Yiğit Bener
Onunla Beyrut’ta karşılaştığımızda şaşırmadım desem palavra olur. Paris caddesinin art sıralarında, Mansur Jurdak sokakta epey şık ve zevkli restore edilmiş tarihi bir köşke yerleşmiş Kalei Coffe, nam-ı öteki Ras-Beyruth’un yeşillikler ortasındaki art bahçesinde kahvesini yudumluyordu. Rivayete bakılırsa burası Beyrut’un en âlâ kapuçino yapan kafesiydi. Lakin o sanırım badem sütlü kortado içiyordu.
Ne işi vardı ki Beyrut’ta? Sorabilirdim kuşkusuz. Bir sandalye çekip yanına ilişsem beni terslemezdi sanırım. Meslektaşız ne de olsa. Lakin önündeki kitaba odaklanmıştı, bir yandan da niyetli halde defterine bir şeyler karalıyordu: Belirli ki bir daha sonraki romanına çalışmaktaydı. Rahatsız etmek istemedim. Zanaatkar zanaatkarın halinden anlar.
Kaldı ki benim ne işim vardı orada?
O Beyrut ki, kozmopolitizmin, farklı kimlik ve kültürlerin iç içe yaşadığı bir uygarlık merkezi, muharrir arkadaşımın da son kitabında belirttiği üzere, “barış umutlarının dünyaya yayılacağı, her renkten çiçeğin yer aldığı cennet bahçesi” iken, bir anda her insanın herkesle savaştığı bir cehenneme dönüştürülmüş ve yerle bir edilmişti. halbuki, ne olurdu güya, “dünyanın bütün devletleri, kanaat liderleri, inanç temsilcileri bir ortaya gelseydi örneğin, ‘farklı inançtan insanların bir ortada, barış ortasında, demokrasi kültürüyle sonsuza kadar yaşayabileceğini gösterebilmek için Lübnan’ı pilot bölge olarak seçtik” deselerdi? “Kıyamet mi kopardı?”
Beyrut’u ona uçakta tesadüfen karşılaştığı arkadaşı Nabil anlatmış. Bense yoldaşım Salah Jaber’den ve bir başka muharrir dostum Amin Maalouf’tan dinlemiştim. Acıklı bir hikayeydi Beyrut’un yürek yakan mukadderatı. İnsanlığın yüz karası…
Derken tıpkı muharrir arkadaşım Girit’te de çıkıverdi karşıma. Kandiye limanında, Üç Yunus Heykeli Meydanı’nın uzantısında, Sofokli Venizelou’da, salaş bir lokanta olan Paralia’da yemek yiyordu. Tesadüfün bu kadarı! Ben de aslında öğlen yemeği için bu lokantayı gözüme kestirmiştim. Oranın kabak çiçeği dolması meşhurdur. Deniz mahsulleri de natürel. Meydandaki Vrakas’ı methediyordu elimdeki broşür, düğünlerde yenen özel etli ve limonlu pilav gamopilafo bir tek orada yenirmiş. Lakin orası gözüme biraz fazla turistik göründü niçinse. O da o denli düşünmüş olmalı. Üstelik kaldığım pansiyonda Madam Alina dün tattırmıştı gamopilafoyu; biraz ağırdı.
Müellif dostum bu sefer kitap okumuyor, uzosunu yudumlayarak dalgın bir biçimde denizi seyrediyordu. Onu bu biçimde gevşemiş, huzurlu görür görmez rahatsız etmeye kıyamadım. O denli ya, artık gidip kendimi tanıtsam eminim buyur ederdi. Gel gör ki bir iki hoşbeş cümlesinden daha sonra kaçınılmaz olarak malum memleket problemleri zuhur ediverecekti sohbetimize… Ve olağan olarak limon sıkılacaktı! Durum tahlili yaparken keyfimiz kaçacak, haklı olarak kaygılarımızı lisana getireceğiz, o ister istemez tahlil teklifleri geliştirmeye çalışacak ve muhalefetin atması gereken adımlardan kelam edecekti… Ancak dinleyen kim! Eh, bunları konuşmaya koyulunca da az evvelki huzurdan eser kalmayacaktı.
Adamcağız kırk yılda bir deniz görüntüsü karşısında rahat rahat yemeğini yerken mevzuyu siyasete çekip lokmaları boğazına dizmek münasebetsizlik değildir de nedir? Son kitabında sık kullandığı bir kalıbı bir dahaleyerek “gerek yok!” dedim kendime ve mahcup bir biçimde uzaktan başımla selam vermekle yetindim, yoluma devam ettim. Mana vermedi olasılıkla ya da farkına varmadı, o kadar derinlere dalmıştı ki… Yanındaki sandalyenin üstünde bir motosiklet kaskı vardı; belirli ki az ötedeki gıcır motoru o kiralamış. Motorcu olduğunu bilmiyordum.
İşin tuhaf tarafı, daha sonraki günlerde bir daha en olmayacak yerlerde karşılaştık: Lapseki’de Şifa eczanesinin kapısında neredeyse çarpışıyorduk; ben tansiyon ilacı almaya giriyordum, o muhtemelen kalp ilaçlarını almış çıkıyordu, beni fark etmedi. daha sonra Dolapdere’de rastladım ona, Urfa Kebap ve Dürüm Evi’nde kebapçılarla sohbet ediyordu. “Aman şey görmesin, daha sonra terörist falan diye iftira atar, zifir lisanına dolar” diye geçirdim aklımdan. Derken Gümüşhane’de Fuadiye caddesindeki dükkândan pestil alırken gördüm onu. Kızlarına alıyordu muhtemelen.
En son da Edremit yakınlarında, Yaylaköyü yolundaki aile kahvaltı bahçesinde rastlaştık. Ben babamla amcamın romanlarında geçen bir yeri bulmaya çalışıyordum, o ise bir küme köylüyle oturmuş, sohbet ediyordu. Kibar bir köylü bayanı, “köy hayatı, köy hayatı diye imrenen kimi kentli kadınlarla” dalgasını geçiyordu tatlı tatlı: “Hele gidin görün köy hayatını, canım benim!”
