacak hayatına yalnızca iki şiir kitabı sığdırdı. 40 neslinin biroldukça şairi üzere vakit ortasında unutuldu, unutturulmaya çalışıldı. aslına bakarsanız politik düzlemde ilerleyen şairlerin çoğunlukla unutulduğunu, kalıcı olanların ise türlü bedeller ödediklerini tarih bize öğretti. Şiirimizin tarihine bakıldığında, unutulan birfazlaca şairin politik ya da toplumcu şiir yazdığını görürüz. Toplumcu şiirin bu kadar dışlanmasında hatta günümüzde yok sayılmasında şairlerin de büyük rolü var olağan olarak. Poetik olarak yinea düşmeleri, toplumun ve dünyanın değişen dinamiklerine ayak uyduramamaları, birden fazla vakit slogana yaslanmaları ve kendilerini yenileyememeleri üzere niçinlerin bir noktadan daha sonra onları unutulmaya ittiği aşikâr. Kuşkusuz ortalarından sıyrılanlar da var. Lakin bu unutuluş sürecinde, şairlerin ne kadar hissesi var ise, devlet siyasetlerinin ve bu politikayı benimseyen bireylerin de hissesi var. Nihayetinde politik şiire karşı daha en başından kendini muhakkak eden bir önyargı kelam konusu. Enver Gökçe ve Niyazi Akıncıoğlu üzere şairlerin unutulmasında bu önyargının daha baskın olduğu kanaatindeyim.
40 neslinin yaşadığı devri ve devrin politik ortamını fakat anlatılanlardan ve okuduklarımızdan biliyoruz. Ve toplumcu şairlerin şiirleri o devirdeki politik atmosferi ve toplumsal sıkıntıları anlamamıza ışık tutuyor. Günümüzde politik şiirin ne kadar az yazıldığını hesaba katarsak, bu şairlerin sahiden de nasıl bir hengameye giriştiklerini anlayabiliyoruz. halbukiki değişen pek bir şey yok politik olarak. Panzerler hâlâ üstümüze kalkmaya devam ediyor. Ve buna direnebildiğimiz kadar direnmek zorundayız.
Mehmed Kemal “Acılı Kuşak” demişti 40 neslini tanımlarken, Attila İlhan ise “Savaş Kuşağı”. Türkçe şiirde 40 nesli kadar eziyet çekmiş, zorluklara katlanmış öbür bir jenerasyon var mıdır bilmiyorum. Bunu yalnızca savaş ve yoklukla açıklamak da yanlışsız değil. 40 nesli şairleri sosyalist ve toplumcu bedellere bağlı olan, halk için yazan ve büyük oranda Nâzım’ın müsaadeden giden şairlerdi. Bunun kararında da ağır bedeller ödediler. Hayatlarını cezaevlerinde ve sürgünlerde geçirdiler. 40 jenerasyonu şairleri ortasında bunları yaşamayan yok üzeredir. halbuki 40’lı senelera baktığımızda şairlerin biraz dağıldığını, farklı yönelimlere gittiklerini de görürüz. Bir yanda Mehmed Kemal, Rıfat Ilgaz, Hasan İzzettin Dinamo, Şükran Kurdakul, Attilâ İlhan, Cahit Irgat, Enver Gökçe, A. Kadir, Niyazi Akıncıoğlu, Ömer Faruk Toprak ve Arif Damar üzere toplumcu gelenekten gelen ve bugün 40 jenerasyonu denince birinci akla gelen isimler vardır. Fakat öbür tarafta da Garip akımına istikamet veren Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oktay Rifat üzere şairler durur. Garip akımını her ne kadar bu üç şair üzerinden okusak da akıma yakın duran Fethi Giray, İlhan Demiraslan, Halit Şefik ve Baki Süha Ediboğlu’nu da 40 nesline dâhil etmek gerekir. 40’lı yıllar, genel manada bu iki kulvardan ilerlese de bu iki yönelimin haricindeki isimleri de unutmamak lazım. Toplumcu şairlere bakılırsa daha lokal kalmayı yeğleyen Ahmed Arif, toplumcu bir bakış açısını benimsemiş olsa da halk şiiri formuyla yazan Hasan Hüseyin ve devrin özgür şiir denince akla gelen isimlerinden olan Cahit Külebi, Ziya Osman Saba, Suat Taşer, Ahmet Muhip Dıranas ve Cahit Sıtkı Tarancı 40’lı yılların şiir birikimini oluştururlar. bir daha de tüm bu çeşitliliğe karşın 40 nesli tarifi ekseriyetle toplumcu şairleri akla getirir.
