Şiirimizin büyük ustası, ihtilal ve sosyalizmin unutulmaz şairi Nâzım Hikmet’in 120. doğum yılına vardığımız bugünlerde onun hayatını, dizelerini bir daha hatırlamakta yarar var. Nâzım, ömrü boyunca herkesi “insanın beşere kulluğunu” yok etmeye davet etti, bunun bedelini de yaşadığı ekonomik düşüncelerle, cezaevlerinde geçirdiği senelerla, aldığı vefat tehditleriyle ve sürgünde sona eren bir ömürle fazla fazla ödedi. 3 Haziran 1963’ten bu yana ortamızda olmasa bile Nâzım insanları hâlâ bu davete çağırıyor ve okunan her dizesiyle “vatan hainliğine devam ediyor”. Hâlâ!
15 Ocak 1902’de doğdu Mavi Gözlü Dev. Babası Hikmet Beyefendi, eğitimli, sanatsever bir adamdı. Bir orta Hamburg konsolosluğu da yaptıktan daha sonra emekli olup ticaret ilgilenmişti. Annesi Celile Hanım’sa tutkulu bir bayan hakları savunucusuydu. Fransa’da aldığı eğitimini ressamlık yaparak sürdüren bir edebiyat âşığıydı. Bir de buna, vaktiyle Selanik valiliği yapmış olan dedesi Mehmed Nâzım Paşa’nın Mevlevilik’ten gelme şiir tutkusu eklenince, Nâzım edebiyatın ve sanatın içerisinde büyümeye başladı.
Ne var ki bugünler, beraberinde Osmanlı’nın mevt döşeğine yattığı günlerdi. Nâzım’ın eğitimine devam edip birinci şiirlerini yazdığı gençlik senelerında, başşehir İstanbul 13 Kasım 1918’in akabinde, 16 Mart 1920’de ikinci kere ve resmen işgal edildi.
Nâzım Heybeliada’daki Bahriye Mektebi’ni bitirip Hamidiye Kruvazörü’nde bakılırsave başladığında ordu oldukçatan silahsızlandırılmış, temsili bir hale gelmişti. Nâzım ve arkadaşları bu duruma fazlaca içerliyorlardı. Mustafa Kemal önderliğindeki direnişçilerin işgalcilere karşı savaştıkları haberi de beklenen isyan kıvılcımını yakmaya yetti. Bunu duyan öğrenciler kamaralarından çıkmayı reddederek protestoya başladılar. Olay bir biçimde yatıştı yatışmasına fakat kısa bir süre daha sonra sıhhat sıkıntıları mazeret edilerek bir küme insan askeriyeden uzaklaştırıldı. Bunların içinde Nâzım da vardı.
Lakin bu durum Nâzım’ı sindirmek yerine aksine kamçıladı. Liseden beri yakın arkadaşı olan ve edebiyatımızda kıymetli bir yeri bulunan Ahmed Vâlâ Nurettin (Vâ-Nû) ile düşünüp taşındılar ve en sonunda bir karar verdiler: Ne kıymetine olursa olsun Mustafa Kemal’e katılacaklardı.
İSTANBUL’DAN KURTULUŞ UĞRAŞINA HAKİKAT
Pek alışılmış o senelerda İstanbul’dan çıkmak sıradan bir iş değildi. Her şey işgal komitesinin nezareti altında bulunduğundan, özel bir müsaade alınmadığı takdirde kentten ayrılmak imkânsızdı. Lakin her şeyin bir yolu yordamı vardı. Nâzım ve Vâ-Nû epeyce geçmeden, “millici” bir taharri memurunun sayesinde, Yeni Dünya isimli gemide, yumurta taciri olarak seyahat müsaadesi aldılar. Üstelik o gün direnişe takviye olmak için gemiye binen iki şair daha vardı. Bunlar Yusuf Ziya ve Faruk Nafiz’di.
Gemi evvel Zonguldak’a, akabinde İnebolu’ya varınca her bir istekli, bakılırsavli askerler tarafınca sıkı bir kontrolden geçirildi. Direnişçiler ortasına casus sokulmaya çalışıldığından işler hayli sıkı tutuluyordu. Nâzım’la Vâ-Nû’nun Spartakistlerle karşılaşıp Marx’ı, sosyalizmi, proletarya enternasyonalizmini tanımaları da bu sayede oldu.
