Nazan Bekiroğlu’nun MS 300’lü yılların Roma’sında başlayan, yedi insanın kesişen hayatlarını ve manevi seyahatlerini mevzu edindiği romanı “Kehribar Geçidi” Timaş Yayınları tarafınca yayımlandı. “Halka” isimli yedişer kısımdan oluşan kitap politeizmin karar sürdüğü bir coğrafyada yeni yeni yayılan Nasıralı İsa’nın dinini art plana alarak adalet, iktidar, hırs, huzur üzere kavramlara insanı odağa koyarak temas etmekte.
Halide Edib Adıvar’ın Romanlarının Teknik Açıdan Analizi teziyle doktorasını tamamlayan, Şair Nigâr Hanım çalışmasıyla doçent olan ve 2001 yılında profesör unvanı alan Nazan Bekiroğlu akademik çalışmalarının yanı sıra hikaye ve romanlarıyla da yaklaşık yirmi beş yıldır geniş bir okur kitlesine ulaştı. Çeşitli çalışmalara husus olan yapıtları ekseriyetle post-modernizm, büyülü gerçekçilik, tasavvuf, psikanaliz ve feminizm bağlamlarında irdelenen Nazan Bekiroğlu’nun Timaş Yayınları tarafınca yayımlanan son romanı “Kehribar Geçidi” ise bir daha tasavvufi temalara genişçe yer veren ancak vakit ve coğrafya olarak öbür yapıtlarından ayrılan bir kitap. Roman, birincinin darphanede çalışan bir kölenin imparatorun suretinin olduğu sikkelerden birine bir keski darbesi indirmesiyle başlıyor. İmparatoru gözünde bir damla yaş varmış üzere gösteren bu kusurlu sikkenin dolaştığı bireylerin öyküleri de ileride kesişiyor. Kitabın başında yedi insan ve bir köpek olarak belirtilen bu şahıs takımı: Azatlı Köle Vitalis, Lahit Kopyacısı Efesli Linus, Kandilci Feliks, Yazıcı Köle Simonides, Çoban Fazelis, Gezgin Al-Mina ve Barbar Yüzbaşı Geta, köpekse Kehribar. Vitalis, Senatör Zosimus’un azat ettiği ve hem musahip birebir vakitte dost bildiği eski bir köle. Efesli Linus ise heykeltıraşlar sokağının yanındaki sokakta lahit kopya etmekle uğraşan bir zanaatkar. Kandilci Feliks, Şifa Tapınağı’nın kandilcisi. Yazıcı Köle Simonides ise okuma yazma bilmese de kitaplara tutkun olduğundan koca bir kütüphaneye sahip olarak kütüphanesine gömülmek isteyen, tek hayali hitabet sanatında ustalaşarak bir sefer olsun avukatlık yapmak olan Roma’nın en güçlü tüccarlarından Efendi Naso’nun kölesi. Çoban Fazelis, hiç bir türlü uyuyamayan, dağlarda yaşayan, dünyadan elini eteğini çekmiş, tabiatın lisanından anlayan bir adam, bir münzevi. Kehribar da onun köpeği lakin ismi üzere kehribar renginde olan, damağının altında siyah bir damga taşıyan, boynunda tasma misali beyaz tüyden bir şeridi olan bu köpek mistik özelliklere sahip. Gezgin Al-Mina romanın ileriki sayfalarında öğreneceğimiz üzere ailesini terk ederek yola çıkan, çölde Raşida’ya âşık olup onunla evlendikten daha sonra kabile ömrü süren ve bir trajediyle tekrar yollara düşen yaşlı bir adam. Yüzbaşı Geta ise gururlu bir asker. Tüm bu beşerler Roma’da, İmparator Diocletianus periyodunda yaşamakta fakat bu periyot gerek ekonomik gerek idari gerekse ahlaki açıdan Roma’nın en makus periyotlarından biri. Üstelik cumhuriyet, senato ve yasa ile meşhur olan imparatorluk artık tanrı-kral olan Diocletianus’la bir arada istibdat