40 jenerasyonu şairlerinin isimlerini günümüze kadar taşıyan şeyler biraz da şiirlerinden bağımsızdır aslında. Bu isimlerin şiirlerinin poetik kıymetini tartışmak haddime değil. Ancak Rıfat Ilgaz ‘Hababam Sınıfı’ olmasaydı bugüne kadar gelir miydi emin değilim. Ya da Cahit Irgat’ı oyunculuğu olmasaydı kaç kişi hatırlardı? A. Kadir, Nâzım’la bu kadar yakın olmasaydı varlığından bu derece haberdar olur muyduk? örneğin Hasan İzzettin Dinamo’nun ‘Kutsal İsyan’ını birçok insan bilir ancak ya şiirlerini? Niyeyse, neslin tüm isimleri içinde en epey haksızlığa uğrayanın Niyazi Akıncıoğlu olduğunu düşünürüm daima. Herkes bir biçimde hatırlanmıştır lakin Akıncıoğlu daima es geçilmiştir. Neslin biroldukça şairini (Attila İlhan, Arif Damar, Ömer Faruk Toprak) bugüne kadar taşıyan değişik etmenler var. Bu etmenler ortasında şiirlerini de sayabiliriz olağan olarak ancak bu etmenlerin birçok şiirin haricinde gelişen durumlar. Tam da burada Ahmet Kaya’nın ve birkaç sanatkarın Gökçe’nin unutulmamasına yaptığı katkıyı anmak gerek.
Toplumcu şiirin ve 40 neslinin en değerli temsilcilerinden olan Enver Gökçe, 1920 yılında Erzincan’ın, şimdiki ismi Kemaliye olan Eğin ilçesinde doğdu. Dokuz yaşındayken ailesiyle bir arada Ankara’ya taşındı. Cebeci Ortaokulu’nu, Ankara Gazi Lisesi’ni ve Ankara Üniversitesi Lisan ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin Türk Lisanı ve Edebiyatı kısmını bitirdi. 1947 yılındaki mezuniyet tezi Eğin türküleri üzerineydi. Gökçe, üniversite eğitimi sırasında Türk lehçeleri üzerinde çalıştı ve Divân edebiyatı alanında uzmanlık derecesi aldı. Dede Korkut masalları başta olmak üzere bir epeyce masalın derlemesini yaptı. Bu ortada sosyalizmle tanıştı ve 1946 yılında kurulan Türkiye Gençler Derneği’nin kurucu üyeleri içinde yer aldı. Siyasi görüşlerinden dolayı öğretmen olması engellendi. Bunun kararında uzun mühlet yurt müdürlüğü yaptı. 1951 yılındaki TKP tevkifatında tutuklanması Gökçe’nin ömründe bir dönüm noktası oldu. Sansaryan Han’daki tabutluklarda iki yıl boyunca ağır azaplar gördü ve sıhhatini kaybetti. Yedi yıl süren hapislik ve iki yıllık sürgünden daha sonra İstanbul ve Ankara’da işsizlik ve yoksullukla boğuştu. Bunun üzerine Eğin’deki köyüne yerleşti. Ama hastalığı ilerleyince tekrar Ankara’ya döndü. hayatının son yıllarını Ankara’daki Seyranbağları Huzurevi’nde geçirdi ve 1981’de hayata veda etti.
Enver Gökçe, birinci şiirini 1943 yılında Yurt ve Dünya mecmuasında yayımladı. Lakin temel tanınırlığı, çalıştığı İdeal mecmuasında yayımlanan şiirleri vasıtasıyla oldu. Bu mecmuada çalışırken Nurullah Ataç, Ahmet Hamdi Tanpınar ve Ahmet Kutsi Tecer üzere isimlerle tanışma fırsatı buldu. 40’lı yıllar boyunca Ant, Toprak, Gün, Kelam ve Yağmur üzere mecmualarda hem vazife aldı birebir vakitte bu mecmualarda mamüllerini yayımladı. 50’li yıllar, yaşadığı cezaevi ve sürgün günleri ötürüsıyla Gökçe’yi unutulma noktasına getirdi. Ancak 60’lı senelerda bir daha hatırlanması Gökçe’nin şiirini yine gün yüzüne çıkardı. 70’lerde ise periyodun en bilinen mecmuaları olan Yansıma, Türkiye Yazıları, Yaba, Doğrultu ve Sanat Emeği mecmualarında arkası gerisine şiirlerine yer verildi. Ömrü boyunca edebiyat ve şiir için gayret eden Gökçe, hem de Şilili şair Pablo Neruda’yı Türkçeye birinci çeviren şairdir. Neruda’nın şiirlerinden seçme çeviriler, birinci defa 1959 yılında Gökçe tarafınca yayımlanmıştır.