İki arkadaş Ankara’ya hakikat yola çıktıklarında Anadolu halkının perişan halini yakinen gördüler. Bir yandan işgalcileri kovma inancı, öteki yandan yeni tanıştıkları sosyalizm fikri akıllarında dört dönerken tek gayeleri cepheye gidip savaşmaktı. Fakat Ankara’ya varıp Matbuat Umum Müdürlüğü’nden Muhittin Bey’le görüştüklerinde, cepheye gitmek yerine bu çabayı dört bir yana duyuracak, halkı kışkırtacak bir şiir yazmaları tarafında tavsiye aldılar. İstedikleri şey bu değilse bile yok demediler, oturup şiiri yazdılar.
Muhittin Beyefendi fazlaca sevdiği bu şiirden binlerce kopya bastırdı ve bunların memleketin dört bir yanına dağıtılmasını emretti. Pek olağan bu durum direnişçiler içerisinde çeşitli tartışmalar da çıkarmadı değil. Şiirde geçen “satılmış hünkâr” üzere tabirler, kurtuluş çabasını padişahı kurtarmak sayan birtakım kimselerin reaksiyonu çekti.
Bu olay bir biçimde kapandı ancak Nâzım’la Vâ-Nû bir türlü cepheye yollanmıyorlardı. Bunun yerine Bolu’nun bir köyüne öğretmen olarak nazaranvlendirildiler. Yola çıktıklarında gönülleri kırgındı ancak bir daha de kurtuluş çabasının bir modülü olma gururunu taşıyorlardı.
Bolu, o senelerda kaynayan bir kazandı. Kemalistlerle padişahçılar içinde keskin bir ayrım vardı. Nâzım’la Vâ-Nû öğretmenliğe başladılar ancak gericilerin taciz ve tehditleri altında çalışmak kolay şey değildi. Onlara en epey dayanak olansa Bolu Ağır Ceza Reis Vekili Ziya Hilmi Bey’di. Ziya Hilmi Beyefendi, Kemalist olmakla bir arada sosyalizme yakın bir tanesiydi. Yaptıkları sohbetin dönüp dolaşıp Sovyetlere, Lenin’e, ihtilale gelmesi bundandı.
SOSYALİZME SEYAHAT
Nâzım ve Vâ-Nû, yaklaşık beş aylık bir müddetnin ve aldıkları vefat tehditlerinin akabinde vazifelerinden ayrılıp Sovyetlere gitmeye bu sayede karar verdiler. Evvel Karadeniz’e, oradan Batum’a, oradan da Moskova treniyle Sovyetlere vardıklarında zorluk içerisinde lakin umutlu bir halkla karşılaştılar. Doğu Halkları Komünist Üniversitesi’ne kaydolup, dünyanın dört bir yanından gelen öğrencilerle bir ortada eğitim görmeye başladıklarında onlar da bu umuttan hisselerini kısa müddette aldılar.
Nâzım’ın Mayakovski’yle tanışıp şiir anlayışında keskin bir dönüşüm yaşaması da işte bu senelerda oldu. İhtilalin, aşkın büyük şairi olan Mayakovski, biçimsel olarak da hür yazımın öncülerindendi. O vakte kadar şiire klâsik bir perdeden bakan ve toplumcu yanı yeni yeni oluşmaya başlayan Nâzım için Mayakovski çok şaşırtan bir bomba tesiri yaratmıştı. O da Vâ-Nû’yla olan sohbetlerinde, şiiri yönelik fikirlerinde bu yeniliği benimseme, başka bir değişle bunu kendi kültürüyle özdeşleştirip yeni bir estetik yakalama sıkıntısına düşmeye başladı.
Yaklaşıp üç buçuk yılın akabinde memlekete döndüklerinde yepisyeni fikirlerle donanmış iki gençtiler. Nâzım, Aydınlık gazetesinde çalışmaya başladığında hem biçimsel yeniliği birebir vakitte işlediği hususlar ve sosyalizm fikri sebebiyle çok dikkat çekiyordu. Bir de o senelerda patlayan Pir Sait İsyanı mazeret edilerek memleketteki bütün muhaliflerin üzerine baskı uygulandığından, Nâzım bir daha Sovyetlere gitmek zorunda kaldı. Lakin bu sefer fazlaca kalmaya niyeti yoktu. Yasal olarak dönerse tutuklanacağını ismi üzere biliyordu. Laz İsmail lakaplı İsmail Bilen’le bir arada kaçak yollardan Türkiye’ye girmeye bu yüzden çalıştılar lakin 1928 Temmuz’da Hopa’ya geldiklerinde yakalanıp Hopa Cezaevi’ne atıldılar. Bu, Nâzım’ın birinci tutuklanışıydı. Aylar son komünizm propagandası sebebiyle üç ay mahpus cezasına çarptırıldı fakat aslına bakarsanız altı aydır içeride olduğu sebebi öne sürülerek özgür bırakıldı.