periyodunda. Kurumlara baktığımızda yönetici sınıf olan senatörler imparatorun gözüne girme telaşında olduğu ve kasada para kalmadığı için hamam inşaatını Efendi Naso’nun sayesinde bitirme kederinde. İmparatorun tek adam idaresiyle fonksiyonunu aslına bakarsan yitirmiş senato. İktisada baktığımızda ise Fiyatlar Fermanı günden güne değişmekte, halk giderek yoksullaşmakta, borcunu ödemeyenler ise köle olarak satılmakta. Bir yandan da insanların hayvanlarla, hayvanların beşerlerle, kardeşlerin kardeşlerle savaştırıldığı Colosseum, kandan, azaptan zevk alan bir halk kitlesi. Son olarak din kurumuna bakarsak, ruhban sınıfı halkı kandırarak onun sırtından geçinmekte. Bunun en hoş örneği Kandilci Feliks’in kurban edilmekten kurtulan sonlu bir keçi ona toslayınca kendini bulduğu İlah Odası’nda başrahibin odasına uzanan bir boru düzeneği görmesi veyahut uyku sorunu olan her hastanın istisnasız halde uyuşturucu tesiri olan ilaçların dumanıyla uyutulunca kendilerinden tapınak için talepte bulunan “şifa tanrısını” görüyor olmaları. özetlemek gerekirse, akla gelebilecek her şey için farklı bir ilahtan mürekkep bir sistem. Fakat, istibdada giden kırılma da birinci vakit içinderda bu sistemde yaşanıyor zira beşerler Nasıralı İsa’nın tek ilahlı dinine girmeye başlıyor ve Hristiyanlık yayıldıkça imparator onların çarmıha gerilip yakılarak katledilmesini buyuruyor. Bu yüzden dedeler torunları, torunlar dedeleri ihbar eder biçimde. Öte yandan bu dini kabul edenler yanarak ölmekten korkmadıkları ve inançlarını terk etmedikleri için Hristiyanlık daha da yayılıyor. İşte bu noktada kişisel deneyimleriyle üzerlerinden “gölgesiz bir kuş” geçen kahramanlarımız bir aydınlanma yaşayarak Hristiyan oluyor. Burada şunun altını çizmeli ki metin boyunca Hristiyanlık daha hayli vahdet-i beden niyetini çağrıştıran tasavvufi bir izlek biçiminde betimlenmekte. Kabaca kısaca kahramanlar onlara ceza veren, onlardan kurban isteyen sayısız tanrıyı terk ederek onları seven tek bir yaradana iman ediyor. Bu aydınlanma süreci her kahraman için farklı. Tüm kahramanların süreçlerinden bahsetmek bu yazının boyutunu aşsa da farklı sorunsallara da temas ettiği için Yazıcı Köle Simonides’inkine değinmeli: Simonides, Efendi Naso için bir el yazması ararken bulduğu yazmanın gerisinde bir yapıta rastlıyor, bu eser asıl ismi Aristokles olan Platon’un “Devlet” isimli yapıtının yedinci kitabının mağara metaforunun anlatıldığı kısmı. Lakin bir alım olarak nazaranbileceğimiz Simonides rastladığının yapıtın müsveddesi yani asıl yapıtın ta kendisi olduğunu anlıyor:
“Bundan daha sonra bir ömür uzunluğu Devlet’in üzerinde yalnızca düzeltme yapılabilirdi. Zira onun müsveddesi aslıdır. Tashih edilmemiş, hale yola sokulmamış, gramer baskısından yorulmamış. Birinci halinde, yazıldığı günkü üzere. Kopya değil gerçek, gölge değil kendisi.” (s.202)
Burası değerli bir nokta zira Platon’un mağara metaforundan hareketle yaşıyor aydınlanmasını. Yani aslında gölgelere baktığını anlayarak yüzünü sahiden yana dönüyor.
