Global iklim değişikliği su kaynaklarını savaş sınırlarına dönüştürüyor
Yalnızca Türkiye’den değil dünyanın dört bir yanından gelen orman yangınları, çok sıcaklar ve ani sağanakların yol açtığı sel haberleri, değişen iklim şartlarının kalıcı olacağının habercisi. Bilim beşerlerine nazaran, yaşanan bu olağanüstü hava olaylarının birçoğunun insan faaliyetlerinden kaynaklanan iklim değişikliğiyle kontağı bulunuyor. Son 20 yıllık devirde olağanüstü hava olayları ile insan faaliyetlerinden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının yol açtığı global ısınma içindeki muhtemel korelasyon da giderek güçleniyor.
Olağandışı hava olaylarının doğal sebeplerinin de olabileceği konusunda bilim dünyasında fikir birliği olsa da insan faaliyetlerinden kaynaklı iklim değişikliğinin bu stil sıradışı olayları daha mümkün ve daha ağır hale getirebileceğine dair epey sayıda bulgu var. İklim değişikliği üzerine çalışan, dünyanın önde gelen kuruluşlarından biri Hollanda Kraliyet Meteoroloji Enstitüsü’nde iklim araştırmacısı olan Geert Jan van Oldenborgh, “Kırılan rekorların sayısı sahiden şoke edici, bu kadarını beklemiyorduk. Lakin en büyük sorun, bu yoğunlukta rekor kırılabileceğini önbakılırsamemiş olmamız,” derken, dikkat çektiği konu tehlikenin “hızı” aslında.
Yaşanan sıradışı hava olaylarının artması, toplumsal ömrün tüm bağları ile öngörülebilirliğini azalttığı üzere, sürdürülebilir hayatın kalitesini düşürüyor ve maliyetini de artırıyor.
İklim değişikliğinin su kaynakları üstündeki tesiri
Suyun nüfus artışına bağlı olarak kişi başına kullanılabilir niceliğinin azalması, teknoloji ve kentleşme kararı gereksinmelerin çeşitlenmesi, kaynakların çevresel kirlenmeden gereğince korunamaması, su kaynaklarının tüm dünyada süratle nitelik ve nicelik yitirmesine ve gerekli gereksinimi karşılamaktan uzaklaşmasına niye oluyor.
İklim değişikliği niçiniyle su kaynaklarındaki azalma ve bunun yaşamsal kıymeti haiz ziraî üretim üzerinde olumsuz tesiri, kurak ve yarı kurak alanların genişlemesinin yanı sıra yıllık ortalama sıcaklığın artması çölleşmeyi, tuzlanmayı ve erozyonu artıracak en kıymetli problemlerden biri. Bu niçinle iklim değişikliğiyle ortaya çıkan su döngüsünün değişmesi ve su kaynaklarının kullanmasında sorun yaşayan ülkelerin yaşadığı belirsizlik durumu “su stresini” giderek artırıyor.
Su sorunu tasa verici görünüme ulaşmışken, giderek artan tatlı su gereksiniminin nasıl karşılanması gerektiği konusu da farklı bir sorun olarak karşımızda duruyor. Tatlı su; insan hayatı, insanların ve ekosistemlerin sıhhati, yoksulluğu bitmiş oldurme, sürdürülebilir kalkınma, ekonomik büyüme, politik ve toplumsal istikrar için kesinlikle gerekli olan ve tükenebilir bir kaynak. Halihazırda 800 milyon insan inançlı içme suyu kaynaklarına ulaşamıyor; 2,5 milyar insan ise kâfi arındırmadan mahrum su kaynaklarına sahip.
Global iklim değişikliğinin tesirleri niçiniyle iklimin kurak, su kaynakları ya da havzalarda kıyıdaş ülkeler içinde siyasal çekişmenin ağır olduğu ve su ihtiyacının biriktirme yoluyla sağlanmasının güç ya da maliyetli olduğu yerlerde su savaşlarının görülme mümkünlüğü giderek artıyor.
Global ısınmanın su kaynaklarına tesiri giderek artıyor
Dünya iklim sisteminde değişikliklere niye olan global ısınmanın tesirleri en yüksek doruklardan, okyanus derinliklerine, ekvatordan kutuplara kadar dünyanın her yerinde hissedilmekte. Global sıcaklıklardaki artışlara bağlı olarak hidrolojik döngünün değişmesi, su kaynaklarının hacminde ve kalitesinde azalma, kara ve deniz buzullarının erimesi, kar ve buz örtüsünün alansal daralması, deniz düzeyinin yükselmesi, kuraklık ve seller, iklim nesillerinin yer değiştirmesi, yüksek sıcaklığa bağlı salgın hastalıkların ve zararlıların da artmasına niye oluyor. Bu durum ekolojik döngüyü bozduğu üzere, sosyo-ekonomik yapıları da etkiliyor. Ekolojik yapıdaki bozulma en başta iklim tiplerinde değişiklik ve deniz düzeyinde yükselmeye yol açıyor. Geleceğe yönelik hazırlanan model ve simülasyonlarda, önümüzdeki yüzyılda deniz düzeyinin 20 cm ile 40 cm içinde yükseleceği ve bu yükselmenin; buzul erimesi ile ısınan okyanus sularının termal genleşmesi kararı oluşacağı öngörülüyor.