Fotoğraflı Ay’da çalışmaya da bundan daha sonra başladı. Yazdığı şiirlerle devrine damgasını vurup onca tehdide karşın bildiğini söylemekten-yazmaktan geri durmadı. Ne var ki 1932 yılında çıkan kitabı ‘Gece Gelen Telgraf’ın toplatılması ve bir fabrika duvarına asılan bildirilerle kontağı olduğu savı üzerine tutuklanıp Bursa Cezaevi’ne gdolayıldü.
1934 Ağustos’ta afla birlikte çıkıp omurundaki en değerli bayanlardan biri olan Piraye’yle evlendikten daha sonra yazılarında Orhan Selim mahlasını kullanmaya başladı. Fakat bir daha de kâr etmedi. 1938’e kadar olur olmaz münasebetlerle biroldukca defa tutuklandı. Maksat onu bezdirmekti fakat Nâzım her seferinde daha fazlaca bileniyor ve kurtuluşun, “açlık ordusu”nun zaferinden geçtiğini söylüyordu.
‘İNSANLAR SİZİ ÇAĞIRIYORUM’
1938’de bir gece meskeni basıldı ve apar topar şubeye gdolayıldü. Bu sefer ki münasebet de mesnetsizdi lakin suçlamanın boyutu epeyce büyüktü. Harp Okulu’ndaki öğrencilerin birinde, o devir yasak olmamasına karşın Nâzım’ın bir kitabı bulunmuştu. Argümana nazaran Nâzım, bu öğrenci aracılığıyla komünizm propagandası yapıyor, orduyu isyana teşvik ediyordu… Bunun da öbürleri üzere bir sonuca bağlanacağını düşünen büyük şair 15 yıl mahpusa mahkûm edilince şaşkınlığa uğradı. birebir vakitte hiç bir cürmü yokken.
Başına gelen olaylar yüzünden derin bir depresyonun eşiğindeydi lakin inandığı dava, hayalleri ve şiirleri ona kuvvet veriyordu. Mahkûmlarla dayanışması, Piraye’nin mektupları, arkadaşlarının takviyeleri derken yıllar bir bir ilerliyordu. Orhan Kemal’le de birebir koğuşu paylaşıyordu. Onun üzere daha birçok müellif, şair gelip gidiyordu yanına ancak onun mahpusluğu bir türlü bitmek bilmiyordu.
Piraye’nin de kendisi üzere paraya muhtaçlığı olduğundan çeşitli yayınevlerine çeviri yapmaya başladı. Mahlasla çevirdiği bu kitapların birincisi de ‘Savaş ve Barış’ oldu. Nâzım para kazanmaya çalışıyor, bunun bir kısmını dışarıya gönderiyor ve elindeki üç kuruşu da koğuş arkadaşıyla paylaşıyordu. Hepsinin hali birebirdi. Ne üstlerine giyecek hakikat dürüst kıyafetleri ne de besleyici yiyecek içecekleri vardı. bu biçimde olunca da sık sık hastalanıyor ve ruhsal olarak yıpranıyorlardı.
Nâzım, uzun yıllar bu kaideler altında yaşamaktan sıhhatini kaybedince yurt içi ve yurt haricinde hür bırakılması tarafında çeşitli imza kampanyaları başlatıldı. Nâzım da bundan güç alarak açlık grevine başlayınca isyanı sonunda duyuldu ve hür bırakıldı. Tarih 15 Temmuz 1950’ydi.