Enver Gökçe’nin Mustafa Gökçe ismiyle yazdığı iki biyografisi var. İkisi de 1958’de yayımlanmış. Bunlardan birincisi Kemâlettin Kamu, ikincisi ise Ömer Bedrettin Uşaklı üzerine. Bunların dışında, yakın vakte kadar yayımlanmış üç kitabı daha vardı Gökçe’nin: 1973’te basılan ‘Dost Dost Vilayetle Kavga’ (ilk baskısı Yücel Yayınları), 1977’de basılan ‘Panzerler Üstümüze Kalkar’ (ilk baskısı Doğrultu Yayınevi) ve 1947’de tez olarak yazılmasına rağmen lakin vefatından daha sonra 1982’de basılan ‘Eğin Türküleri’ (ilk baskısı Yaba Yayınları). Eylül 2021’de Manos Kitap tarafınca yayımlanan ve “Bütün Şiirleri” alt başlığını taşıyan ‘Panzerler Üstümüze Kalkar’ ise büyük bir açığı kapatıyor. Kitabın çabucak başında kendi yazmış olduğu yaşamöyküsü ve birinci kere 1951’de Yeryüzü mecmuasının 3. sayısında imzasız olarak yayımladığı “sanat ve sanatçı üzerinde” isimli makalesi karşılıyor bizi. Şairin 1951’deki TKP tevkifatında tutuklanmasından daha sonra kaybolan ve olağanda 30 şiirden oluşan “yusuf ile balaban destanı”nın kimi kesimleri (4 parça) ‘Dost Dost Vilayetle Kavga’ kitabında vardı. Manos’un hazırladığı kitabın da birinci kısmında (‘Dost Dost Vilayetle Kavga’) yer alan bu destana “bu yusuf’un dünyaya bir beğenilen geldiğidir” isimli bir şiir daha eklenmiş. Ki kitabın ardındaki notlardan, bu şiirin 1979 yılında Doğrultu mecmuasında nasıl yayımlandığını Mehmet Ergün’ün söylemiş olduklerinden anlıyoruz.
Panzerler Üstümüze Kalkar, Enver Gökçe, 168 syf., Manos Kitap, 2021.
Kitabın ikinci kısmını, birebir ‘Dost Dost Vilayetle Kavga’da olduğu üzere mecmualarda kalan şiirler oluşturuyor. Birinci kitaptan farklı olarak bu kısma altı şiir eklenmiş: İdeal mecmuasında yayımlanan “ağıt” ve “bir alıp satıcı gönül”, Yaba mecmuasında yayımlanan “türkiyem” ve “yapabilsem”, Türkiye Yazıları’nda yayımlanan “ayaklar baş olacak” ve Sanat Emeği’nde yayımlanan “hastir lan!” Kimi şiirlerde Enver Gökçe vakit ortasında değişiklikler yapmış. Birtakım şiirlerin başlıklarıyla oynamış, kimi şiirlerin de dizeleriyle. aslına bakarsanız Manos Kitap’ın bastığı toplu şiirlerin bir özelliği de bu. Yani tüm bu değişiklikleri ve kıymetli ayrıntıları dipnotlarda ve kitabın en gerisinde notlar hâlinde vermesi. bu biçimdelikle ortasında soru işareti barındıran biroldukca bahis da aydınlığa kavuşmuş.
İkinci kısım kitaba da ismini veren “panzerler üstümüze kalkar”. 22 şiirden oluşan bu kısımdan daha sonra, “yarım kalanlar” isimli üçüncü kısım geliyor. Notlardan okuduğumuza göre buradaki şiirler İhsan Atar’ın, şairden kalan elyazmaları üzerinde yaptığı çalışmalar kararı ortaya çıkmış. Buradaki şiirlerden kimilerinin Yarın, Yaba ve Yazko Edebiyat üzere mecmualardan alındığını görüyoruz. Lakin bu kısmı asıl değerli kılan, Gökçe’nin Sansaryan Han’daki 3 no’lu hücrenin duvarına yazdığı şiirle, Mehmed Kemal’e verdiği 1938 tarihindeki bir fotoğrafın gerisine yazdığı şiir. Bu iki şiir, şairin şiirleriyle nasıl direndiğini ve hangi kaidelerde olursa olsun, şiirden asla vazgeçmediğini göstermesi açısından çok kıymetli.