Öte yandan bu ikilik romanın tamamında karşımızda: Misal, Lahit Kopyacısı Efesli Linus heykeltıraşların/yontucuların sokağının çabucak bitişiğinde olsa da biricik bir eser yaratamıyor zira kopya için el, sanat yapıtı için yürek gerektiğini düşünüyor ve ferdi aydınlanmasından daha sonra farkında olmasa da yontucu oluyor. Müsvedde-eser, yontucu-kopyacı ikiliğine bir de hayat-ölüm ikiliği eklenebilir çünkü Roma tam manasıyla dünyevi, mevtten daha sonra hayatı reddeden bir imparatorluk olarak karşımızda.
“Diride cüzzamlı her neyse ölüde Hristiyanlar yerin altına o denli sürülmüş o denli lânetlenmişti. bir daha de nasılsa yol kenarındaki bir mezar taşına gözü takıldı kandilcinin. Mevt tarihi kayıtlıydı lakin doğum tarihi yoktu, onlara göre gerçek hayat öldükten daha sonra başlıyordu zira. halbuki Roma, hayatı doğum ve mevt tarihleri ortasına kaydetmeye alışıktı.” (s.105)
özetlemek gerekirse metinde bir çatışma bulmak istenirse asıl-sahte çatışmasının sanattan inanca dek çeşitli veçheleri, denilebilir. İşte bu biçimdelikle yazının başında zikredilen şahıs takımı kendi yaşantılarından hareketle teker teker Hristiyan oluyor ve Çoban hariç her biri çeşitli hareketlerden daha sonra kendi vefat fermanını imzalamış oluyor. Azatlı Köle Vitalis, Hristiyan olduğunu itiraf ederek vefat cezası almasına kesin gözüyle bakılan Rahip Baraday’ı savunuyor örneğin. Kandilci “işkence tezgâhı altında ateş yakmayı” reddediyor ve hatta tapınağı bir anlık öfkeyle yakmaya çalışıyor. bu biçimde aksiyonların sonunda mevt cezasına çarptırılacak bu altı adam -Çoban’la bir arada yedi- Kehribar’ın kılavuzluğunda birbirini buluyor ve bir mağaraya varıyor. Geceleyin uyanıp uyandıklarında ise üç asırdan fazla vakit geçmiş oluyor ve yiyecek almaya giden Al-Mina karşılarındaki Roma’nın artık Hristiyan bir devlet olduğunu fark ediyor. özetlemek gerekirse, iki Roma içindeki farkı ya da farksızlığı yorumlamak okura bırakılmış.
Bu noktadan daha sonra gerçekçilik sonunu aşan romanın teknik özelliklerine değinmek gerekirse metinde halk kıssasına meyleden bir havanın hâkim olduğunu söyleyebiliriz. Bu hava daha kitabın başına göze çarpıyor:
“Ta ki kusurlu sikke heybeden heybeye, keseden keseye, kasadan çekmeceye girip çıkarak bütün Roma’yı dolaşsın; kıssayı kıssaya, uykusuzluğu uykuya, yolcuyu yola, rüyayı rüyete ve faziletli bir köpeği yedi şahsa eklesin diye.” (s.11)
bu biçimdece okur daha birinci andan itibaren 600 sayfayı aşkın bu hacimli metni bir kıssa anlatıcısının ağzından dinliyormuş üzere hissetmekte. Öte yandan bu anlatıcı da kendini hissettirmekten çekinmiyor. birebir vakitte 309 yılın bir uykuda geçmesi somut gerçekliği kırmakta. Fakat bu özellikleriyle “Kehribar Geçidi”ni post-modern yahut büyülü gerçekçi bir eser olarak görmek kanaatimce metni tarihi roman olarak görmek kadar yanlış olacaktır. Çünkü karşımızda tarihi fon olarak kullanan, gerçeği temel manada yalnızca tek bir noktada kıran, iktibaslara ve metinler-arasılığa bazen yer verse de karnavalesk bir eser olmaktan uzakta bir metin var. Kanaatimce eski gelenekten hem teknik birebir vakitte tema olarak beslenen, kıssadan pay veren çağdaş bir anlatı olarak görmeli “Kehribar Geçidi”ni.
