Susan Sontag, 1993’te ‘Godot’yu Beklerken’ oyununu sahnelemek üzere yakın arkadaşlarıyla bir arada gittiği Saraybosna’daki görüntüyü görür görmez şu biçimde der: “Burada yalnızca sokaklar, caddeler, binalar ve vücutlar değil, anılar ve o anıları taşıyan belleklerle birlikte bağlantılar de parçalanmış.” Dubravka Ugrešić’in ‘Acı Bakanlığı’ romanında anlattığı ikiye bölünmüş vaktin ve ömrün tam ortasında kaldığını fark eder Sontag.
Eski Yugoslavya’da kökleri, günlük hayatı ve insani olan her şeyi parçalayan savaşı, savaş öncesini ve daha sonrasını anlatan bir hayli muharrir var: Alexandar Hemon, Milenko Yergoviç, Selvedin Avdić, Lynne Jones, Sara Noviç, Velibor Çoliç, Hasan Nuhanoviç, Faruk Sehiç, Alen Mešković…
Hepsinin anlatımındaki ortak nokta, vaktin sıfırlandığı savaş periyodunun öncesi ve daha sonrası içindeki geri döndürülemez fark. Daha düne kadar dimdik ayakta duran çabucak her şeyin (tarih, beşerler, bağlantılar, merhamet, dostluk, akrabalık ve mekânlar) yıkılıp gitmişliğini ortaya koyan muharrirler, bir ortada yaşarken nasıl yersiz-yurtsuz kaldıklarını paylaşıyor metinlerinde. 1992’den itibaren Yugoslavya’da katiller ve maktullerin birebir sokakta oturduğu, yakılıp yıkılan ve bazılarının kaçmayı başardığı bazılarının ise kaçamadığı bir ortam kelam konusuydu. Sontag’ın “parçalanmışlık” dediği şey tam manasıyla buydu.
Bahsi geçen parçalanma sürecine hem bir çocuğun tıpkı vakitte hayatta kalıp kaçan, akabinde bir yetişkinin gözüyle geriye bakan, yeni bir ömür kurarken eskisinin gölgesinde anılarla ayakta durmaya çalışan bir aileyi anlatan Saša Stanišić, ‘Kökler’de kendi kıssasıyla buluşturuyor okuru.
DAĞILAN KESİMLERİ BİR ORTAYA GETİRME GAYRETİ
Stanišić, Bosnalı bir annenin ve Sırp bir babanın oğlu olarak doğduğu Višegrad’dan 1992’de, on dört yaşındayken ailesiyle bir arada ayrılmak zorunda kalıyor. Sırpların kenti işgali daha sonrasında Almanya’ya giden Stanišić, liseyi bitirdiği 1997’ye kadar şiirler ve öyküler kaleme alıyor, akabinde kendisini dünyaya tanıtan ve en yeterli Almanca yazan isimlerden biri olarak gösterilmesini sağlayan ‘Asker Gramofonu Nasıl Tamir Eder?’ başlıklı romanını yazıyor.
Stanišić, romanda eski Yugoslavya’daki sevgilisini arayan Aleksandar Krsmanovic’in ağzından, kısa mühlet öncesine dek zenginlik sayılan farklılıkların düşmanlığa dönüştüğü coğrafyayı ve şiddetin benliğinde yol açtığı yaraları şöyleki anlatıyor: “Benim adım Aleksandar Krsmanovic. Öğrenci, torun, mülteci, uzun saçlı, koca kulaklı, anıların peşinde. Bir kızı arıyorum. Asija’yı. Savaş vaktindeki aşkımı… Yugoslavya bölündü, parçalandı. Dostluk öldü, yerini kan aldı. Ortodoks Sırp bir babanın, Bosnalı Müslüman bir annenin çocuğu olarak ben ortada kaldım ve gözlerim fazlaca şey gördü. O yüzden, askerlerden nefret ediyorum. Beyaz Kartallar’dan, Yeşil Baretliler’den nefret ediyorum. Mevtten nefret ediyorum. Mevt Almanyalı bir şampiyondu lakin Bosna’da dünya şampiyonu oldu. Gece atılan kurşunlardan, ırmaktaki cesetlerden ve vücutlar suya atıldığında çıkan sesten nefret ediyorum. Gözlerimi kapatsam bile her şeyin öylece durmasından ve barışa yatıp savaşa uyanmaktan… O yüzden, her şey eskisi üzere, sevdiğim üzere olana kadar ve aşkımı bulana kadar tamamlanmamış fotoğraflar yapıyorum. Benim adım Aleksandar Krsmanovic. Ben tamamlanmamışlığın şef yoldaşıyım.”