Kelamlarını desteklemek ister üzere Kibar Hanım babasının yaptıklarını anlattı çabucak sonrasında: “Sinirli adamdı merhum -erken yaşta öldü aslına bakarsan- kızmak için mazeret arardı. ‘Çapayı o denli tutma, bu biçimde tut, yoksa dizini parçalarsın’, deyip pat diye ensene tokadı indiriverirdi. Su isterdi, gdolayırdün, ‘Bardağı ağzına kadar doldurma, görmüyon mu dökülüyor’ der, tekmeyi yapıştırırdı. Karşılık vermeye kalkardın, ağzının ortasına sumsuğu yerdin. hiç birimize o denli feci bir dayak atmazdı; az az, lakin sık sık, diyetisyenlerin önerdiği gibi! Sağlıklı köy hayatı için teğe bir! Yoksa insan sevmez mi köyünü?” daha sonra da bam! diye vurucu darbeyi indiriverdi: “Bir hanımı kim öldüre ki? E baban olur, kocan olur, sevgilin olur, kardaşın olur, vilayetle seni öldürecek bir erkek vardır bu dünyada…”
Sohbetlerini bölmek istemedim, yavaşça ayrıldım yerden. Kapının önünde tuhaf, eski püskü siyah bir Mersedes vardı, “onun değildir herbiçimde” diye düşündüm. Refakatçılarından birininmiş galiba.
Son vakit içinderda onunla sık müsabakamız şaşırtan değildi. Beş yıldır yüzünü bakılırsamiyorduk gerçi. Ancak esasen pandemi yüzünden bunun son iki yılında hiç bir yakınımızı yanlışsız dürüst goremedik: var ise yoksa Zoom, bilgisayar ya da telefon ekranları! Alıştık sanallığa. Eh, onu da sanal ortamda çabucak her gün görüyorduk: Ya yiğit eşinin ya da yoldaşlarının toplumsal medyada paylaştıkları görüntülerde eski konuşmalarını dinliyorduk ya da avukatları aracılığıyla yolladığı siyasi demeçlerdeki fikirleri tartışıyorduk. Bir de kitaplarını okuyorduk olağan olarak. Bu sayede tahminen evvelce olmadığı kadar içimizde, ortamızda var olmaya devam etti bu son beş yıl boyunca.
ötürüsıyla asıl tuhaf olan, karşılaştığımız yerler, kentler ve yerlerdi: Zira ben aslında bu yerlerden hiç birini görmemiştim, hatta bu kentlerin hiç birine gitmedim: Ne Beyrut’a ne Girit’e ne de Gümüşhane’ye… Edremit’teki kahvaltıcı hariç, ancak o sayılmaz, çocuktum, üstelik babamın ısrarına karşın salakça inat edip o güzel bal-kaymağın tadına bakmamıştım.
Deminden beri kelamını ettiğim muharrir arkadaşım, yani Selahattin Demirtaş da hiç gitmemiş oralara. Kendi söylüyor vallahi, inanmayan son romanı ‘Efsun’u okusun.
“bu biçimde ikinizin de ne işi vardı hiç gitmediğiniz kentlerde?” diye sorulabilir kuşkusuz. Lakin daha da tuhaf olan bu bile değil bana sorarsanız: Efsunlanan herkes gidebilir oralara. O kolay. Deneyin, bakılırsaceksiniz. Romanlar bu işe faydalar esasen: Okurun düş gücüyle yazarınkini tahminen de daha evvel hiç gitmedikleri yerlerde, hiç duymadıkları öykülerde buluşturur, değişik şahıslarla tanıştırır, farklı kanılara sevk ederler…
Sorun şu ki, Selahattin Demirtaş’ı hiç bir yerde nazaranmiyor olmam beklenirdi. O şu sıralar ne de olsa ve hâlâ, aslına bakarsan beş yıldır buyruk komutayla atıldığı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına karşın alıkonulduğu Edirne F Tipi Yüksek Güvenlikli Cezaevi’nde değil miydi? Lakin her seferinde orada burada karşıma çıkan bal üzere de oydu!
Efsun, Selahattin Demirtaş, 244 syf., Dipnot Kitap, 2021.
Aşikâr ki firar etmiş! Atlamış motosikletine ya da refakatçısının köhne Mersedesine, binmiş uçağa, dolmuşa ya da taksiye, eşiyle ve kızlarıyla birlikte o kent senin bu kent benim, gezmiş gönlünce! Firari muharririn düş gücü bu biçimde bir şey olsa gerek…
Eh, hayat bu biçimdedir: İnsanların vücutlarını mahpusta tutabilirsiniz lakin zihinlerine, kanılarına, düş güçlerine pranga vurmak ne mümkün! Ne demiş şair? “Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!”
Devlet aklı ise bu biçimde kıttır işte: Bürokratik! Bağnaz… Yaratıcılıktan ve düş gücünden büsbütün yoksun! Çözemediği her sorunu dönüp dolaşıp birebir usulle bastırmaya çalışır: İnsanlara hakaret eder, şiddet uygular, mahpusa atar ve bu metotlarla her seferinde kalın başını duvara vurduğu biçimde her seferinde farklı bir sonuç elde edebileceğini umar, bir daha dener.
Örneğin iktidardakilere kalsa onu hiç bırakmayacaklar. halbuki onun zihni fazlacatan firari, farkında değiller! her neyse ki aslına bakarsanız onlar iktidarda daha fazla kalamayacakları için Demirtaş yakında tümüyle, cismiyle de çıkacaktır mahpustan. Bu yalnızca optimist bir temenni ya da hukukun minimum gereği değil. Gerçekçi bir siyasi tahlilden çıkan sonuç da bu.