Halide Edib Adıvar’ın Romanlarının Teknik Açıdan Analizi teziyle doktorasını tamamlayan, Şair Nigâr Hanım çalışmasıyla doçent olan ve 2001 yılında profesör unvanı alan Nazan Bekiroğlu akademik çalışmalarının yanı sıra hikaye ve romanlarıyla da yaklaşık yirmi beş yıldır geniş bir okur kitlesine ulaştı. Çeşitli çalışmalara husus olan yapıtları ekseriyetle post-modernizm, büyülü gerçekçilik, tasavvuf, psikanaliz ve feminizm bağlamlarında irdelenen Nazan Bekiroğlu’nun Timaş Yayınları tarafınca yayımlanan son romanı “Kehribar Geçidi” ise bir daha tasavvufi temalara genişçe yer veren ancak vakit ve coğrafya olarak öbür yapıtlarından ayrılan bir kitap. Roman, birincinin darphanede çalışan bir kölenin imparatorun suretinin olduğu sikkelerden birine bir keski darbesi indirmesiyle başlıyor. İmparatoru gözünde bir damla yaş varmış üzere gösteren bu kusurlu sikkenin dolaştığı bireylerin öyküleri de ileride kesişiyor. Kitabın başında yedi insan ve bir köpek olarak belirtilen bu şahıs takımı: Azatlı Köle Vitalis, Lahit Kopyacısı Efesli Linus, Kandilci Feliks, Yazıcı Köle Simonides, Çoban Fazelis, Gezgin Al-Mina ve Barbar Yüzbaşı Geta, köpekse Kehribar. Vitalis, Senatör Zosimus’un azat ettiği ve hem musahip birebir vakitte dost bildiği eski bir köle. Efesli Linus ise heykeltıraşlar sokağının yanındaki sokakta lahit kopya etmekle uğraşan bir zanaatkar. Kandilci Feliks, Şifa Tapınağı’nın kandilcisi. Yazıcı Köle Simonides ise okuma yazma bilmese de kitaplara tutkun olduğundan koca bir kütüphaneye sahip olarak kütüphanesine gömülmek isteyen, tek hayali hitabet sanatında ustalaşarak bir sefer olsun avukatlık yapmak olan Roma’nın en güçlü tüccarlarından Efendi Naso’nun kölesi. Çoban Fazelis, hiç bir türlü uyuyamayan, dağlarda yaşayan, dünyadan elini eteğini çekmiş, tabiatın lisanından anlayan bir adam, bir münzevi. Kehribar da onun köpeği lakin ismi üzere kehribar renginde olan, damağının altında siyah bir damga taşıyan, boynunda tasma misali beyaz tüyden bir şeridi olan bu köpek mistik özelliklere sahip. Gezgin Al-Mina romanın ileriki sayfalarında öğreneceğimiz üzere ailesini terk ederek yola çıkan, çölde Raşida’ya âşık olup onunla evlendikten daha sonra kabile ömrü süren ve bir trajediyle tekrar yollara düşen yaşlı bir adam. Yüzbaşı Geta ise gururlu bir asker. Tüm bu beşerler Roma’da, İmparator Diocletianus periyodunda yaşamakta fakat bu periyot gerek ekonomik gerek idari gerekse ahlaki açıdan Roma’nın en makus periyotlarından biri. Üstelik cumhuriyet, senato ve yasa ile meşhur olan imparatorluk artık tanrı-kral olan Diocletianus’la bir arada istibdat periyodunda. Kurumlara baktığımızda yönetici sınıf olan senatörler imparatorun gözüne girme telaşında olduğu ve kasada para kalmadığı için hamam inşaatını Efendi Naso’nun sayesinde bitirme kederinde. İmparatorun