‘Asker Gramofonu Nasıl Tamir Eder?’, öyküler uyduran bir çocuğun acı öykülerle müsabakasının romanı; Stanišić’in ikiye bölünmüş hayatının ve eski Yugoslavya’nın parçalanmış tarihinin (hem de geleceğinin) kıssası. Müellifin deyişiyle “her şeyin âlâ olduğu zaman”dan “hiç bir şeyin uygun olmadığı zaman”a geçişin hikayesi.
Köken, Saša Stanišić, Mütercim: Gülçin Wilhelm, 314 syf., İrtibat Yayınları, 2021.
Stanišić, ‘Köken’de ise büsbütün otobiyografik bir anlatıya imza atıyor: Avrupa’nın doğusunda dünyaya gelip savaş niçiniyle kıtanın batısına göçen ailenin süratle büyüyen çocuğunun hatırladıkları, yeni hayatına ahengi ve uyumsuzluğu, hayatta kalmanın ve her şeye tekrar başlamanın tartısı, müellifin okuru götürdüğü dalgalı bir denize dönüşüyor.
Romanda, Stanišić’in ikiye bölünmüş vakit ve ömürden mustaripliği ön planda. Beri yandan savaş yüzünden göç ettikleri Almanya’da her şeye bir daha başlamak isterken daima geçmişe bakma hâli de çok baskın. 1992 öncesini hatırlama ve yeni yaşama ahenk sağlama tansiyonu de uğraşı. Bu yüzden anlatımda geri dönüşler ve tekrar yeniye varma hâkim. ötürüsıyla romanda parçalanmayla, kesimleri bir ortaya getirme gayretiyle ve hesaplaşmalarla yüzleşiyoruz.
BİR HATIRA DEFTERİ
Stanišić, savaş öncesi ve savaş sırasındaki Yugoslavya’yı bir aile albümü aracılığıyla resmediyor. Bu albüm ve kelam konusu ortamda, bir yaşama uğraşıyla yüzleşiyoruz. Bu akışta muharririn aile büyüklerine, annesine ve babasına, Tito’nun 1980’deki vefatına rastlıyoruz. Savaştan yıllar daha sonra, yurda dönüşünün Stanišić’in benliğinde yarattığı burukluk da romanın değerli öğelerinden. Kökler, kökenler, Bosna’dan zarurî kopuşun yarattığı yabancılık hissi ve kabuk bağlamış yaralar, kitapta değerli bir yere sahip.
Stanišić, yok oluşun eşiğine gelme ve daha sonra bir daha yaşama tutunuş kıssasını romanın başından sonuna kadar hissettiriyor okura: “Benim doğduğum ülke artık yok. Ülke var olduğu sürece ben kendimi Yugoslav sayıyordum. Ebeveynlerim üzere; biri (babam) Sırp bir aileden, başkası ise (annem) Boşnak-Müslüman bir aileden gelme. Ben çokuluslu bir devletin çocuğu, birbirini seven ve Yugoslav Melting Pot’u yardımıyla farklı köken ve dine aidiyetin olumsuzluklarını yaşamayan iki insanın eseriyim ve deklarasyonuyum.”
Stanišić, hem Yugoslavya’nın son demlerine ilişkin bir tarihî resmîgeçit sunuyor birebir vakitte 1992 daha sonrasında bu coğrafyada ve göç ettiği Almanya’da yaşayıp hissettiklerini paylaşıyor. Her ikisi de hatıra defterine yazılan satırlar üzere âdeta.