O aslına bakarsanız içerdeyken bile bu süreci hızlandırmaya katkı sunmaya devam ediyor. Dört duvar içinden ettiği tek bir kelam dahi, iktidardakilerin dört bir taraftan kuşattıkları medyada megafonla höykürdüklerinden epeyce daha fazla ses getiriyor: İnandırıcılık farkı olsa gerek…
Son romanı ‘Efsun’da anlatılan kıssayı alın mesela: Kötücül baba Kenan’ın, iyicil dede Feyzi’nin sayesinde kendisini tanımayan oğlu Caner’le, Kenan’ın eski nişanlısı Mercan’ın kızı Efsun’u gizlice birbirlerine aşık etme gayretlerinden size öteki yerde kelam edilse, “hadi canım, bu kadarı da olmaz” derdiniz tahminen. Gel gör ki öyküyü tasarlayan o olunca, o biçimde kurgulayıp anlatınca, roman boyunca tek tek şahısları konuşturup farklı kişiliklerini okurun gözünüzün önünde canlandırınca, okuru pekâlâ çekiveriyor hikayenin içine, tüm karmaşıklığına karşın inandırıyor gerçekliğine. Dürüst siyasetçi üzere, mahir muharrir da inandırıcı olabiliyor.
Hikayeye kendinizi kaptırsanız bile, kitabın sayfalarında muharririn izini ararken buluyorsunuz kendinizi. Okur esasen çoğunlukla müellifle roman karakterlerinden birini özdeşleştirir başında. Örneğin merak eder, romanda, “kendi dinini, kimliğini, çıkarlarını herkesle eşit kabul etme niyeti bile birfazlaca insanı huzursuz etmeye, öfkelendirmeye yetiyor aslında. (…) Din yalnızca ‘din’ değil zira, kimlik de yalnızca ‘kimlik’ değil. Her biri gücü, otoriteyi, iktidarı sembolize ediyor. Her şey tam bir aldatmaca yani. Barış dediğimiz şey insanların kavuşmak için çırpınıp bir türlü ulaşamadığı, hasretlik çekilen sevgili değil ki. Beşerler gerçekte barışı istemediği için barış yoktur. Dediğim üzere, eşitlik birfazlacaları için ürkütücüdür, bu niçinle ‘barış’ kadar insanların tüylerini diken diken eden çok az kavram vardır aslında” diye yakınan kişi, romanın genç motorkuryesi Caner’i miydi nitekim, yoksa yıllardır bu ülkeye barış getirmek için adeta yırtınan tecrübeli parti yöneticisi Demirtaş mı?
Ya da spekülasyon yapar: “Götürdükleri yerde üstümü başımı didik didik arayıp penceresiz bir hücreye tıktılar. (…) Hücrede beton bir yatağın üzerine atılmış pis bir battaniyeden öteki bir şey yok. Dört adımlık yerde, soluk sarı ışığın altında dönüp durdum. Aklımdan neler geçmedi ki! (…) Ne bir ses var ne gelen giden. Bir an ömrümün sonuna kadar bu sefil hücrede kalacağımı, burada çürüyüp gideceğimi düşündüm. (…) Anılarımı yazmaya başlasam mı? goreceğim azapları ve geçireceğim güç yılları kesinlikle kitaplaştırmalıyım. Gelecek jenerasyonlar neler yaşadığımı ve nasıl direndiğimi kesinlikle bilmeli. Ah şu hapislik! Kaç yiğitler bu dört duvarı direnişin kalesine dönüştürmedi mi? Beni asla teslim alamayacaksınız ulan!” diye meydan okuyan tutsak, yalnızca romanın Caner’i midir?
halbuki müellif tahminen de tıpkı anda tüm karakterlerinin bir tarafında gizlenmektedir. Örneğin kötücül roman kahramanı Kenan Kaya, “bu kere okumaya karar verdim; aylarca, senelerca yalnızca okudum; ne bulduysam, bütün konut kitapla, dergiyle tıka basa doluncaya dek okudum. daha sonra yazmaya başladım, saçma sapan şeyler yazdım yırttım, yazdım yırttım. Binlerce, on binlerce sayfa yazıp yırttım…” diye yaşadıklarını anlatırken, mahpusta edebiyatla bütünleşen, edebiyatla soluk alabilen muharririn yaşadıklarına da tercüman olmuyor mu dersiniz?
Bilemeyiz asla. Her okur, okuduğu her kitabı kendine göre algılar, kıymetlendirir, yorumlar. Okurun gerçeği diğerdir, yazarınki ve hatta yazdığı metnin gerçeği başkadır…
Örneğin muharrir, “her şeye karşın insan tabiatına ait optimist olmayı” kimden öğrenmiştir? “Başına bir hal geldiğinde kendini dünyanın en şanssız, en sıkıntılı insanı zannedersin. E, bu biçimde düşünürsen haliyle yıkılırsın, umudun tükenir. Cümle âlem sana karşı birleşmiş sanırsın, kolun kanadın kırılır. halbuki o denli değil vallahi, etrafına düzgünce bir baksan görürsün: aslında çabucak herkes biraz senin üzeredir. her insanın bir yarası, bir kıssası vardır, canım benim” diyen romanın bilge köylüsü Kibar Hanımdan mı, yoksa romanını ithaf ettiği neneleri ve dedelerinden mi… Kim bilebilir? Ola ki okuduğu kitaplardandır…
Kumaşı da bu biçimde olabilir gerçi. Ne demiş Kibar Hanım? “Dünya saf berbatlıktan ibaret değil ki, güzeller de vardır, hatta her insanın ortasında o uygunluktan az da olsa kesinlikle vardır. Düşmüş insan, yaralı insan her insanın ortasındaki o minicik uygunluğa tutunmayı bilmeli. Yoksa berbatlığın insanı girdap üzere içine çeken, intikam hisleriyle yüklü cazibesine kapılıp gidersin maazallah. Bu tahminen biraz tercihle, o anda göstereceğin iradeyle, tahminen biraz da kendi kumaşınla ilgilidir.”