Su ihtilafı yaşayan ülkeler
Su kaynakları geçmişte olduğu kadar günümüzde de ülkeler içinde diplomatik ve askeri sıkıntılara kaynaklık ediyor. Dünyada su ihtilafı yaşayan ülkelerin içinde global iklim değişikliğiyle gerginliğin artmaya başladığı bir gerçek. Görünen o ki, su gerilimi yaşayan ülkeler, global iklim değişikliğini uygun yönetemezlerse su savaşlarının da birinci şahit olunacağı ülkeler olacak. Bu ülkelerden öne çıkanlar ise şöyle:
Colorado ve Rio Grande ırmakları: ABD ve Meksika ihtilafı
ABD ile Meksika içinde Colorado ve Rio Grande ırmaklarına ait işleyiş dikkate bedel. Yaklaşık 130 milyon nüfuslu Meksika’da vatandaşların yüzde 40’ı sağlıklı içme suyuna erişemiyor. ABD ile Meksika içinde Colorado ırmağına ait resmi görüşmelerde, Meksika yılda 4 milyar 439 milyon m3 su talep etmiş; buna karşılık bir memba ülkesi olan ABD, talep edilen ölçünün lakin yüzde 42’si olan 1 milyar 864 milyon m3 su vermeyi kabul etmiştir. ABD, talebin yarısından daha az su tahsisinin öne sürülen nedenini, Haziran 1941 tarihindeki notasında şöyle açıklıyor:
“Colorado Irmağı’ndan Meksika’ya verilmesi teklif edilen su, büyük ölçülerdeki sistemsiz doğal akıştan. Bu sebeple 1930 yılında Meksika tarafınca talep edilen 4 milyar 439 milyon m3’ün tamamını karşılama imkanı oluşmamıştır. Ayrıyeten ırmağın yıllık akışındaki büyük değişimler ve Boulder (Hoover) barajının kuraklığı önlemedeki değerli tesiri göz önünde bulundurulmalı. Boulder barajı olmasaydı, 1937, 1939 ve 1940 senelerında yaşanan kuraklıktan daha şiddetli bir kuraklıkla karşılaşılacaktı.”
İndus ırmağı: Pakistan ve Hindistan ihtilafı
Tibet yaylalarından doğan, yıllık ortalama su ölçüsü 208 milyar m3 ile dünyanın en büyük ırmaklarından biri olan İndus ırmağının kapasitesi Fırat ve Dicle’nin toplam kapasitesinin yaklaşık 2,2 katıdır. Her biri başka bir büyük ırmak ölçeğindeki 5 büyük kolun (Jhelum, Chenab, Ravi, Beas ve Sutlej) birleşiminden oluşan İndus, Pençab ovası (Beş-su Ovası) ve İndus vadisindeki alanları sulamaktadır. Pakistan ve Hindistan’ın 1947 yılında bağımsızlıklarını kazanmalarını takiben, yeni siyasal hudutlar Pençab ovasında yer alan sulama kanallarını ve suları bölerek değerli meseleler yaratmış ve Hindistan yukarı-kıyıdaş ülke pozisyonuna geçmişti. İhtilafın başlangıç basamağında Pakistan, mevcut sulama sistemleri daha evvel hangi ırmaklardan su alıyorsa, tıpkı koşulların devamında ısrarlı oldu.
Pakistan ve Hindistan’ın isteği üzerine sorunu inceleyen Dünya Bankası uzmanları ise şu sonuca vardı: “Pakistan’ın anlayışına nazaran, mevcut kullanımların tıpkı su kaynaklarından devam etmesi gerekmektedir. Buna karşılık Hindistan’ın öngördüğü plan ise mevcut kullanımların devam etmesi, lakin su muhtaçlığının birebir kaynaklardan karşılanmasına muhtaçlık olmadığı tarafındadır. Mevcut sulamaların hala kullanılan kaynaklardan karşılanması suyun verimli bir biçimde kullanılmasına mani olmaktadır. Dünya Bankası mevcut kullanımların birebir su kaynağından idame ettirilmesi tarafındaki yaklaşımın adil ve kapsamlı bir plan oluşturulmasını önlediği görüşünü taşımaktadır.”
Pakistan sonrasındasındaları ısrarlı tavrından vazgeçerek, daha evvel Ravi, Beas ve Sutlej ırmaklarından sulanan alanların, Pakistan’a tahsis edilen Jhenum ve Chenab ırmaklarından sulanmasını kabul etti. Ancak kaynak değişikliğini gerçekleştirebilmek için gerek kelam konusu ırmaklar ve gerekse de sulama alanları içindeki ilişki kanallarını inşa etmeleri gerekti. Uzmanlar kelam konusu ihtilafa ait ırmağın sularının kullanılması ve geliştirilmesiyle ilgili problemlerin işlevsel bir plan çerçevesinde, siyasi hesaplaşmalardan uzak biçimde çözülmesi gerektiğini vurguluyorlar.
Orta Asya’da su uyuşmazlığı
Orta Asya, su sorununun, kuraklığın ve su kaybının ağır yaşandığı değerli bölgelerden biri olarak öne çıkıyor. Bölgedeki sorunların niteliği, su siyasetleri açısından, gerek milletlerarası bağlantılar gerekse yanlış tarım ve etraf uygulamaları sebebiyle derin ve kalıcı tesirlere niye oluyor.
Bu kapsamda Kırgızistan ve Tacikistan’ın, suyu, komşuları üzerinde siyasi ve ekonomik avantajlar sağlamak için kıymetli bir kart olarak kullandığı görülüyor. Son senelerda her iki ülkenin vakit zaman suyu süreksiz mühletlerle kesmesi, bu biçimdece pazarlık gücü oluşturup, Özbekistan ve Kazakistan’dan ucuz gaz, petrol ve ziraî eserler almaları kendileri açısından bir kazanım olmuştur.