Müellifin aile hikayesiyle Yugoslavya’nın yakın geçmişinin öyküsü birlikte yürüyor. “Mafya” dediği babaannesi, sıkı komünist dedesi, birlikte Kızılyıldız maçlarına gittiği babası ve annesiyle bir Yugoyken 1992 daha sonrası, bir hayli beşerle birlikte kaybettiği kimliği ve geçmişi bu kıssanın belkemiği. Savaş sırasında bir yabancı olarak geldiği Heidelberg ve yıllar daha sonra memleketinde kendisini turist üzere hissetmesi de öykünün değerli modüllerinden. özetlemek gerekirsesı bir sürüklenişten bahseden Stanišić; kökeninin ve ailesinin “oradan oraya savuran acı tatlı tesadüfler”, “iradenin haricinde beden bulan aidiyet” ve “savaş” manasına geldiğini söylüyor. Kökler dağıtıyor, arayışa itiyor ve kimi vakit anılarda kimi vakit değişik ülkelerde insanları bir ortaya getiriyor. Eski ve yeni hayat, mutluluğun ve mutsuzluğun yanı sıra huzur ve tekinsizlik içinde salınıyor: Almanya günlerinde, Stanišić’in siyaset bilimci annesinin çamaşırhanede ve işletmeci babasının inşaatta çalışması bu salınımı şiddetlendiriyor. bu biçimdelar ve çabucak sonrasında, akıllarına geçmiş geldiğinde “eskiden olup bitenler hakkında konuşmak için sükûnetin, dikkatin, bilhassa de soru sorma yüreğinin olması gerektiğini” fark ediyorlar.
‘BU BEN MİYİM?’
Stanišić’in anlatımında geçmişin buruk tadı ve tortusu var. Bu öykünün fonunu ise 1980’lerde milliyetçi ve sığ telaffuzlarıyla halkı kışkırtan başkanların bulunduğu, 1990’larda kaçınılmaz halde savaşa sürüklenen Yugoslavya ve 1992’den daha sonra Stanišić ailesinin göçtüğü; “burada Almanca konuşulur”, “sizler yabancısınız” üzere yansılarla karşılaştıkları, Neo-Nazilerin hücumlarını ağırlaştırdığı Almanya oluşturuyor.
Stanišić’in Almanya yılları, çocukluktan süratle çıktığı, daha doğrusu çıkmak zorunda kaldığı bir vakit dilimi. Etrafını saran kurallar silsilesi ve birinci defa karşılaştığı yüzler, yeni hayatın başlangıcına işaret ediyor. daha sonrasında, kendisini bir müellif olarak kabul ettiriyor; hudutların geçirgenliğinden, dinleyen ve anlatan insanlardan esinlenerek kaleme kâğıda sarılıyor ve ikiye bölünmüş hayatıyla cümleleri kesişiyor.
Kelam konusu bölünmeyi, Stanišić’in babaannesi tabir ediyor: “Her biriniz bir yere dağıldınız. Tamam, anlıyorum. niçinlerinizi anlıyorum. Telefon ediyor, hatırımızı soruyorsunuz. kimi birtakım uğruyor, kahve içiyorsunuz benimle, yemek yediriyorsunuz. ‘Diş fırçan eski’ diyorsunuz. ‘Evin var’ diyorsunuz. Burası konutum değil. Bu benim duvarım değil. Yabancı duvarların içinde nasıl olmamı bekliyorsunuz? Söylesene. Burası otel de değil, kaplıca da değil. Zira bırakmıyorlar ki gideyim. Avutup duruyorlar. Bana tek yaptıkları yemek yedirmek, palavra söylemek, avutmak.”