Bu niyetler, bizleri her gün (Efsun’un annesi Mercan bayanının pek sevdiği) W. Turner’in Kar Fırtınası tablosunun ortasında yaşatan siyasi cehennemimize farklı bir lisan ve “iyicillik” soluğu getiren Selahattin Demirtaş’ın ideolojisini de yansıtmıyor mu?
Sonuçta beş yıl mahpus. Lisana kolay! tıpkı vakitte bayan katillerini ya da katliam sanıklarını kimi vakit beş günde salıveren bir devletin beş dikenli bir hapishanesinde… Pandemi tedbirleri mazeretiyle aylar boyunca eşini ve kızlarını dahi nazaranmeden dört duvar içinde yaşamak…
“Ben o anda güzellere, uygunluğa tutunarak ayakta kaldım” diye eklemiş roman kahramanı Kibar. O denli ya: Düzgünlüğe tutunmadan bu şartlarda nasıl ayakta kalınır ki? Mutlak berbatlığın karşısına öbür türlü nasıl dikilebilir ki insan?
Mahpustan çıktığında pahalı müellif dostumla buluşup edebiyat konuşabilmek isterdim: Kitaplarından daha detaylı olarak kelam etmek… Lisan sıkıntılarına el atmak… Siyaset haricinde da -hatta bilhassa siyaset haricinde- onunla konuşacak, konuşulabilecek epeyce şey var eminim: En ufak zorluk karşısında yılgınlığa kapılanlara, karamsar telaffuzlarla gargara yapmayı sevenlere baktığımda, hepimizin ondan öğreneceği fazlaca şey olduğunu düşünüyorum.
Kendi hisseme, verimlilik dersleri almaya hazırım: O beş yılda birebir vakitte mahpusta tam dört kitap yazdı! Ben tıpkı müddette dışarıda o kadar üretken olamadım ne yazık ki… Fakat doğruya gerçek, onun da dediği üzere, dışarıda o kadar özgür değiliz ne de olsa…
Gerçi sakın yanlış anlaşılmasın, içeride yazmak daha kolaydır demek istemiyorum. Haşa. O denli bir imada bulunsam, maazallah Kibar Hanım romanın sayfalarından fırlayarak: “Çok özeniyorsan gel kodeste konuk edelim seni birkaç gün, bak bakalım yazabiliyor musun, canım benim!” diye ağzımın hissesini veriverir… Neme lazım!
Benim demek istediğim apayrı… Selahattin Demirtaş mahpustan çıktığı an, edebiyat ister istemez ikinci plana düşecek. Öteki misyonlar ağır basacak. Siyasi bir önder olmak kolay iş değil, ağır bir sorumluluktur ne de olsa. Ona yalnızca partisinin değil, ülkesinin de muhtaçlığı var kuşkusuz. Bu ülkenin geleceğinde kıymetli bir rol oynamak var onun mukadderatında. Büyük olasılıkla mahpustan çıkar çıkmaz, daha eşiyle, çocuklarıyla, dostlarıyla doyasıya hasret gideremeden, tümüyle keskin ve gergin bir siyasi gayretin ortasında bulacak kendini…
Uygun de… Bu durumda edebi çalışmalarına ne olacak?
Leon Troçki’nin hayat hikayesini kaleme alan Isaac Deutscher, incelemesinin bir yerinde Troçki’nin edebi yazılarına da değinir, üslubunun gücünden kelam eder. Hatta hayatının son senelerında siyasetle uğraşmaya devam ederek ve Dördüncü Enternasyonal’i kurmak için onca vakit harcayarak aslında bu yeteneğe yazık ettiğini belirtir. “Keşke edebiyatı seçseydi” der.
Ancak, Troçki bu biçimde bir tercih yapmak isteseydi bile yapabilir miydi? Tarih, toplumsal olaylar, sınıf çabası, yaklaşan savaş, partisi, yoldaşları, düşmanları ona bu fırsatı verirler miydi? Ya da kendi vicdanı, siyasi inançları, sorumluluk anlayışı buna müsaade verir miydi?
İleride Selahattin Demirtaş’ın hayat hikayesini kaleme alacak olanlar da eminim Deutscher’inkine emsal bir ikilemde kalacaklardır. Bana sorarsanız, yazıya ve yazına bu kadar düşkün, düş gücü bu kadar taşkın, lisanı de yatkın bir aydının tüm vaktini ve gücünü siyasi uğraşa ayırmak zorunda kalması üzücüdür açıkçası. Demokrasiyle asla barışamamış bir devletin boyunduruğu altında olduğumuzun göstergesidir bu. Çaresizlik. Bir çeşit makûs baht.
Biriken siyasi meseleleri el birliğiyle ve süratlice çözmek… Memleketi en kısa müddette düzlüğe çıkarmak… Barışı, demokrasiyi bir an evvel tesis etmek… Acilen eşitsizliklere son vermek… bu biçimdece müellif dostumun zarurî olarak üstlendiği siyasi nazaranv ve sorumlulukları hafifçeletmek ve bu sayede edebiyata vakit ayırmasını sağlamak, tahminen bu tatsız duruma bir tahlil getirebilir.
Çok mu optimist, hatta safdil bir bakış oldu bu? Bizim ömrümüz bunları goremeye yetecek mi? Bilemedim. Daha doğrusu, faşizm illetinin kolay defedilemeyeceğini… Kapitalizm pandemisiyle de kolay baş edilemeyeceğini biliyorum kuşkusuz. Saçlarımızı değirmende ağartmadık ne de olsa! Fakat kim bilir? Tahminen hepimiz birlikte el atsak… Omuz versek… Düş gücümüzü ve iyimserliğimizi devreye soksak… Olamaz mı yani?