Topraklarının yalnızca yüzde 6’sını kendi öz kaynaklarıyla sulayabilme imkanına sahip olan Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’dan gelen suya en çok bağımlı olan ülkelerden biri. Dünyanın en büyük buğday ihracatçısı ülkelerinden olan Kazakistan’da son senelerda su kıtlığı niçiniyle üretimde düşüş yaşanmakta. Eski Sovyetler Birliği coğrafyasında sahip olduğu su kaynakları zenginliği tarafından Rusya’dan daha sonra ikinci, Orta Asya’da ise birinci pozisyonda olan Tacikistan ise kendi topraklarından akan suyun tümünün temel sahibi olduğuna inanıyor ve Özbekistan’ın kullandığı su için fiyat istiyor. Kırgızistan ve Tacikistan’ın bugün bölgedeki savaş riskinden dolayı silahlanma sürecine girdikleri de bu kapsamda not edilmeli.
Orta Doğu’da su sorunu
Ortadoğu’da su yetersiz, mevcut su havzalarının dağılımı ise istikrarsızdır. Yapılan hesaplamalara göre, bu ülkelerdeki su kaynakları önümüzdeki 30 yıl ortasında yalnızca içme suyu gereksinimlerini karşılamaya kâfi bir düzeye düşecek. Su ıstırabının en ağır yaşandığı ülkeler ise İsrail, Filistin ve Ürdün.
Bölgede su kıtlığı ortasında olan ülkeler, besin üretiminde, ekonomik kalkınmada, politik istikrarda, kamu sıhhatinde ve doğal etraflarını müdafaada tehlike eşiğindeler. Bugün Filistin’in Gazze bölgesinde yıllık su ölçüsünün kişi başına lakin 100 m3 civarında olması tabloyu daha da vahimleştiriyor. Bu bölgede, tarım alanlarının tuzlanması ve su kaynaklarının kirlenme seviyesi felaket düzeyinde. bu biçimde giderse yakın gelecekte Gazze kenti ve mülteci kampları içecek kalitede sudan mahrum kalacak. Ortadoğu’da Filistin ile birlikte başka 10 ülke su kıtlığı yaşamakta.
Ortadoğu’da su probleminin merkezinde Ürdün ırmağı havzası yer alıyor. Bu havzayı paylaşan Ürdün, İsrail, Filistin, Lübnan ve Suriye, bölgedeki su sıkıntısının esas aktörleri.
Bunların yanı sıra İsrail, yalnız askeri güvenlik açısından değil, su güvenliği açısından da oldukça değerli bulunan Golan Tepeleri’nden muhakkak teminatlar elde etmeden çekilmek istemiyor. Golan yardımıyla İsrail, Yermük ve Banyas ırmakları ile Tiberya gölünü denetim altında bulunduruyor. Golan Tepeleri’ndeki pınarlar buradaki Yahudi yerleşimciler için de değerli su kaynakları.
İsrail’in işgali altında bulunan öteki Suriye toprakları da iki taraf içinde sorun çıkarıyor. Suriye, Ürdün ırmağı ve Tiberya gölünün ortak sonu belirlemesini ve bu sayede memleketler arası sular olmasını isterken, İsrail buna yanaşmıyor. İsrail ayrıyeten Batı Şeria’daki su kullanmasını sıkı bir biçimde denetim ediyor ve içme suyu dışında öteki kullanımlar için Filistinlilerin yeni kuyular açmasına müsaade vermiyor. İsrail’in buradaki yer altı sularını süratle tüketen ve bölgenin jeolojik yapısına ziyan veren derin kuyular açtığı da savlar içinde.
İsrail’in Lübnan’a ilişkin Litani ırmağının fazla sularını satın alma konusunda öteden beri ısrarlı taleplerde bulunduğu fakat Lübnan’ın hem İsrail’in ileride bunu bir müktesep hak olarak ileri sürebileceği kaygısıyla tıpkı vakitte Suriye’nin ve genel olarak Arapların istememesi yüzünden bu talepleri geri çevirdiği biliniyor. Litani ırmağı, su kıtlığı ortasındaki bölgede, en pak ve en bol suya sahip kaynaklardan biri olarak öne çıkıyor.
Uzun yıllar süren iç savaş devrinden daha sonra, politik istikrara kavuşmaya çalışan Lübnan da bugün prestijiyle su açısından değerli meselelerle karşı karşıya. Ülke, kuzeyindeki Bekaa vadisini sulayan Asi ırmağını Suriye ile paylaşıyor. Lübnan ise bu sulardan istediği kadar yararlanamıyor ve bu durum Suriye ile bir sorun oluşturuyor. Bu durumun en değerli sebebinin Suriye’nin iç ve dış siyaseti üstündeki tartısının olduğu söylenebilir.
Su kaynakları bakımdan tahminen de bölgenin en problemli ülkesi pozisyonunda olan Ürdün’ün topraklarının birden fazla çöl bölgesinden oluşuyor. Ülke, mevcut su kaynaklarını, kendisinden siyasi ve ekonomik bakımından epey daha kuvvetli olan komşularıyla paylaşmak zorunda kalıyor. Siyasi ve askeri açıdan zayıf olması yüzünden Ürdün su kaynaklarından gereken hissesi alamıyor. Ürdün, İsrail ile Johnston Planı çerçevesinde, “Piknik Toplantıları” olarak isimlendirilen teknik düzeyde görüşmeleri sürdürmüşse de 1967’den beri, İsrail’in Ürdün ırmağı üstündeki hakimiyetinden dolayı, alması gereken su hissesini alamıyor. Ürdün’de su ezası o kadar had safhada ki, birtakım kasabalara haftada lakin bir gün su verilebiliyor. Misal durumun Filistin için de geçerli olduğu, Filistin’e ilişkin yeraltı sularının da İsrail tarafınca hiç bir maniyle karşılaşılmadan tüketildiği belirtiliyor.