Babaannesinin son günlerinde lisanından düşmeyen “Bu ben miyim?” sorusunu Stanišić kendisine de soruyor; bu beraberinde kitabın özünü oluşturuyor: “Bu ben miyim? Bu anne babanın oğlu, bu büyükanne ve büyükbabanın torunu, o büyük nine ve büyük dedenin büyük torunu, Yugoslavya’nın evladı, bir savaştan kaçıp tesadüfen Almanya’ya gelmiş. Baba, muharrir, figür. Bunların hepsi ben miyim?”
Eski Yugoslavya’da kökleri, günlük hayatı ve insani olan her şeyi parçalayan savaşı, savaş öncesini ve daha sonrasını anlatan bir hayli muharrir var: Alexandar Hemon, Milenko Yergoviç, Selvedin Avdić, Lynne Jones, Sara Noviç, Velibor Çoliç, Hasan Nuhanoviç, Faruk Sehiç, Alen Mešković…
Hepsinin anlatımındaki ortak nokta, vaktin sıfırlandığı savaş periyodunun öncesi ve daha sonrası içindeki geri döndürülemez fark. Daha düne kadar dimdik ayakta duran çabucak her şeyin (tarih, beşerler, bağlantılar, merhamet, dostluk, akrabalık ve mekânlar) yıkılıp gitmişliğini ortaya koyan muharrirler, bir ortada yaşarken nasıl yersiz-yurtsuz kaldıklarını paylaşıyor metinlerinde. 1992’den itibaren Yugoslavya’da katiller ve maktullerin birebir sokakta oturduğu, yakılıp yıkılan ve bazılarının kaçmayı başardığı bazılarının ise kaçamadığı bir ortam kelam konusuydu. Sontag’ın “parçalanmışlık” dediği şey tam manasıyla buydu.
Bahsi geçen parçalanma sürecine hem bir çocuğun tıpkı vakitte hayatta kalıp kaçan, akabinde bir yetişkinin gözüyle geriye bakan, yeni bir ömür kurarken eskisinin gölgesinde anılarla ayakta durmaya çalışan bir aileyi anlatan Saša Stanišić, ‘Kökler’de kendi kıssasıyla buluşturuyor okuru.
DAĞILAN KESİMLERİ BİR ORTAYA GETİRME GAYRETİ
Stanišić, Bosnalı bir annenin ve Sırp bir babanın oğlu olarak doğduğu Višegrad’dan 1992’de, on dört yaşındayken ailesiyle bir arada ayrılmak zorunda kalıyor. Sırpların kenti işgali daha sonrasında Almanya’ya giden Stanišić, liseyi bitirdiği 1997’ye kadar şiirler ve öyküler kaleme alıyor, akabinde kendisini dünyaya tanıtan ve en yeterli Almanca yazan isimlerden biri olarak gösterilmesini sağlayan ‘Asker Gramofonu Nasıl Tamir Eder?’ başlıklı romanını yazıyor.
Stanišić, romanda eski Yugoslavya’daki sevgilisini arayan Aleksandar Krsmanovic’in ağzından, kısa mühlet öncesine dek zenginlik sayılan farklılıkların düşmanlığa dönüştüğü coğrafyayı ve şiddetin benliğinde yol açtığı yaraları şöyleki anlatıyor: “Benim adım Aleksandar Krsmanovic. Öğrenci, torun, mülteci, uzun saçlı, koca kulaklı, anıların peşinde. Bir kızı arıyorum. Asija’yı. Savaş vaktindeki aşkımı… Yugoslavya bölündü, parçalandı. Dostluk öldü, yerini kan aldı. Ortodoks Sırp bir babanın, Bosnalı Müslüman bir annenin çocuğu olarak ben ortada kaldım ve gözlerim fazlaca şey gördü. O yüzden, askerlerden nefret ediyorum. Beyaz Kartallar’dan, Yeşil Baretliler’den nefret ediyorum. Mevtten nefret ediyorum. Mevt Almanyalı bir şampiyondu lakin Bosna’da dünya şampiyonu oldu. Gece atılan kurşunlardan, ırmaktaki cesetlerden ve vücutlar suya atıldığında çıkan sesten nefret ediyorum. Gözlerimi kapatsam bile her şeyin öylece durmasından ve barışa yatıp savaşa uyanmaktan… O yüzden, her şey eskisi üzere, sevdiğim üzere olana kadar ve aşkımı bulana kadar tamamlanmamış fotoğraflar yapıyorum. Benim adım Aleksandar Krsmanovic. Ben tamamlanmamışlığın şef yoldaşıyım.”