Dışarı çıktığında bir yandan sıhhatine kavuşmaya, bir yandan da para kazanmaya çalışıyordu lakin bir daha de polisler tarafınca adım adım takip ediliyor, en ufak bir açığında bir daha cezaevine gönderilmek için fırsat kollanıyordu.
bu biçimde bir fırsat ellerine geçmeyince, eksik bakılırsav müddeti mazeretiyle Nâzım’ı askere almaya çalıştılar bu defa. Üstelik askerî okuldaki günleri hesaba katılmadan bu biçimde bir şey yapmaları Nâzım’ın aklında tek bir şey uyandırıyordu: Şayet bir defa daha ellerine geçerse kendisini öldüreceklerini ismi üzere biliyordu. Bu yüzden geriye tek bir seçenek kalıyordu…
17 Haziran 1951’de Refik Erduran’ın sayesinde Tarabya kıyısında bildiği hız motoru, Nâzım’ı Plehanov isimli bir gemiye ulaştırdı. Oradan da Sovyetlere üçüncü sefer gitti. Moskova’da Sovyet Muharrirler Birliği’nce karşılanan Nâzım’ın ülkesinden kaçmak zorunda olduğu dünya basınınca haberleştirilince ortalık birbirine girdi alışılmış.
İlerleyen senelerda memleket hasreti, oğul hasreti çeken Nâzım, ülke ülke gezip şiire ve sosyalizme dair konuşmalar yapmaya başladı. Yazdığı şiirler, oyunlar kimi vakit Sovyet yöneticilerini de rahatsız ediyor, bu yüzden sansürlendiği bile oluyordu. Bu da yetmezmiş üzere Çeka’dan peşine bir polis takılmıştı, tıpkı Türkiye’deki üzere. Stalin Sovyetleri, II. Dünya Savaşı’ndan daha sonra büsbütün baskıcı bir idareye evirilmeye başlamıştı ve Nâzım’ın sosyalizm anlayışı bu durumla asla örtüşmüyordu.
yıllar geçiyordu. Nâzım hepsinden, her şeyden yorulmuştu artık. O senelerda yanında olan, büyük aşk yaşadığı Vera’yla son anına dek birlikte oldu. Şiire ve sosyalizme olan inancı hiç bitmedi. 3 Haziran 1963’te hayata gözlerini kapayana kadar, elbette bir gün, diyerek yazdı daima, o denli inandı:
“İnsanlar sizi çağırıyorum:
kitaplar, ağaçlar ve balıklar için,
buğday tanesi, pirinç tanesi ve güneşli sokaklar için,
üzüm karası, saman sarısı saçlar ve çocuklar için.
Çocukların avuçlarında günlerimiz sıra bekler,
günlerimiz tohumlardır avuçlarında çocukların,
çocukların avuçlarında yeşerecekler.”
15 Ocak 1902’de doğdu Mavi Gözlü Dev. Babası Hikmet Beyefendi, eğitimli, sanatsever bir adamdı. Bir orta Hamburg konsolosluğu da yaptıktan daha sonra emekli olup ticaret ilgilenmişti. Annesi Celile Hanım’sa tutkulu bir bayan hakları savunucusuydu. Fransa’da aldığı eğitimini ressamlık yaparak sürdüren bir edebiyat âşığıydı. Bir de buna, vaktiyle Selanik valiliği yapmış olan dedesi Mehmed Nâzım Paşa’nın Mevlevilik’ten gelme şiir tutkusu eklenince, Nâzım edebiyatın ve sanatın içerisinde büyümeye başladı.
Ne var ki bugünler, beraberinde Osmanlı’nın mevt döşeğine yattığı günlerdi. Nâzım’ın eğitimine devam edip birinci şiirlerini yazdığı gençlik senelerında, başşehir İstanbul 13 Kasım 1918’in akabinde, 16 Mart 1920’de ikinci kere ve resmen işgal edildi.
Nâzım Heybeliada’daki Bahriye Mektebi’ni bitirip Hamidiye Kruvazörü’nde bakılırsave başladığında ordu oldukçatan silahsızlandırılmış, temsili bir hale gelmişti. Nâzım ve arkadaşları bu duruma fazlaca içerliyorlardı. Mustafa Kemal önderliğindeki direnişçilerin işgalcilere karşı savaştıkları haberi de beklenen isyan kıvılcımını yakmaya yetti. Bunu duyan öğrenciler kamaralarından çıkmayı reddederek protestoya başladılar. Olay bir biçimde yatıştı yatışmasına fakat kısa bir süre daha sonra sıhhat sıkıntıları mazeret edilerek bir küme insan askeriyeden uzaklaştırıldı. Bunların içinde Nâzım da vardı.