Nil ırmak sistemi
Dünyanın bir fazlaca yerinde ırmakların kaynağını elinde tutan, yani üst kıyıdaş durumunda olan devletler, aşağı kıyıdaş devletlerdeki olayları denetim edebilmek için suyun akışını değiştirerek veya bu istikamette tehdit savurarak suyu bir güç aracı olarak kullanmışlardır. Lakin Ortadoğu’da, ırmağın üstündeki ülkelerin musluğu ellerinde bulundurdukları ve aşağısındaki ülkeleri etkileyecekleri kuralının tek istisnası Mısır‘dır. Mısır bu ayrıcalıklı durumunu büyük nüfusu, iki dünya içinde bir köprü olarak sahip olduğu stratejik pozisyonu, teknik bilgisi ve askeri gücü ile koruyabilmiştir.
Bilhassa Mısır için hayat taşıyan Nil ırmağından ise dokuz farklı ülke yararlanıyor. Lakin Mısır nüfusunun tamamına yakını, Mısır topraklarının yüzde 3’ünü oluşturan Nil vadisi ve deltasında yaşıyor. Ülkenin geriye kalan topraklarının yüzde 97’si çöl olup neredeyse hiç ömür alanı içermiyor. Nil sularının yüzde 80’ini sağlayan Mavi Nil ile Atbara ırmağını Etiyopya, yüzde 15’ini sağlayan Beyaz Nil’i ise Uganda ve Sudan denetliyor.
Mısır ile Sudan içinde, 1959 yılında yapılan mutabakat ile kararlaştırılan paylaşım biçimi (yıllık 55 milyar m3 Mısır’a, 18,5 milyar m3 Sudan’a) geçerliliğini koruyor. Ama Sudan yıllardır süren siyasi karışıklıklar ve finans ezası sebebiyle tarım potansiyelini tam olarak kullanamıyor, halkına pak içme suyu sağlamakta bile zorlanıyor. Su zengini olan Sudan’ın su kıtlığı çekmesi ve tarım alanlarını tam olarak kullanamaması, buna karşılık aşağı kıyıdaş ülke olan Mısır’ın tarımının yüzde 99’unun sulamaya dayalı olması ve Nil’in sahibiymiş üzere hareket etmesi bölgenin çelişkisini ortaya koyuyor. Birebir çelişki Etiyopya için de kelam konusu. Bu ülke de on senelerca süren isyan, iç savaş ve kıtlık üzere felaketler sebebiyle neredeyse dağılıp yok olmanın sonuna gelmişti.
Yeni yeni toparlanan Etiyopya’nın başlatmış olduğu çalışmalar ve projeler, bundan bu biçimde daha fazla suya gereksinim duyulacağını gösteriyor. Bu projelerde, Etiyopya İsrail’den değerli ölçüde finans takviyesi almakta. Bu kapsamda Mısır, Etiyopya’yı, kazanılmış hak olarak gördüğü “ön kullanım hakkı”na ziyan vermeyecek biçimde kapsamlı bir su muahedesi yapmaya zorluyor. Fakat Etiyopya, bütün baskılara, Mısır’ın savunduğu “doğal durumun bütünlüğü” doktrinine karşılık, “tam egemenlik doktrinini” ileri sürüyor ve Nil’in kendi ülke hudutları ortasında kalan sularını istediği üzere kullanma özgürlüğüne sahip olduğunu, bu bahiste hiç bir sınırlama kabul etmeyeceğini sık sık deklare ediyor.
Mısır şimdiye kadar sadece Sudan’la yapmayı başardığı su muahedesiyle kendisini tam olarak teminata alabilmiş değil. Bölgede ihtilafın daha uzun mühletler devam edeceği düşünülüyor.
Dünyanın insanoğluna ahenk eforu
Global iklim değişikliği dünyanın insanoğluna ahenk sağlama uğraşından diğer bir şey değil aslında. Ama insanoğlu süratli değişikliklere karşı adaptasyonda pek yeteneksiz. Global iklim değişikliğinin yarattığı olumsuz durumlar kuşkusuz en epeyce su ve su kaynaklarını etkiliyor. Olağan vakit içinderda bile su sorunu çeken ve bunu büsbütün çözecek siyasetleri hakikat dürüst üretemeyen insanoğlu, iklim değişikliğinin yıkıcı tesirlerini en süratli su paylaşımında yaşayacak.
Global iklim değişikliğinin yeryüzünde yaratacağı su kıtlığının savaşa taban hazırlamaması için önerilecek en gerçek tahlil, ilgili ülkelerin bir ortaya gelerek kıt kaynakların insanca bir temelde ortak paylaşıma sokulmasını planlamasında yatıyor. Aksi takdirde su temelli çıkacak her savaş, sonu gelmeyen süreçlerin de temelini oluşturacaktır. Suyun bir insan hakkı olması ötürüsıyla su siyasetlerinin adalet ve hakkaniyet prensiplerine dayanan etik bir çerçevesi olmalı. Bu çerçeve de hem sıkıntıya taraf olan ülkelerce tıpkı vakitte milletlerarası anlaşmalarca garanti altına alınmalı ve uygulanabilirliği konusunda teminat sağlanmalı.