Enver Gökçe’nin bugüne kadar gelmesinde ve şiirinin hâlâ hatırlanmasında olağan olarak Ahmet Kaya, Küme Yorum, Zülfü Livaneli, Sadık Gürbüz ve Timur Selçuk üzere sanatkarların katkısı yadsınamaz. Lakin Gökçe’nin şiiri yalnızca yapılan bestelerden ibaret değil. Gökçe, üç etaplı gördüğüm bir şiir anlayışının merkezinde duruyor. Bir yandan toplumcu, bir yandan halkçı, bir yandan da politik bir şiiri var Gökçe’nin. Yani 40 jenerasyonunun o bildiğimiz toplumcu geleneğine yaslanırken bunun yanına halkçı bir söylemi de alıyor. Daha da ileri giderek bu toplumcu-halkçı anlayışı kimi şiirlerinde politik bir düzleme taşıyarak evrenselleştiriyor. Bu açıdan bakıldığında, nesil ortasında poetik bağlamda Nâzım’a en yakın bulduğum isimdir Enver Gökçe. aslına bakarsanız birazdan aşağıda değineceğim makine vurgusu, bu yakınlığı daha da görünür kılıyor.
Gökçe’nin şiirine baktığımızda nasıl ki bir bayrak üzere sallanacak ya da bir marş üzere söylenecek dizelere rastlıyorsak, tıpkı biçimde bir çiftçinin sükunet içinde söylemiş olduği türkülere de rastlıyoruz. kimi bazı bir halı dokuma tezgâhının sesini duyuyoruz onun şiirlerinde, birtakım bazı da büyük fabrikalarda gürültüyle çalışan makinelerin sesini. Hatta vakit zaman birebir şiirin ortasında bu iki sesi birden duyuruyor bize. Şiirlere dikkat edildiğinde, yerelin ve kozmiğin bir potada nasıl birbirine eklemlendiğini çarçabuk görüyoruz. Buradan hareketle şunu söylemek gerekiyor: Gökçe, bütün her şeyin ortasındadır; makinelerle sabanların, köyle kentin, azınlıkla çoğunluğun, içerisiyle dışarısının içinde. Bu yüzden her şeye eşit bir uzaklıktan bakar. Her şeye tıpkı yakınlıkta ve tıpkı uzaklıktadır. Bu her şeyin ortasında olma durumu, sınıf şuuruyla de kendini belirli eder. Evet, bir sınıf şairidir Enver Gökçe. Ancak yalnızca personel sınıfının değil, bununla birlikte köylülerin, köylü sınıfının da şairidir. Bu niçinle en mekanik şiirlerinde bile köye/köylüye ilişkin bir kavram çıkar karşımıza. Gökçe, emekçi sınıfıyla köylü sınıfının tam ortasındadır ve her ikisine birden aittir. Çiftçilikle fabrika işçiliğini ayırmaz birbirinden.
Gökçe’nin şiirinde geçen meri keklik, traktör, başınan, kirkim kirt, de gayri, ömrübillah, he oğul, yarpuz, ko desinler, düşende ve yesirdiler üzere sözler onun yerele olan bağlılığını gösterirken; husus, türbin, Marx, rotatif, grayder, dozer, sanayi, bobin, entertip, kömür, çelik ve demir üzere sözcükler de sosyalist geleneğe olan inancını gözler önüne seriyor. Bu inanç her ne kadar içselleştirilmiş bir inanç olsa da hem de bir yönlendirme gayesi da taşıyor. Bu noktada, 40 neslinin yaratmaya çalıştığı toplumcu-poetik düzlemin, kitleleri etkileme ve mümkün değişime yer hazırlama niyetinde olduğunu ve buna bağlı olarak birfazlaca yerde sloganlaştığını da belirtmek gerekiyor. Üstte saydığım sözcükler ortasında, bilhassa “madde” sözcüğüne dikkat çekmek istiyorum. Gökçe’nin birfazlaca şiirinde karşımıza çıkan bu sözcük, ister istemez sosyalizm ve materyalizme gdolayıyor bizi. Sözcük o kadar epeyce yinelanıyor ki bunun şuurlu bir biçimde yapıldığını kitap bittiğinde çarçabuk fark ediyoruz.