Biraz da Efsun gerek ola ki…
Onunla Beyrut’ta karşılaştığımızda şaşırmadım desem palavra olur. Paris caddesinin art sıralarında, Mansur Jurdak sokakta epey şık ve zevkli restore edilmiş tarihi bir köşke yerleşmiş Kalei Coffe, nam-ı öteki Ras-Beyruth’un yeşillikler ortasındaki art bahçesinde kahvesini yudumluyordu. Rivayete bakılırsa burası Beyrut’un en âlâ kapuçino yapan kafesiydi. Lakin o sanırım badem sütlü kortado içiyordu.
Ne işi vardı ki Beyrut’ta? Sorabilirdim kuşkusuz. Bir sandalye çekip yanına ilişsem beni terslemezdi sanırım. Meslektaşız ne de olsa. Lakin önündeki kitaba odaklanmıştı, bir yandan da niyetli halde defterine bir şeyler karalıyordu: Belirli ki bir daha sonraki romanına çalışmaktaydı. Rahatsız etmek istemedim. Zanaatkar zanaatkarın halinden anlar.
Kaldı ki benim ne işim vardı orada?
O Beyrut ki, kozmopolitizmin, farklı kimlik ve kültürlerin iç içe yaşadığı bir uygarlık merkezi, muharrir arkadaşımın da son kitabında belirttiği üzere, “barış umutlarının dünyaya yayılacağı, her renkten çiçeğin yer aldığı cennet bahçesi” iken, bir anda her insanın herkesle savaştığı bir cehenneme dönüştürülmüş ve yerle bir edilmişti. halbuki, ne olurdu güya, “dünyanın bütün devletleri, kanaat liderleri, inanç temsilcileri bir ortaya gelseydi örneğin, ‘farklı inançtan insanların bir ortada, barış ortasında, demokrasi kültürüyle sonsuza kadar yaşayabileceğini gösterebilmek için Lübnan’ı pilot bölge olarak seçtik” deselerdi? “Kıyamet mi kopardı?”
Beyrut’u ona uçakta tesadüfen karşılaştığı arkadaşı Nabil anlatmış. Bense yoldaşım Salah Jaber’den ve bir başka muharrir dostum Amin Maalouf’tan dinlemiştim. Acıklı bir hikayeydi Beyrut’un yürek yakan mukadderatı. İnsanlığın yüz karası…
Derken tıpkı muharrir arkadaşım Girit’te de çıkıverdi karşıma. Kandiye limanında, Üç Yunus Heykeli Meydanı’nın uzantısında, Sofokli Venizelou’da, salaş bir lokanta olan Paralia’da yemek yiyordu. Tesadüfün bu kadarı! Ben de aslında öğlen yemeği için bu lokantayı gözüme kestirmiştim. Oranın kabak çiçeği dolması meşhurdur. Deniz mahsulleri de natürel. Meydandaki Vrakas’ı methediyordu elimdeki broşür, düğünlerde yenen özel etli ve limonlu pilav gamopilafo bir tek orada yenirmiş. Lakin orası gözüme biraz fazla turistik göründü niçinse. O da o denli düşünmüş olmalı. Üstelik kaldığım pansiyonda Madam Alina dün tattırmıştı gamopilafoyu; biraz ağırdı.
Müellif dostum bu sefer kitap okumuyor, uzosunu yudumlayarak dalgın bir biçimde denizi seyrediyordu. Onu bu biçimde gevşemiş, huzurlu görür görmez rahatsız etmeye kıyamadım. O denli ya, artık gidip kendimi tanıtsam eminim buyur ederdi. Gel gör ki bir iki hoşbeş cümlesinden daha sonra kaçınılmaz olarak malum memleket problemleri zuhur ediverecekti sohbetimize… Ve olağan olarak limon sıkılacaktı! Durum tahlili yaparken keyfimiz kaçacak, haklı olarak kaygılarımızı lisana getireceğiz, o ister istemez tahlil teklifleri geliştirmeye çalışacak ve muhalefetin atması gereken adımlardan kelam edecekti… Ancak dinleyen kim! Eh, bunları konuşmaya koyulunca da az evvelki huzurdan eser kalmayacaktı.
Adamcağız kırk yılda bir deniz görüntüsü karşısında rahat rahat yemeğini yerken mevzuyu siyasete çekip lokmaları boğazına dizmek münasebetsizlik değildir de nedir? Son kitabında sık kullandığı bir kalıbı bir dahaleyerek “gerek yok!” dedim kendime ve mahcup bir biçimde uzaktan başımla selam vermekle yetindim, yoluma devam ettim. Mana vermedi olasılıkla ya da farkına varmadı, o kadar derinlere dalmıştı ki… Yanındaki sandalyenin üstünde bir motosiklet kaskı vardı; belirli ki az ötedeki gıcır motoru o kiralamış. Motorcu olduğunu bilmiyordum.
İşin tuhaf tarafı, daha sonraki günlerde bir daha en olmayacak yerlerde karşılaştık: Lapseki’de Şifa eczanesinin kapısında neredeyse çarpışıyorduk; ben tansiyon ilacı almaya giriyordum, o muhtemelen kalp ilaçlarını almış çıkıyordu, beni fark etmedi. daha sonra Dolapdere’de rastladım ona, Urfa Kebap ve Dürüm Evi’nde kebapçılarla sohbet ediyordu. “Aman şey görmesin, daha sonra terörist falan diye iftira atar, zifir lisanına dolar” diye geçirdim aklımdan. Derken Gümüşhane’de Fuadiye caddesindeki dükkândan pestil alırken gördüm onu. Kızlarına alıyordu muhtemelen.
En son da Edremit yakınlarında, Yaylaköyü yolundaki aile kahvaltı bahçesinde rastlaştık. Ben babamla amcamın romanlarında geçen bir yeri bulmaya çalışıyordum, o ise bir küme köylüyle oturmuş, sohbet ediyordu. Kibar bir köylü bayanı, “köy hayatı, köy hayatı diye imrenen kimi kentli kadınlarla” dalgasını geçiyordu tatlı tatlı: “Hele gidin görün köy hayatını, canım benim!”