[Doç. Dr. Metin Duyar Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi öğretim üyesidir]
Kaynak: Anadolu Ajansı / Doç. Dr. metin duyar
Yalnızca Türkiye’den değil dünyanın dört bir yanından gelen orman yangınları, çok sıcaklar ve ani sağanakların yol açtığı sel haberleri, değişen iklim şartlarının kalıcı olacağının habercisi. Bilim beşerlerine nazaran, yaşanan bu olağanüstü hava olaylarının birçoğunun insan faaliyetlerinden kaynaklanan iklim değişikliğiyle kontağı bulunuyor. Son 20 yıllık devirde olağanüstü hava olayları ile insan faaliyetlerinden kaynaklanan sera gazı emisyonlarının yol açtığı global ısınma içindeki muhtemel korelasyon da giderek güçleniyor.
Olağandışı hava olaylarının doğal sebeplerinin de olabileceği konusunda bilim dünyasında fikir birliği olsa da insan faaliyetlerinden kaynaklı iklim değişikliğinin bu stil sıradışı olayları daha mümkün ve daha ağır hale getirebileceğine dair epey sayıda bulgu var. İklim değişikliği üzerine çalışan, dünyanın önde gelen kuruluşlarından biri Hollanda Kraliyet Meteoroloji Enstitüsü’nde iklim araştırmacısı olan Geert Jan van Oldenborgh, “Kırılan rekorların sayısı sahiden şoke edici, bu kadarını beklemiyorduk. Lakin en büyük sorun, bu yoğunlukta rekor kırılabileceğini önbakılırsamemiş olmamız,” derken, dikkat çektiği konu tehlikenin “hızı” aslında.
Yaşanan sıradışı hava olaylarının artması, toplumsal ömrün tüm bağları ile öngörülebilirliğini azalttığı üzere, sürdürülebilir hayatın kalitesini düşürüyor ve maliyetini de artırıyor.
İklim değişikliğinin su kaynakları üstündeki tesiri
Suyun nüfus artışına bağlı olarak kişi başına kullanılabilir niceliğinin azalması, teknoloji ve kentleşme kararı gereksinmelerin çeşitlenmesi, kaynakların çevresel kirlenmeden gereğince korunamaması, su kaynaklarının tüm dünyada süratle nitelik ve nicelik yitirmesine ve gerekli gereksinimi karşılamaktan uzaklaşmasına niye oluyor.
İklim değişikliği niçiniyle su kaynaklarındaki azalma ve bunun yaşamsal kıymeti haiz ziraî üretim üzerinde olumsuz tesiri, kurak ve yarı kurak alanların genişlemesinin yanı sıra yıllık ortalama sıcaklığın artması çölleşmeyi, tuzlanmayı ve erozyonu artıracak en kıymetli problemlerden biri. Bu niçinle iklim değişikliğiyle ortaya çıkan su döngüsünün değişmesi ve su kaynaklarının kullanmasında sorun yaşayan ülkelerin yaşadığı belirsizlik durumu “su stresini” giderek artırıyor.
Su sorunu tasa verici görünüme ulaşmışken, giderek artan tatlı su gereksiniminin nasıl karşılanması gerektiği konusu da farklı bir sorun olarak karşımızda duruyor. Tatlı su; insan hayatı, insanların ve ekosistemlerin sıhhati, yoksulluğu bitmiş oldurme, sürdürülebilir kalkınma, ekonomik büyüme, politik ve toplumsal istikrar için kesinlikle gerekli olan ve tükenebilir bir kaynak. Halihazırda 800 milyon insan inançlı içme suyu kaynaklarına ulaşamıyor; 2,5 milyar insan ise kâfi arındırmadan mahrum su kaynaklarına sahip.
Global iklim değişikliğinin tesirleri niçiniyle iklimin kurak, su kaynakları ya da havzalarda kıyıdaş ülkeler içinde siyasal çekişmenin ağır olduğu ve su ihtiyacının biriktirme yoluyla sağlanmasının güç ya da maliyetli olduğu yerlerde su savaşlarının görülme mümkünlüğü giderek artıyor.
Global ısınmanın su kaynaklarına tesiri giderek artıyor
Dünya iklim sisteminde değişikliklere niye olan global ısınmanın tesirleri en yüksek doruklardan, okyanus derinliklerine, ekvatordan kutuplara kadar dünyanın her yerinde hissedilmekte. Global sıcaklıklardaki artışlara bağlı olarak hidrolojik döngünün değişmesi, su kaynaklarının hacminde ve kalitesinde azalma, kara ve deniz buzullarının erimesi, kar ve buz örtüsünün alansal daralması, deniz düzeyinin yükselmesi, kuraklık ve seller, iklim nesillerinin yer değiştirmesi, yüksek sıcaklığa bağlı salgın hastalıkların ve zararlıların da artmasına niye oluyor. Bu durum ekolojik döngüyü bozduğu üzere, sosyo-ekonomik yapıları da etkiliyor. Ekolojik yapıdaki bozulma en başta iklim tiplerinde değişiklik ve deniz düzeyinde yükselmeye yol açıyor. Geleceğe yönelik hazırlanan model ve simülasyonlarda, önümüzdeki yüzyılda deniz düzeyinin 20 cm ile 40 cm içinde yükseleceği ve bu yükselmenin; buzul erimesi ile ısınan okyanus sularının termal genleşmesi kararı oluşacağı öngörülüyor.