tek adam idaresiyle fonksiyonunu aslına bakarsan yitirmiş senato. İktisada baktığımızda ise Fiyatlar Fermanı günden güne değişmekte, halk giderek yoksullaşmakta, borcunu ödemeyenler ise köle olarak satılmakta. Bir yandan da insanların hayvanlarla, hayvanların beşerlerle, kardeşlerin kardeşlerle savaştırıldığı Colosseum, kandan, azaptan zevk alan bir halk kitlesi. Son olarak din kurumuna bakarsak, ruhban sınıfı halkı kandırarak onun sırtından geçinmekte. Bunun en hoş örneği Kandilci Feliks’in kurban edilmekten kurtulan sonlu bir keçi ona toslayınca kendini bulduğu İlah Odası’nda başrahibin odasına uzanan bir boru düzeneği görmesi veyahut uyku sorunu olan her hastanın istisnasız halde uyuşturucu tesiri olan ilaçların dumanıyla uyutulunca kendilerinden tapınak için talepte bulunan “şifa tanrısını” görüyor olmaları. özetlemek gerekirse, akla gelebilecek her şey için farklı bir ilahtan mürekkep bir sistem. Fakat, istibdada giden kırılma da birinci vakit içinderda bu sistemde yaşanıyor zira beşerler Nasıralı İsa’nın tek ilahlı dinine girmeye başlıyor ve Hristiyanlık yayıldıkça imparator onların çarmıha gerilip yakılarak katledilmesini buyuruyor. Bu yüzden dedeler torunları, torunlar dedeleri ihbar eder biçimde. Öte yandan bu dini kabul edenler yanarak ölmekten korkmadıkları ve inançlarını terk etmedikleri için Hristiyanlık daha da yayılıyor. İşte bu noktada kişisel deneyimleriyle üzerlerinden “gölgesiz bir kuş” geçen kahramanlarımız bir aydınlanma yaşayarak Hristiyan oluyor. Burada şunun altını çizmeli ki metin boyunca Hristiyanlık daha hayli vahdet-i beden niyetini çağrıştıran tasavvufi bir izlek biçiminde betimlenmekte. Kabaca kısaca kahramanlar onlara ceza veren, onlardan kurban isteyen sayısız tanrıyı terk ederek onları seven tek bir yaradana iman ediyor. Bu aydınlanma süreci her kahraman için farklı. Tüm kahramanların süreçlerinden bahsetmek bu yazının boyutunu aşsa da farklı sorunsallara da temas ettiği için Yazıcı Köle Simonides’inkine değinmeli: Simonides, Efendi Naso için bir el yazması ararken bulduğu yazmanın gerisinde bir yapıta rastlıyor, bu eser asıl ismi Aristokles olan Platon’un “Devlet” isimli yapıtının yedinci kitabının mağara metaforunun anlatıldığı kısmı. Lakin bir alım olarak nazaranbileceğimiz Simonides rastladığının yapıtın müsveddesi yani asıl yapıtın ta kendisi olduğunu anlıyor:
“Bundan daha sonra bir ömür uzunluğu Devlet’in üzerinde yalnızca düzeltme yapılabilirdi. Zira onun müsveddesi aslıdır. Tashih edilmemiş, hale yola sokulmamış, gramer baskısından yorulmamış. Birinci halinde, yazıldığı günkü üzere. Kopya değil gerçek, gölge değil kendisi.” (s.202)
Burası değerli bir nokta zira Platon’un mağara metaforundan hareketle yaşıyor aydınlanmasını. Yani aslında gölgelere baktığını anlayarak yüzünü sahiden yana dönüyor.