Lakin bu durum Nâzım’ı sindirmek yerine aksine kamçıladı. Liseden beri yakın arkadaşı olan ve edebiyatımızda kıymetli bir yeri bulunan Ahmed Vâlâ Nurettin (Vâ-Nû) ile düşünüp taşındılar ve en sonunda bir karar verdiler: Ne kıymetine olursa olsun Mustafa Kemal’e katılacaklardı.
İSTANBUL’DAN KURTULUŞ UĞRAŞINA HAKİKAT
Pek alışılmış o senelerda İstanbul’dan çıkmak sıradan bir iş değildi. Her şey işgal komitesinin nezareti altında bulunduğundan, özel bir müsaade alınmadığı takdirde kentten ayrılmak imkânsızdı. Lakin her şeyin bir yolu yordamı vardı. Nâzım ve Vâ-Nû epeyce geçmeden, “millici” bir taharri memurunun sayesinde, Yeni Dünya isimli gemide, yumurta taciri olarak seyahat müsaadesi aldılar. Üstelik o gün direnişe takviye olmak için gemiye binen iki şair daha vardı. Bunlar Yusuf Ziya ve Faruk Nafiz’di.
Gemi evvel Zonguldak’a, akabinde İnebolu’ya varınca her bir istekli, bakılırsavli askerler tarafınca sıkı bir kontrolden geçirildi. Direnişçiler ortasına casus sokulmaya çalışıldığından işler hayli sıkı tutuluyordu. Nâzım’la Vâ-Nû’nun Spartakistlerle karşılaşıp Marx’ı, sosyalizmi, proletarya enternasyonalizmini tanımaları da bu sayede oldu.
İki arkadaş Ankara’ya hakikat yola çıktıklarında Anadolu halkının perişan halini yakinen gördüler. Bir yandan işgalcileri kovma inancı, öteki yandan yeni tanıştıkları sosyalizm fikri akıllarında dört dönerken tek gayeleri cepheye gidip savaşmaktı. Fakat Ankara’ya varıp Matbuat Umum Müdürlüğü’nden Muhittin Bey’le görüştüklerinde, cepheye gitmek yerine bu çabayı dört bir yana duyuracak, halkı kışkırtacak bir şiir yazmaları tarafında tavsiye aldılar. İstedikleri şey bu değilse bile yok demediler, oturup şiiri yazdılar.
Muhittin Beyefendi fazlaca sevdiği bu şiirden binlerce kopya bastırdı ve bunların memleketin dört bir yanına dağıtılmasını emretti. Pek olağan bu durum direnişçiler içerisinde çeşitli tartışmalar da çıkarmadı değil. Şiirde geçen “satılmış hünkâr” üzere tabirler, kurtuluş çabasını padişahı kurtarmak sayan birtakım kimselerin reaksiyonu çekti.
Bu olay bir biçimde kapandı ancak Nâzım’la Vâ-Nû bir türlü cepheye yollanmıyorlardı. Bunun yerine Bolu’nun bir köyüne öğretmen olarak nazaranvlendirildiler. Yola çıktıklarında gönülleri kırgındı ancak bir daha de kurtuluş çabasının bir modülü olma gururunu taşıyorlardı.
Bolu, o senelerda kaynayan bir kazandı. Kemalistlerle padişahçılar içinde keskin bir ayrım vardı. Nâzım’la Vâ-Nû öğretmenliğe başladılar ancak gericilerin taciz ve tehditleri altında çalışmak kolay şey değildi. Onlara en epey dayanak olansa Bolu Ağır Ceza Reis Vekili Ziya Hilmi Bey’di. Ziya Hilmi Beyefendi, Kemalist olmakla bir arada sosyalizme yakın bir tanesiydi. Yaptıkları sohbetin dönüp dolaşıp Sovyetlere, Lenin’e, ihtilale gelmesi bundandı.