Enver Gökçe’nin şiirinde dikkat çeken noktalardan biri de sık sık başvurduğu yinelar. Halk şiirinin de en baskın özelliklerinden olan bu tekrar olgusu, Gökçe’nin şiirine fazlaca bariz bir ritim duygusu katıyor. Aşağı üst her şiirde bir tekrar çıkıyor karşımıza. Bu da Gökçe’nin yalnızca şair değil, hem de türküler söyleyen bir halk ozanı olduğu gerçeğini getiriyor akla. Bir türkünün nakarat kısmı üzere zihinde iz bırakıyor onun yineları. “başlangıç” şiirinde “arasında”, “uy kirpi kız kirpi” şiirinde “yok”, “kirkim kirt” şiirinde “döne döne” ve şiire ismini veren “kirkim kirt”, “ağıt” şiirinde “ölüm”, “yerine” ve “değil”, “vatandaş” şiirinde “görmüşüz”, “ömrümüzü” ve “bir yanda”, “ilk adım” şiirinde “ilk mermi”, “dost” şiirinde “biz olmasak” ve “gel”, “39 harbi” şiirinde “ettin”, “karlı kabalaklı dağ” şiirinde “şu” üzere sözcükler daima yenidenlanıyor. Gökçe, bu yeniden olgusunu kimi vakit o denli yerlere gdolayıyor ki “sağda gider” ve “onlar fakir eti yerler” üzere şiirler yalnızca yinelardan oluşuyor. Bu yüzden, sık sık bir dahalenen yinelar şiirin hissine göre bizi kimi vakit bir türkünün kimi vakit de bir marşın ortasına bırakıyor.
yenidenlar, halk şiirinin vazgeçilmez öğelerinden biri. Ahenk duygusu, yenidenların yarattığı o ritimden kaynaklanıyor zira. 40 jenerasyonuna baktığımızda biroldukca şairde yineların ağır olarak kullanıldığını görüyoruz. Buna en sık başvuranlar ise Enver Gökçe ve Cahit Külebi. Nesil ortasında, hayli uzak olmasa da farklı yerlerde duran bu iki şairi buluşturan tek şey var: halk şiiri. Bu gelenek, bu iki şairi yakın kılıyor bir noktada. Buradan hareketle Nâzım Hikmet ile Enver Gökçe içinde kurduğum akrabalık bağlantısına Bilgisiz Külebi’yi de dâhil ediyorum.
Enver Gökçe, fazlaca da uzun sayılmayacak hayatına yalnızca iki şiir kitabı sığdırdı. 40 neslinin biroldukça şairi üzere vakit ortasında unutuldu, unutturulmaya çalışıldı. aslına bakarsanız politik düzlemde ilerleyen şairlerin çoğunlukla unutulduğunu, kalıcı olanların ise türlü bedeller ödediklerini tarih bize öğretti. Şiirimizin tarihine bakıldığında, unutulan birfazlaca şairin politik ya da toplumcu şiir yazdığını görürüz. Toplumcu şiirin bu kadar dışlanmasında hatta günümüzde yok sayılmasında şairlerin de büyük rolü var olağan olarak. Poetik olarak yinea düşmeleri, toplumun ve dünyanın değişen dinamiklerine ayak uyduramamaları, birden fazla vakit slogana yaslanmaları ve kendilerini yenileyememeleri üzere niçinlerin bir noktadan daha sonra onları unutulmaya ittiği aşikâr. Kuşkusuz ortalarından sıyrılanlar da var. Lakin bu unutuluş sürecinde, şairlerin ne kadar hissesi var ise, devlet siyasetlerinin ve bu politikayı benimseyen bireylerin de hissesi var. Nihayetinde politik şiire karşı daha en başından kendini muhakkak eden bir önyargı kelam konusu. Enver Gökçe ve Niyazi Akıncıoğlu üzere şairlerin unutulmasında bu önyargının daha baskın olduğu kanaatindeyim.
40 neslinin yaşadığı devri ve devrin politik ortamını fakat anlatılanlardan ve okuduklarımızdan biliyoruz. Ve toplumcu şairlerin şiirleri o devirdeki politik atmosferi ve toplumsal sıkıntıları anlamamıza ışık tutuyor. Günümüzde politik şiirin ne kadar az yazıldığını hesaba katarsak, bu şairlerin sahiden de nasıl bir hengameye giriştiklerini anlayabiliyoruz. halbukiki değişen pek bir şey yok politik olarak. Panzerler hâlâ üstümüze kalkmaya devam ediyor. Ve buna direnebildiğimiz kadar direnmek zorundayız.