Öte yandan bu ikilik romanın tamamında karşımızda: Misal, Lahit Kopyacısı Efesli Linus heykeltıraşların/yontucuların sokağının çabucak bitişiğinde olsa da biricik bir eser yaratamıyor zira kopya için el, sanat yapıtı için yürek gerektiğini düşünüyor ve ferdi aydınlanmasından daha sonra farkında olmasa da yontucu oluyor. Müsvedde-eser, yontucu-kopyacı ikiliğine bir de hayat-ölüm ikiliği eklenebilir çünkü Roma tam manasıyla dünyevi, mevtten daha sonra hayatı reddeden bir imparatorluk olarak karşımızda.
“Diride cüzzamlı her neyse ölüde Hristiyanlar yerin altına o denli sürülmüş o denli lânetlenmişti. bir daha de nasılsa yol kenarındaki bir mezar taşına gözü takıldı kandilcinin. Mevt tarihi kayıtlıydı lakin doğum tarihi yoktu, onlara göre gerçek hayat öldükten daha sonra başlıyordu zira. halbuki Roma, hayatı doğum ve mevt tarihleri ortasına kaydetmeye alışıktı.” (s.105)
özetlemek gerekirse metinde bir çatışma bulmak istenirse asıl-sahte çatışmasının sanattan inanca dek çeşitli veçheleri, denilebilir. İşte bu biçimdelikle yazının başında zikredilen şahıs takımı kendi yaşantılarından hareketle teker teker Hristiyan oluyor ve Çoban hariç her biri çeşitli hareketlerden daha sonra kendi vefat fermanını imzalamış oluyor. Azatlı Köle Vitalis, Hristiyan olduğunu itiraf ederek vefat cezası almasına kesin gözüyle bakılan Rahip Baraday’ı savunuyor örneğin. Kandilci “işkence tezgâhı altında ateş yakmayı” reddediyor ve hatta tapınağı bir anlık öfkeyle yakmaya çalışıyor. bu biçimde aksiyonların sonunda mevt cezasına çarptırılacak bu altı adam -Çoban’la bir arada yedi- Kehribar’ın kılavuzluğunda birbirini buluyor ve bir mağaraya varıyor. Geceleyin uyanıp uyandıklarında ise üç asırdan fazla vakit geçmiş oluyor ve yiyecek almaya giden Al-Mina karşılarındaki Roma’nın artık Hristiyan bir devlet olduğunu fark ediyor. özetlemek gerekirse, iki Roma içindeki farkı ya da farksızlığı yorumlamak okura bırakılmış.
Bu noktadan daha sonra gerçekçilik sonunu aşan romanın teknik özelliklerine değinmek gerekirse metinde halk kıssasına meyleden bir havanın hâkim olduğunu söyleyebiliriz. Bu hava daha kitabın başına göze çarpıyor:
“Ta ki kusurlu sikke heybeden heybeye, keseden keseye, kasadan çekmeceye girip çıkarak bütün Roma’yı dolaşsın; kıssayı kıssaya, uykusuzluğu uykuya, yolcuyu yola, rüyayı rüyete ve faziletli bir köpeği yedi şahsa eklesin diye.” (s.11)
bu biçimdece okur daha birinci andan itibaren 600 sayfayı aşkın bu hacimli metni bir kıssa anlatıcısının ağzından dinliyormuş üzere hissetmekte. Öte yandan bu anlatıcı da kendini hissettirmekten çekinmiyor. birebir vakitte 309 yılın bir uykuda geçmesi somut gerçekliği kırmakta. Fakat bu özellikleriyle “Kehribar Geçidi”ni post-modern yahut büyülü gerçekçi bir eser olarak görmek kanaatimce metni tarihi roman olarak görmek kadar yanlış olacaktır. Çünkü karşımızda tarihi fon olarak kullanan, gerçeği temel manada yalnızca tek bir noktada kıran, iktibaslara ve metinler-arasılığa bazen yer verse de karnavalesk bir eser olmaktan uzakta bir metin var. Kanaatimce eski gelenekten hem teknik birebir vakitte tema olarak beslenen, kıssadan pay veren çağdaş bir anlatı olarak görmeli “Kehribar Geçidi”ni.