Kelamlarını desteklemek ister üzere Kibar Hanım babasının yaptıklarını anlattı çabucak sonrasında: “Sinirli adamdı merhum -erken yaşta öldü aslına bakarsan- kızmak için mazeret arardı. ‘Çapayı o denli tutma, bu biçimde tut, yoksa dizini parçalarsın’, deyip pat diye ensene tokadı indiriverirdi. Su isterdi, gdolayırdün, ‘Bardağı ağzına kadar doldurma, görmüyon mu dökülüyor’ der, tekmeyi yapıştırırdı. Karşılık vermeye kalkardın, ağzının ortasına sumsuğu yerdin. hiç birimize o denli feci bir dayak atmazdı; az az, lakin sık sık, diyetisyenlerin önerdiği gibi! Sağlıklı köy hayatı için teğe bir! Yoksa insan sevmez mi köyünü?” daha sonra da bam! diye vurucu darbeyi indiriverdi: “Bir hanımı kim öldüre ki? E baban olur, kocan olur, sevgilin olur, kardaşın olur, vilayetle seni öldürecek bir erkek vardır bu dünyada…”
Sohbetlerini bölmek istemedim, yavaşça ayrıldım yerden. Kapının önünde tuhaf, eski püskü siyah bir Mersedes vardı, “onun değildir herbiçimde” diye düşündüm. Refakatçılarından birininmiş galiba.
Son vakit içinderda onunla sık müsabakamız şaşırtan değildi. Beş yıldır yüzünü bakılırsamiyorduk gerçi. Ancak esasen pandemi yüzünden bunun son iki yılında hiç bir yakınımızı yanlışsız dürüst goremedik: var ise yoksa Zoom, bilgisayar ya da telefon ekranları! Alıştık sanallığa. Eh, onu da sanal ortamda çabucak her gün görüyorduk: Ya yiğit eşinin ya da yoldaşlarının toplumsal medyada paylaştıkları görüntülerde eski konuşmalarını dinliyorduk ya da avukatları aracılığıyla yolladığı siyasi demeçlerdeki fikirleri tartışıyorduk. Bir de kitaplarını okuyorduk olağan olarak. Bu sayede tahminen evvelce olmadığı kadar içimizde, ortamızda var olmaya devam etti bu son beş yıl boyunca.
ötürüsıyla asıl tuhaf olan, karşılaştığımız yerler, kentler ve yerlerdi: Zira ben aslında bu yerlerden hiç birini görmemiştim, hatta bu kentlerin hiç birine gitmedim: Ne Beyrut’a ne Girit’e ne de Gümüşhane’ye… Edremit’teki kahvaltıcı hariç, ancak o sayılmaz, çocuktum, üstelik babamın ısrarına karşın salakça inat edip o güzel bal-kaymağın tadına bakmamıştım.
Deminden beri kelamını ettiğim muharrir arkadaşım, yani Selahattin Demirtaş da hiç gitmemiş oralara. Kendi söylüyor vallahi, inanmayan son romanı ‘Efsun’u okusun.
“bu biçimde ikinizin de ne işi vardı hiç gitmediğiniz kentlerde?” diye sorulabilir kuşkusuz. Lakin daha da tuhaf olan bu bile değil bana sorarsanız: Efsunlanan herkes gidebilir oralara. O kolay. Deneyin, bakılırsaceksiniz. Romanlar bu işe faydalar esasen: Okurun düş gücüyle yazarınkini tahminen de daha evvel hiç gitmedikleri yerlerde, hiç duymadıkları öykülerde buluşturur, değişik şahıslarla tanıştırır, farklı kanılara sevk ederler…
Sorun şu ki, Selahattin Demirtaş’ı hiç bir yerde nazaranmiyor olmam beklenirdi. O şu sıralar ne de olsa ve hâlâ, aslına bakarsan beş yıldır buyruk komutayla atıldığı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarına karşın alıkonulduğu Edirne F Tipi Yüksek Güvenlikli Cezaevi’nde değil miydi? Lakin her seferinde orada burada karşıma çıkan bal üzere de oydu!
Efsun, Selahattin Demirtaş, 244 syf., Dipnot Kitap, 2021.
Aşikâr ki firar etmiş! Atlamış motosikletine ya da refakatçısının köhne Mersedesine, binmiş uçağa, dolmuşa ya da taksiye, eşiyle ve kızlarıyla birlikte o kent senin bu kent benim, gezmiş gönlünce! Firari muharririn düş gücü bu biçimde bir şey olsa gerek…
Eh, hayat bu biçimdedir: İnsanların vücutlarını mahpusta tutabilirsiniz lakin zihinlerine, kanılarına, düş güçlerine pranga vurmak ne mümkün! Ne demiş şair? “Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!”
Devlet aklı ise bu biçimde kıttır işte: Bürokratik! Bağnaz… Yaratıcılıktan ve düş gücünden büsbütün yoksun! Çözemediği her sorunu dönüp dolaşıp birebir usulle bastırmaya çalışır: İnsanlara hakaret eder, şiddet uygular, mahpusa atar ve bu metotlarla her seferinde kalın başını duvara vurduğu biçimde her seferinde farklı bir sonuç elde edebileceğini umar, bir daha dener.
Örneğin iktidardakilere kalsa onu hiç bırakmayacaklar. halbuki onun zihni fazlacatan firari, farkında değiller! her neyse ki aslına bakarsanız onlar iktidarda daha fazla kalamayacakları için Demirtaş yakında tümüyle, cismiyle de çıkacaktır mahpustan. Bu yalnızca optimist bir temenni ya da hukukun minimum gereği değil. Gerçekçi bir siyasi tahlilden çıkan sonuç da bu.