Su ihtilafı yaşayan ülkeler
Su kaynakları geçmişte olduğu kadar günümüzde de ülkeler içinde diplomatik ve askeri sıkıntılara kaynaklık ediyor. Dünyada su ihtilafı yaşayan ülkelerin içinde global iklim değişikliğiyle gerginliğin artmaya başladığı bir gerçek. Görünen o ki, su gerilimi yaşayan ülkeler, global iklim değişikliğini uygun yönetemezlerse su savaşlarının da birinci şahit olunacağı ülkeler olacak. Bu ülkelerden öne çıkanlar ise şöyle:
Colorado ve Rio Grande ırmakları: ABD ve Meksika ihtilafı
ABD ile Meksika içinde Colorado ve Rio Grande ırmaklarına ait işleyiş dikkate bedel. Yaklaşık 130 milyon nüfuslu Meksika’da vatandaşların yüzde 40’ı sağlıklı içme suyuna erişemiyor. ABD ile Meksika içinde Colorado ırmağına ait resmi görüşmelerde, Meksika yılda 4 milyar 439 milyon m3 su talep etmiş; buna karşılık bir memba ülkesi olan ABD, talep edilen ölçünün lakin yüzde 42’si olan 1 milyar 864 milyon m3 su vermeyi kabul etmiştir. ABD, talebin yarısından daha az su tahsisinin öne sürülen nedenini, Haziran 1941 tarihindeki notasında şöyle açıklıyor:
“Colorado Irmağı’ndan Meksika’ya verilmesi teklif edilen su, büyük ölçülerdeki sistemsiz doğal akıştan. Bu sebeple 1930 yılında Meksika tarafınca talep edilen 4 milyar 439 milyon m3’ün tamamını karşılama imkanı oluşmamıştır. Ayrıyeten ırmağın yıllık akışındaki büyük değişimler ve Boulder (Hoover) barajının kuraklığı önlemedeki değerli tesiri göz önünde bulundurulmalı. Boulder barajı olmasaydı, 1937, 1939 ve 1940 senelerında yaşanan kuraklıktan daha şiddetli bir kuraklıkla karşılaşılacaktı.”
İndus ırmağı: Pakistan ve Hindistan ihtilafı
Tibet yaylalarından doğan, yıllık ortalama su ölçüsü 208 milyar m3 ile dünyanın en büyük ırmaklarından biri olan İndus ırmağının kapasitesi Fırat ve Dicle’nin toplam kapasitesinin yaklaşık 2,2 katıdır. Her biri başka bir büyük ırmak ölçeğindeki 5 büyük kolun (Jhelum, Chenab, Ravi, Beas ve Sutlej) birleşiminden oluşan İndus, Pençab ovası (Beş-su Ovası) ve İndus vadisindeki alanları sulamaktadır. Pakistan ve Hindistan’ın 1947 yılında bağımsızlıklarını kazanmalarını takiben, yeni siyasal hudutlar Pençab ovasında yer alan sulama kanallarını ve suları bölerek değerli meseleler yaratmış ve Hindistan yukarı-kıyıdaş ülke pozisyonuna geçmişti. İhtilafın başlangıç basamağında Pakistan, mevcut sulama sistemleri daha evvel hangi ırmaklardan su alıyorsa, tıpkı koşulların devamında ısrarlı oldu.
Pakistan ve Hindistan’ın isteği üzerine sorunu inceleyen Dünya Bankası uzmanları ise şu sonuca vardı: “Pakistan’ın anlayışına nazaran, mevcut kullanımların tıpkı su kaynaklarından devam etmesi gerekmektedir. Buna karşılık Hindistan’ın öngördüğü plan ise mevcut kullanımların devam etmesi, lakin su muhtaçlığının birebir kaynaklardan karşılanmasına muhtaçlık olmadığı tarafındadır. Mevcut sulamaların hala kullanılan kaynaklardan karşılanması suyun verimli bir biçimde kullanılmasına mani olmaktadır. Dünya Bankası mevcut kullanımların birebir su kaynağından idame ettirilmesi tarafındaki yaklaşımın adil ve kapsamlı bir plan oluşturulmasını önlediği görüşünü taşımaktadır.”
Pakistan sonrasındasındaları ısrarlı tavrından vazgeçerek, daha evvel Ravi, Beas ve Sutlej ırmaklarından sulanan alanların, Pakistan’a tahsis edilen Jhenum ve Chenab ırmaklarından sulanmasını kabul etti. Ancak kaynak değişikliğini gerçekleştirebilmek için gerek kelam konusu ırmaklar ve gerekse de sulama alanları içindeki ilişki kanallarını inşa etmeleri gerekti. Uzmanlar kelam konusu ihtilafa ait ırmağın sularının kullanılması ve geliştirilmesiyle ilgili problemlerin işlevsel bir plan çerçevesinde, siyasi hesaplaşmalardan uzak biçimde çözülmesi gerektiğini vurguluyorlar.
Orta Asya’da su uyuşmazlığı
Orta Asya, su sorununun, kuraklığın ve su kaybının ağır yaşandığı değerli bölgelerden biri olarak öne çıkıyor. Bölgedeki sorunların niteliği, su siyasetleri açısından, gerek milletlerarası bağlantılar gerekse yanlış tarım ve etraf uygulamaları sebebiyle derin ve kalıcı tesirlere niye oluyor.
Bu kapsamda Kırgızistan ve Tacikistan’ın, suyu, komşuları üzerinde siyasi ve ekonomik avantajlar sağlamak için kıymetli bir kart olarak kullandığı görülüyor. Son senelerda her iki ülkenin vakit zaman suyu süreksiz mühletlerle kesmesi, bu biçimdece pazarlık gücü oluşturup, Özbekistan ve Kazakistan’dan ucuz gaz, petrol ve ziraî eserler almaları kendileri açısından bir kazanım olmuştur.