‘Asker Gramofonu Nasıl Tamir Eder?’, öyküler uyduran bir çocuğun acı öykülerle müsabakasının romanı; Stanišić’in ikiye bölünmüş hayatının ve eski Yugoslavya’nın parçalanmış tarihinin (hem de geleceğinin) kıssası. Müellifin deyişiyle “her şeyin âlâ olduğu zaman”dan “hiç bir şeyin uygun olmadığı zaman”a geçişin hikayesi.
Köken, Saša Stanišić, Mütercim: Gülçin Wilhelm, 314 syf., İrtibat Yayınları, 2021.
Stanišić, ‘Köken’de ise büsbütün otobiyografik bir anlatıya imza atıyor: Avrupa’nın doğusunda dünyaya gelip savaş niçiniyle kıtanın batısına göçen ailenin süratle büyüyen çocuğunun hatırladıkları, yeni hayatına ahengi ve uyumsuzluğu, hayatta kalmanın ve her şeye tekrar başlamanın tartısı, müellifin okuru götürdüğü dalgalı bir denize dönüşüyor.
Romanda, Stanišić’in ikiye bölünmüş vakit ve ömürden mustaripliği ön planda. Beri yandan savaş yüzünden göç ettikleri Almanya’da her şeye bir daha başlamak isterken daima geçmişe bakma hâli de çok baskın. 1992 öncesini hatırlama ve yeni yaşama ahenk sağlama tansiyonu de uğraşı. Bu yüzden anlatımda geri dönüşler ve tekrar yeniye varma hâkim. ötürüsıyla romanda parçalanmayla, kesimleri bir ortaya getirme gayretiyle ve hesaplaşmalarla yüzleşiyoruz.
BİR HATIRA DEFTERİ
Stanišić, savaş öncesi ve savaş sırasındaki Yugoslavya’yı bir aile albümü aracılığıyla resmediyor. Bu albüm ve kelam konusu ortamda, bir yaşama uğraşıyla yüzleşiyoruz. Bu akışta muharririn aile büyüklerine, annesine ve babasına, Tito’nun 1980’deki vefatına rastlıyoruz. Savaştan yıllar daha sonra, yurda dönüşünün Stanišić’in benliğinde yarattığı burukluk da romanın değerli öğelerinden. Kökler, kökenler, Bosna’dan zarurî kopuşun yarattığı yabancılık hissi ve kabuk bağlamış yaralar, kitapta değerli bir yere sahip.
Stanišić, yok oluşun eşiğine gelme ve daha sonra bir daha yaşama tutunuş kıssasını romanın başından sonuna kadar hissettiriyor okura: “Benim doğduğum ülke artık yok. Ülke var olduğu sürece ben kendimi Yugoslav sayıyordum. Ebeveynlerim üzere; biri (babam) Sırp bir aileden, başkası ise (annem) Boşnak-Müslüman bir aileden gelme. Ben çokuluslu bir devletin çocuğu, birbirini seven ve Yugoslav Melting Pot’u yardımıyla farklı köken ve dine aidiyetin olumsuzluklarını yaşamayan iki insanın eseriyim ve deklarasyonuyum.”
Stanišić, hem Yugoslavya’nın son demlerine ilişkin bir tarihî resmîgeçit sunuyor birebir vakitte 1992 daha sonrasında bu coğrafyada ve göç ettiği Almanya’da yaşayıp hissettiklerini paylaşıyor. Her ikisi de hatıra defterine yazılan satırlar üzere âdeta.