O aslına bakarsanız içerdeyken bile bu süreci hızlandırmaya katkı sunmaya devam ediyor. Dört duvar içinden ettiği tek bir kelam dahi, iktidardakilerin dört bir taraftan kuşattıkları medyada megafonla höykürdüklerinden epeyce daha fazla ses getiriyor: İnandırıcılık farkı olsa gerek…
Son romanı ‘Efsun’da anlatılan kıssayı alın mesela: Kötücül baba Kenan’ın, iyicil dede Feyzi’nin sayesinde kendisini tanımayan oğlu Caner’le, Kenan’ın eski nişanlısı Mercan’ın kızı Efsun’u gizlice birbirlerine aşık etme gayretlerinden size öteki yerde kelam edilse, “hadi canım, bu kadarı da olmaz” derdiniz tahminen. Gel gör ki öyküyü tasarlayan o olunca, o biçimde kurgulayıp anlatınca, roman boyunca tek tek şahısları konuşturup farklı kişiliklerini okurun gözünüzün önünde canlandırınca, okuru pekâlâ çekiveriyor hikayenin içine, tüm karmaşıklığına karşın inandırıyor gerçekliğine. Dürüst siyasetçi üzere, mahir muharrir da inandırıcı olabiliyor.
Hikayeye kendinizi kaptırsanız bile, kitabın sayfalarında muharririn izini ararken buluyorsunuz kendinizi. Okur esasen çoğunlukla müellifle roman karakterlerinden birini özdeşleştirir başında. Örneğin merak eder, romanda, “kendi dinini, kimliğini, çıkarlarını herkesle eşit kabul etme niyeti bile birfazlaca insanı huzursuz etmeye, öfkelendirmeye yetiyor aslında. (…) Din yalnızca ‘din’ değil zira, kimlik de yalnızca ‘kimlik’ değil. Her biri gücü, otoriteyi, iktidarı sembolize ediyor. Her şey tam bir aldatmaca yani. Barış dediğimiz şey insanların kavuşmak için çırpınıp bir türlü ulaşamadığı, hasretlik çekilen sevgili değil ki. Beşerler gerçekte barışı istemediği için barış yoktur. Dediğim üzere, eşitlik birfazlacaları için ürkütücüdür, bu niçinle ‘barış’ kadar insanların tüylerini diken diken eden çok az kavram vardır aslında” diye yakınan kişi, romanın genç motorkuryesi Caner’i miydi nitekim, yoksa yıllardır bu ülkeye barış getirmek için adeta yırtınan tecrübeli parti yöneticisi Demirtaş mı?
Ya da spekülasyon yapar: “Götürdükleri yerde üstümü başımı didik didik arayıp penceresiz bir hücreye tıktılar. (…) Hücrede beton bir yatağın üzerine atılmış pis bir battaniyeden öteki bir şey yok. Dört adımlık yerde, soluk sarı ışığın altında dönüp durdum. Aklımdan neler geçmedi ki! (…) Ne bir ses var ne gelen giden. Bir an ömrümün sonuna kadar bu sefil hücrede kalacağımı, burada çürüyüp gideceğimi düşündüm. (…) Anılarımı yazmaya başlasam mı? goreceğim azapları ve geçireceğim güç yılları kesinlikle kitaplaştırmalıyım. Gelecek jenerasyonlar neler yaşadığımı ve nasıl direndiğimi kesinlikle bilmeli. Ah şu hapislik! Kaç yiğitler bu dört duvarı direnişin kalesine dönüştürmedi mi? Beni asla teslim alamayacaksınız ulan!” diye meydan okuyan tutsak, yalnızca romanın Caner’i midir?
halbuki müellif tahminen de tıpkı anda tüm karakterlerinin bir tarafında gizlenmektedir. Örneğin kötücül roman kahramanı Kenan Kaya, “bu kere okumaya karar verdim; aylarca, senelerca yalnızca okudum; ne bulduysam, bütün konut kitapla, dergiyle tıka basa doluncaya dek okudum. daha sonra yazmaya başladım, saçma sapan şeyler yazdım yırttım, yazdım yırttım. Binlerce, on binlerce sayfa yazıp yırttım…” diye yaşadıklarını anlatırken, mahpusta edebiyatla bütünleşen, edebiyatla soluk alabilen muharririn yaşadıklarına da tercüman olmuyor mu dersiniz?
Bilemeyiz asla. Her okur, okuduğu her kitabı kendine göre algılar, kıymetlendirir, yorumlar. Okurun gerçeği diğerdir, yazarınki ve hatta yazdığı metnin gerçeği başkadır…
Örneğin muharrir, “her şeye karşın insan tabiatına ait optimist olmayı” kimden öğrenmiştir? “Başına bir hal geldiğinde kendini dünyanın en şanssız, en sıkıntılı insanı zannedersin. E, bu biçimde düşünürsen haliyle yıkılırsın, umudun tükenir. Cümle âlem sana karşı birleşmiş sanırsın, kolun kanadın kırılır. halbuki o denli değil vallahi, etrafına düzgünce bir baksan görürsün: aslında çabucak herkes biraz senin üzeredir. her insanın bir yarası, bir kıssası vardır, canım benim” diyen romanın bilge köylüsü Kibar Hanımdan mı, yoksa romanını ithaf ettiği neneleri ve dedelerinden mi… Kim bilebilir? Ola ki okuduğu kitaplardandır…
Kumaşı da bu biçimde olabilir gerçi. Ne demiş Kibar Hanım? “Dünya saf berbatlıktan ibaret değil ki, güzeller de vardır, hatta her insanın ortasında o uygunluktan az da olsa kesinlikle vardır. Düşmüş insan, yaralı insan her insanın ortasındaki o minicik uygunluğa tutunmayı bilmeli. Yoksa berbatlığın insanı girdap üzere içine çeken, intikam hisleriyle yüklü cazibesine kapılıp gidersin maazallah. Bu tahminen biraz tercihle, o anda göstereceğin iradeyle, tahminen biraz da kendi kumaşınla ilgilidir.”