SOSYALİZME SEYAHAT
Nâzım ve Vâ-Nû, yaklaşık beş aylık bir müddetnin ve aldıkları vefat tehditlerinin akabinde vazifelerinden ayrılıp Sovyetlere gitmeye bu sayede karar verdiler. Evvel Karadeniz’e, oradan Batum’a, oradan da Moskova treniyle Sovyetlere vardıklarında zorluk içerisinde lakin umutlu bir halkla karşılaştılar. Doğu Halkları Komünist Üniversitesi’ne kaydolup, dünyanın dört bir yanından gelen öğrencilerle bir ortada eğitim görmeye başladıklarında onlar da bu umuttan hisselerini kısa müddette aldılar.
Nâzım’ın Mayakovski’yle tanışıp şiir anlayışında keskin bir dönüşüm yaşaması da işte bu senelerda oldu. İhtilalin, aşkın büyük şairi olan Mayakovski, biçimsel olarak da hür yazımın öncülerindendi. O vakte kadar şiire klâsik bir perdeden bakan ve toplumcu yanı yeni yeni oluşmaya başlayan Nâzım için Mayakovski çok şaşırtan bir bomba tesiri yaratmıştı. O da Vâ-Nû’yla olan sohbetlerinde, şiiri yönelik fikirlerinde bu yeniliği benimseme, başka bir değişle bunu kendi kültürüyle özdeşleştirip yeni bir estetik yakalama sıkıntısına düşmeye başladı.
Yaklaşıp üç buçuk yılın akabinde memlekete döndüklerinde yepisyeni fikirlerle donanmış iki gençtiler. Nâzım, Aydınlık gazetesinde çalışmaya başladığında hem biçimsel yeniliği birebir vakitte işlediği hususlar ve sosyalizm fikri sebebiyle çok dikkat çekiyordu. Bir de o senelerda patlayan Pir Sait İsyanı mazeret edilerek memleketteki bütün muhaliflerin üzerine baskı uygulandığından, Nâzım bir daha Sovyetlere gitmek zorunda kaldı. Lakin bu sefer fazlaca kalmaya niyeti yoktu. Yasal olarak dönerse tutuklanacağını ismi üzere biliyordu. Laz İsmail lakaplı İsmail Bilen’le bir arada kaçak yollardan Türkiye’ye girmeye bu yüzden çalıştılar lakin 1928 Temmuz’da Hopa’ya geldiklerinde yakalanıp Hopa Cezaevi’ne atıldılar. Bu, Nâzım’ın birinci tutuklanışıydı. Aylar son komünizm propagandası sebebiyle üç ay mahpus cezasına çarptırıldı fakat aslına bakarsanız altı aydır içeride olduğu sebebi öne sürülerek özgür bırakıldı.
Fotoğraflı Ay’da çalışmaya da bundan daha sonra başladı. Yazdığı şiirlerle devrine damgasını vurup onca tehdide karşın bildiğini söylemekten-yazmaktan geri durmadı. Ne var ki 1932 yılında çıkan kitabı ‘Gece Gelen Telgraf’ın toplatılması ve bir fabrika duvarına asılan bildirilerle kontağı olduğu savı üzerine tutuklanıp Bursa Cezaevi’ne gdolayıldü.
1934 Ağustos’ta afla birlikte çıkıp omurundaki en değerli bayanlardan biri olan Piraye’yle evlendikten daha sonra yazılarında Orhan Selim mahlasını kullanmaya başladı. Fakat bir daha de kâr etmedi. 1938’e kadar olur olmaz münasebetlerle biroldukca defa tutuklandı. Maksat onu bezdirmekti fakat Nâzım her seferinde daha fazlaca bileniyor ve kurtuluşun, “açlık ordusu”nun zaferinden geçtiğini söylüyordu.
‘İNSANLAR SİZİ ÇAĞIRIYORUM’
1938’de bir gece meskeni basıldı ve apar topar şubeye gdolayıldü. Bu sefer ki münasebet de mesnetsizdi lakin suçlamanın boyutu epeyce büyüktü. Harp Okulu’ndaki öğrencilerin birinde, o devir yasak olmamasına karşın Nâzım’ın bir kitabı bulunmuştu. Argümana nazaran Nâzım, bu öğrenci aracılığıyla komünizm propagandası yapıyor, orduyu isyana teşvik ediyordu… Bunun da öbürleri üzere bir sonuca bağlanacağını düşünen büyük şair 15 yıl mahpusa mahkûm edilince şaşkınlığa uğradı. birebir vakitte hiç bir cürmü yokken.