Topraklarının yalnızca yüzde 6’sını kendi öz kaynaklarıyla sulayabilme imkanına sahip olan Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’dan gelen suya en çok bağımlı olan ülkelerden biri. Dünyanın en büyük buğday ihracatçısı ülkelerinden olan Kazakistan’da son senelerda su kıtlığı niçiniyle üretimde düşüş yaşanmakta. Eski Sovyetler Birliği coğrafyasında sahip olduğu su kaynakları zenginliği tarafından Rusya’dan daha sonra ikinci, Orta Asya’da ise birinci pozisyonda olan Tacikistan ise kendi topraklarından akan suyun tümünün temel sahibi olduğuna inanıyor ve Özbekistan’ın kullandığı su için fiyat istiyor. Kırgızistan ve Tacikistan’ın bugün bölgedeki savaş riskinden dolayı silahlanma sürecine girdikleri de bu kapsamda not edilmeli.
Orta Doğu’da su sorunu
Ortadoğu’da su yetersiz, mevcut su havzalarının dağılımı ise istikrarsızdır. Yapılan hesaplamalara göre, bu ülkelerdeki su kaynakları önümüzdeki 30 yıl ortasında yalnızca içme suyu gereksinimlerini karşılamaya kâfi bir düzeye düşecek. Su ıstırabının en ağır yaşandığı ülkeler ise İsrail, Filistin ve Ürdün.
Bölgede su kıtlığı ortasında olan ülkeler, besin üretiminde, ekonomik kalkınmada, politik istikrarda, kamu sıhhatinde ve doğal etraflarını müdafaada tehlike eşiğindeler. Bugün Filistin’in Gazze bölgesinde yıllık su ölçüsünün kişi başına lakin 100 m3 civarında olması tabloyu daha da vahimleştiriyor. Bu bölgede, tarım alanlarının tuzlanması ve su kaynaklarının kirlenme seviyesi felaket düzeyinde. bu biçimde giderse yakın gelecekte Gazze kenti ve mülteci kampları içecek kalitede sudan mahrum kalacak. Ortadoğu’da Filistin ile birlikte başka 10 ülke su kıtlığı yaşamakta.
Ortadoğu’da su probleminin merkezinde Ürdün ırmağı havzası yer alıyor. Bu havzayı paylaşan Ürdün, İsrail, Filistin, Lübnan ve Suriye, bölgedeki su sıkıntısının esas aktörleri.
Bunların yanı sıra İsrail, yalnız askeri güvenlik açısından değil, su güvenliği açısından da oldukça değerli bulunan Golan Tepeleri’nden muhakkak teminatlar elde etmeden çekilmek istemiyor. Golan yardımıyla İsrail, Yermük ve Banyas ırmakları ile Tiberya gölünü denetim altında bulunduruyor. Golan Tepeleri’ndeki pınarlar buradaki Yahudi yerleşimciler için de değerli su kaynakları.
İsrail’in işgali altında bulunan öteki Suriye toprakları da iki taraf içinde sorun çıkarıyor. Suriye, Ürdün ırmağı ve Tiberya gölünün ortak sonu belirlemesini ve bu sayede memleketler arası sular olmasını isterken, İsrail buna yanaşmıyor. İsrail ayrıyeten Batı Şeria’daki su kullanmasını sıkı bir biçimde denetim ediyor ve içme suyu dışında öteki kullanımlar için Filistinlilerin yeni kuyular açmasına müsaade vermiyor. İsrail’in buradaki yer altı sularını süratle tüketen ve bölgenin jeolojik yapısına ziyan veren derin kuyular açtığı da savlar içinde.
İsrail’in Lübnan’a ilişkin Litani ırmağının fazla sularını satın alma konusunda öteden beri ısrarlı taleplerde bulunduğu fakat Lübnan’ın hem İsrail’in ileride bunu bir müktesep hak olarak ileri sürebileceği kaygısıyla tıpkı vakitte Suriye’nin ve genel olarak Arapların istememesi yüzünden bu talepleri geri çevirdiği biliniyor. Litani ırmağı, su kıtlığı ortasındaki bölgede, en pak ve en bol suya sahip kaynaklardan biri olarak öne çıkıyor.
Uzun yıllar süren iç savaş devrinden daha sonra, politik istikrara kavuşmaya çalışan Lübnan da bugün prestijiyle su açısından değerli meselelerle karşı karşıya. Ülke, kuzeyindeki Bekaa vadisini sulayan Asi ırmağını Suriye ile paylaşıyor. Lübnan ise bu sulardan istediği kadar yararlanamıyor ve bu durum Suriye ile bir sorun oluşturuyor. Bu durumun en değerli sebebinin Suriye’nin iç ve dış siyaseti üstündeki tartısının olduğu söylenebilir.
Su kaynakları bakımdan tahminen de bölgenin en problemli ülkesi pozisyonunda olan Ürdün’ün topraklarının birden fazla çöl bölgesinden oluşuyor. Ülke, mevcut su kaynaklarını, kendisinden siyasi ve ekonomik bakımından epey daha kuvvetli olan komşularıyla paylaşmak zorunda kalıyor. Siyasi ve askeri açıdan zayıf olması yüzünden Ürdün su kaynaklarından gereken hissesi alamıyor. Ürdün, İsrail ile Johnston Planı çerçevesinde, “Piknik Toplantıları” olarak isimlendirilen teknik düzeyde görüşmeleri sürdürmüşse de 1967’den beri, İsrail’in Ürdün ırmağı üstündeki hakimiyetinden dolayı, alması gereken su hissesini alamıyor. Ürdün’de su ezası o kadar had safhada ki, birtakım kasabalara haftada lakin bir gün su verilebiliyor. Misal durumun Filistin için de geçerli olduğu, Filistin’e ilişkin yeraltı sularının da İsrail tarafınca hiç bir maniyle karşılaşılmadan tüketildiği belirtiliyor.