Bu niyetler, bizleri her gün (Efsun’un annesi Mercan bayanının pek sevdiği) W. Turner’in Kar Fırtınası tablosunun ortasında yaşatan siyasi cehennemimize farklı bir lisan ve “iyicillik” soluğu getiren Selahattin Demirtaş’ın ideolojisini de yansıtmıyor mu?
Sonuçta beş yıl mahpus. Lisana kolay! tıpkı vakitte bayan katillerini ya da katliam sanıklarını kimi vakit beş günde salıveren bir devletin beş dikenli bir hapishanesinde… Pandemi tedbirleri mazeretiyle aylar boyunca eşini ve kızlarını dahi nazaranmeden dört duvar içinde yaşamak…
“Ben o anda güzellere, uygunluğa tutunarak ayakta kaldım” diye eklemiş roman kahramanı Kibar. O denli ya: Düzgünlüğe tutunmadan bu şartlarda nasıl ayakta kalınır ki? Mutlak berbatlığın karşısına öbür türlü nasıl dikilebilir ki insan?
Mahpustan çıktığında pahalı müellif dostumla buluşup edebiyat konuşabilmek isterdim: Kitaplarından daha detaylı olarak kelam etmek… Lisan sıkıntılarına el atmak… Siyaset haricinde da -hatta bilhassa siyaset haricinde- onunla konuşacak, konuşulabilecek epeyce şey var eminim: En ufak zorluk karşısında yılgınlığa kapılanlara, karamsar telaffuzlarla gargara yapmayı sevenlere baktığımda, hepimizin ondan öğreneceği fazlaca şey olduğunu düşünüyorum.
Kendi hisseme, verimlilik dersleri almaya hazırım: O beş yılda birebir vakitte mahpusta tam dört kitap yazdı! Ben tıpkı müddette dışarıda o kadar üretken olamadım ne yazık ki… Fakat doğruya gerçek, onun da dediği üzere, dışarıda o kadar özgür değiliz ne de olsa…
Gerçi sakın yanlış anlaşılmasın, içeride yazmak daha kolaydır demek istemiyorum. Haşa. O denli bir imada bulunsam, maazallah Kibar Hanım romanın sayfalarından fırlayarak: “Çok özeniyorsan gel kodeste konuk edelim seni birkaç gün, bak bakalım yazabiliyor musun, canım benim!” diye ağzımın hissesini veriverir… Neme lazım!
Benim demek istediğim apayrı… Selahattin Demirtaş mahpustan çıktığı an, edebiyat ister istemez ikinci plana düşecek. Öteki misyonlar ağır basacak. Siyasi bir önder olmak kolay iş değil, ağır bir sorumluluktur ne de olsa. Ona yalnızca partisinin değil, ülkesinin de muhtaçlığı var kuşkusuz. Bu ülkenin geleceğinde kıymetli bir rol oynamak var onun mukadderatında. Büyük olasılıkla mahpustan çıkar çıkmaz, daha eşiyle, çocuklarıyla, dostlarıyla doyasıya hasret gideremeden, tümüyle keskin ve gergin bir siyasi gayretin ortasında bulacak kendini…
Uygun de… Bu durumda edebi çalışmalarına ne olacak?
Leon Troçki’nin hayat hikayesini kaleme alan Isaac Deutscher, incelemesinin bir yerinde Troçki’nin edebi yazılarına da değinir, üslubunun gücünden kelam eder. Hatta hayatının son senelerında siyasetle uğraşmaya devam ederek ve Dördüncü Enternasyonal’i kurmak için onca vakit harcayarak aslında bu yeteneğe yazık ettiğini belirtir. “Keşke edebiyatı seçseydi” der.
Ancak, Troçki bu biçimde bir tercih yapmak isteseydi bile yapabilir miydi? Tarih, toplumsal olaylar, sınıf çabası, yaklaşan savaş, partisi, yoldaşları, düşmanları ona bu fırsatı verirler miydi? Ya da kendi vicdanı, siyasi inançları, sorumluluk anlayışı buna müsaade verir miydi?
İleride Selahattin Demirtaş’ın hayat hikayesini kaleme alacak olanlar da eminim Deutscher’inkine emsal bir ikilemde kalacaklardır. Bana sorarsanız, yazıya ve yazına bu kadar düşkün, düş gücü bu kadar taşkın, lisanı de yatkın bir aydının tüm vaktini ve gücünü siyasi uğraşa ayırmak zorunda kalması üzücüdür açıkçası. Demokrasiyle asla barışamamış bir devletin boyunduruğu altında olduğumuzun göstergesidir bu. Çaresizlik. Bir çeşit makûs baht.
Biriken siyasi meseleleri el birliğiyle ve süratlice çözmek… Memleketi en kısa müddette düzlüğe çıkarmak… Barışı, demokrasiyi bir an evvel tesis etmek… Acilen eşitsizliklere son vermek… bu biçimdece müellif dostumun zarurî olarak üstlendiği siyasi nazaranv ve sorumlulukları hafifçeletmek ve bu sayede edebiyata vakit ayırmasını sağlamak, tahminen bu tatsız duruma bir tahlil getirebilir.
Çok mu optimist, hatta safdil bir bakış oldu bu? Bizim ömrümüz bunları goremeye yetecek mi? Bilemedim. Daha doğrusu, faşizm illetinin kolay defedilemeyeceğini… Kapitalizm pandemisiyle de kolay baş edilemeyeceğini biliyorum kuşkusuz. Saçlarımızı değirmende ağartmadık ne de olsa! Fakat kim bilir? Tahminen hepimiz birlikte el atsak… Omuz versek… Düş gücümüzü ve iyimserliğimizi devreye soksak… Olamaz mı yani?
Biraz da Efsun gerek ola ki…