Başına gelen olaylar yüzünden derin bir depresyonun eşiğindeydi lakin inandığı dava, hayalleri ve şiirleri ona kuvvet veriyordu. Mahkûmlarla dayanışması, Piraye’nin mektupları, arkadaşlarının takviyeleri derken yıllar bir bir ilerliyordu. Orhan Kemal’le de birebir koğuşu paylaşıyordu. Onun üzere daha birçok müellif, şair gelip gidiyordu yanına ancak onun mahpusluğu bir türlü bitmek bilmiyordu.
Piraye’nin de kendisi üzere paraya muhtaçlığı olduğundan çeşitli yayınevlerine çeviri yapmaya başladı. Mahlasla çevirdiği bu kitapların birincisi de ‘Savaş ve Barış’ oldu. Nâzım para kazanmaya çalışıyor, bunun bir kısmını dışarıya gönderiyor ve elindeki üç kuruşu da koğuş arkadaşıyla paylaşıyordu. Hepsinin hali birebirdi. Ne üstlerine giyecek hakikat dürüst kıyafetleri ne de besleyici yiyecek içecekleri vardı. bu biçimde olunca da sık sık hastalanıyor ve ruhsal olarak yıpranıyorlardı.
Nâzım, uzun yıllar bu kaideler altında yaşamaktan sıhhatini kaybedince yurt içi ve yurt haricinde hür bırakılması tarafında çeşitli imza kampanyaları başlatıldı. Nâzım da bundan güç alarak açlık grevine başlayınca isyanı sonunda duyuldu ve hür bırakıldı. Tarih 15 Temmuz 1950’ydi.
Dışarı çıktığında bir yandan sıhhatine kavuşmaya, bir yandan da para kazanmaya çalışıyordu lakin bir daha de polisler tarafınca adım adım takip ediliyor, en ufak bir açığında bir daha cezaevine gönderilmek için fırsat kollanıyordu.
bu biçimde bir fırsat ellerine geçmeyince, eksik bakılırsav müddeti mazeretiyle Nâzım’ı askere almaya çalıştılar bu defa. Üstelik askerî okuldaki günleri hesaba katılmadan bu biçimde bir şey yapmaları Nâzım’ın aklında tek bir şey uyandırıyordu: Şayet bir defa daha ellerine geçerse kendisini öldüreceklerini ismi üzere biliyordu. Bu yüzden geriye tek bir seçenek kalıyordu…
17 Haziran 1951’de Refik Erduran’ın sayesinde Tarabya kıyısında bildiği hız motoru, Nâzım’ı Plehanov isimli bir gemiye ulaştırdı. Oradan da Sovyetlere üçüncü sefer gitti. Moskova’da Sovyet Muharrirler Birliği’nce karşılanan Nâzım’ın ülkesinden kaçmak zorunda olduğu dünya basınınca haberleştirilince ortalık birbirine girdi alışılmış.
İlerleyen senelerda memleket hasreti, oğul hasreti çeken Nâzım, ülke ülke gezip şiire ve sosyalizme dair konuşmalar yapmaya başladı. Yazdığı şiirler, oyunlar kimi vakit Sovyet yöneticilerini de rahatsız ediyor, bu yüzden sansürlendiği bile oluyordu. Bu da yetmezmiş üzere Çeka’dan peşine bir polis takılmıştı, tıpkı Türkiye’deki üzere. Stalin Sovyetleri, II. Dünya Savaşı’ndan daha sonra büsbütün baskıcı bir idareye evirilmeye başlamıştı ve Nâzım’ın sosyalizm anlayışı bu durumla asla örtüşmüyordu.
yıllar geçiyordu. Nâzım hepsinden, her şeyden yorulmuştu artık. O senelerda yanında olan, büyük aşk yaşadığı Vera’yla son anına dek birlikte oldu. Şiire ve sosyalizme olan inancı hiç bitmedi. 3 Haziran 1963’te hayata gözlerini kapayana kadar, elbette bir gün, diyerek yazdı daima, o denli inandı:
“İnsanlar sizi çağırıyorum:
kitaplar, ağaçlar ve balıklar için,
buğday tanesi, pirinç tanesi ve güneşli sokaklar için,
üzüm karası, saman sarısı saçlar ve çocuklar için.
Çocukların avuçlarında günlerimiz sıra bekler,
günlerimiz tohumlardır avuçlarında çocukların,
çocukların avuçlarında yeşerecekler.”