Nil ırmak sistemi
Dünyanın bir fazlaca yerinde ırmakların kaynağını elinde tutan, yani üst kıyıdaş durumunda olan devletler, aşağı kıyıdaş devletlerdeki olayları denetim edebilmek için suyun akışını değiştirerek veya bu istikamette tehdit savurarak suyu bir güç aracı olarak kullanmışlardır. Lakin Ortadoğu’da, ırmağın üstündeki ülkelerin musluğu ellerinde bulundurdukları ve aşağısındaki ülkeleri etkileyecekleri kuralının tek istisnası Mısır‘dır. Mısır bu ayrıcalıklı durumunu büyük nüfusu, iki dünya içinde bir köprü olarak sahip olduğu stratejik pozisyonu, teknik bilgisi ve askeri gücü ile koruyabilmiştir.
Bilhassa Mısır için hayat taşıyan Nil ırmağından ise dokuz farklı ülke yararlanıyor. Lakin Mısır nüfusunun tamamına yakını, Mısır topraklarının yüzde 3’ünü oluşturan Nil vadisi ve deltasında yaşıyor. Ülkenin geriye kalan topraklarının yüzde 97’si çöl olup neredeyse hiç ömür alanı içermiyor. Nil sularının yüzde 80’ini sağlayan Mavi Nil ile Atbara ırmağını Etiyopya, yüzde 15’ini sağlayan Beyaz Nil’i ise Uganda ve Sudan denetliyor.
Mısır ile Sudan içinde, 1959 yılında yapılan mutabakat ile kararlaştırılan paylaşım biçimi (yıllık 55 milyar m3 Mısır’a, 18,5 milyar m3 Sudan’a) geçerliliğini koruyor. Ama Sudan yıllardır süren siyasi karışıklıklar ve finans ezası sebebiyle tarım potansiyelini tam olarak kullanamıyor, halkına pak içme suyu sağlamakta bile zorlanıyor. Su zengini olan Sudan’ın su kıtlığı çekmesi ve tarım alanlarını tam olarak kullanamaması, buna karşılık aşağı kıyıdaş ülke olan Mısır’ın tarımının yüzde 99’unun sulamaya dayalı olması ve Nil’in sahibiymiş üzere hareket etmesi bölgenin çelişkisini ortaya koyuyor. Birebir çelişki Etiyopya için de kelam konusu. Bu ülke de on senelerca süren isyan, iç savaş ve kıtlık üzere felaketler sebebiyle neredeyse dağılıp yok olmanın sonuna gelmişti.
Yeni yeni toparlanan Etiyopya’nın başlatmış olduğu çalışmalar ve projeler, bundan bu biçimde daha fazla suya gereksinim duyulacağını gösteriyor. Bu projelerde, Etiyopya İsrail’den değerli ölçüde finans takviyesi almakta. Bu kapsamda Mısır, Etiyopya’yı, kazanılmış hak olarak gördüğü “ön kullanım hakkı”na ziyan vermeyecek biçimde kapsamlı bir su muahedesi yapmaya zorluyor. Fakat Etiyopya, bütün baskılara, Mısır’ın savunduğu “doğal durumun bütünlüğü” doktrinine karşılık, “tam egemenlik doktrinini” ileri sürüyor ve Nil’in kendi ülke hudutları ortasında kalan sularını istediği üzere kullanma özgürlüğüne sahip olduğunu, bu bahiste hiç bir sınırlama kabul etmeyeceğini sık sık deklare ediyor.
Mısır şimdiye kadar sadece Sudan’la yapmayı başardığı su muahedesiyle kendisini tam olarak teminata alabilmiş değil. Bölgede ihtilafın daha uzun mühletler devam edeceği düşünülüyor.
Dünyanın insanoğluna ahenk eforu
Global iklim değişikliği dünyanın insanoğluna ahenk sağlama uğraşından diğer bir şey değil aslında. Ama insanoğlu süratli değişikliklere karşı adaptasyonda pek yeteneksiz. Global iklim değişikliğinin yarattığı olumsuz durumlar kuşkusuz en epeyce su ve su kaynaklarını etkiliyor. Olağan vakit içinderda bile su sorunu çeken ve bunu büsbütün çözecek siyasetleri hakikat dürüst üretemeyen insanoğlu, iklim değişikliğinin yıkıcı tesirlerini en süratli su paylaşımında yaşayacak.
Global iklim değişikliğinin yeryüzünde yaratacağı su kıtlığının savaşa taban hazırlamaması için önerilecek en gerçek tahlil, ilgili ülkelerin bir ortaya gelerek kıt kaynakların insanca bir temelde ortak paylaşıma sokulmasını planlamasında yatıyor. Aksi takdirde su temelli çıkacak her savaş, sonu gelmeyen süreçlerin de temelini oluşturacaktır. Suyun bir insan hakkı olması ötürüsıyla su siyasetlerinin adalet ve hakkaniyet prensiplerine dayanan etik bir çerçevesi olmalı. Bu çerçeve de hem sıkıntıya taraf olan ülkelerce tıpkı vakitte milletlerarası anlaşmalarca garanti altına alınmalı ve uygulanabilirliği konusunda teminat sağlanmalı.
[Doç. Dr. Metin Duyar Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi öğretim üyesidir]
Kaynak: Anadolu Ajansı / Doç. Dr. metin duyar