Müellifin aile hikayesiyle Yugoslavya’nın yakın geçmişinin öyküsü birlikte yürüyor. “Mafya” dediği babaannesi, sıkı komünist dedesi, birlikte Kızılyıldız maçlarına gittiği babası ve annesiyle bir Yugoyken 1992 daha sonrası, bir hayli beşerle birlikte kaybettiği kimliği ve geçmişi bu kıssanın belkemiği. Savaş sırasında bir yabancı olarak geldiği Heidelberg ve yıllar daha sonra memleketinde kendisini turist üzere hissetmesi de öykünün değerli modüllerinden. özetlemek gerekirsesı bir sürüklenişten bahseden Stanišić; kökeninin ve ailesinin “oradan oraya savuran acı tatlı tesadüfler”, “iradenin haricinde beden bulan aidiyet” ve “savaş” manasına geldiğini söylüyor. Kökler dağıtıyor, arayışa itiyor ve kimi vakit anılarda kimi vakit değişik ülkelerde insanları bir ortaya getiriyor. Eski ve yeni hayat, mutluluğun ve mutsuzluğun yanı sıra huzur ve tekinsizlik içinde salınıyor: Almanya günlerinde, Stanišić’in siyaset bilimci annesinin çamaşırhanede ve işletmeci babasının inşaatta çalışması bu salınımı şiddetlendiriyor. bu biçimdelar ve çabucak sonrasında, akıllarına geçmiş geldiğinde “eskiden olup bitenler hakkında konuşmak için sükûnetin, dikkatin, bilhassa de soru sorma yüreğinin olması gerektiğini” fark ediyorlar.
‘BU BEN MİYİM?’
Stanišić’in anlatımında geçmişin buruk tadı ve tortusu var. Bu öykünün fonunu ise 1980’lerde milliyetçi ve sığ telaffuzlarıyla halkı kışkırtan başkanların bulunduğu, 1990’larda kaçınılmaz halde savaşa sürüklenen Yugoslavya ve 1992’den daha sonra Stanišić ailesinin göçtüğü; “burada Almanca konuşulur”, “sizler yabancısınız” üzere yansılarla karşılaştıkları, Neo-Nazilerin hücumlarını ağırlaştırdığı Almanya oluşturuyor.
Stanišić’in Almanya yılları, çocukluktan süratle çıktığı, daha doğrusu çıkmak zorunda kaldığı bir vakit dilimi. Etrafını saran kurallar silsilesi ve birinci defa karşılaştığı yüzler, yeni hayatın başlangıcına işaret ediyor. daha sonrasında, kendisini bir müellif olarak kabul ettiriyor; hudutların geçirgenliğinden, dinleyen ve anlatan insanlardan esinlenerek kaleme kâğıda sarılıyor ve ikiye bölünmüş hayatıyla cümleleri kesişiyor.
Kelam konusu bölünmeyi, Stanišić’in babaannesi tabir ediyor: “Her biriniz bir yere dağıldınız. Tamam, anlıyorum. niçinlerinizi anlıyorum. Telefon ediyor, hatırımızı soruyorsunuz. kimi birtakım uğruyor, kahve içiyorsunuz benimle, yemek yediriyorsunuz. ‘Diş fırçan eski’ diyorsunuz. ‘Evin var’ diyorsunuz. Burası konutum değil. Bu benim duvarım değil. Yabancı duvarların içinde nasıl olmamı bekliyorsunuz? Söylesene. Burası otel de değil, kaplıca da değil. Zira bırakmıyorlar ki gideyim. Avutup duruyorlar. Bana tek yaptıkları yemek yedirmek, palavra söylemek, avutmak.”
Babaannesinin son günlerinde lisanından düşmeyen “Bu ben miyim?” sorusunu Stanišić kendisine de soruyor; bu beraberinde kitabın özünü oluşturuyor: “Bu ben miyim? Bu anne babanın oğlu, bu büyükanne ve büyükbabanın torunu, o büyük nine ve büyük dedenin büyük torunu, Yugoslavya’nın evladı, bir savaştan kaçıp tesadüfen Almanya’ya gelmiş. Baba, muharrir, figür. Bunların hepsi ben miyim?”