YazarHalûk Sunat’ın son kitabı ‘Birey Solunsalından Solun Melankolisine Psikanalizin Marksizmle Yoldaşlığı’ Pinhan Yayınları tarafınca yayımlandı. Daha evvel, ‘felsefe-siyaset/psikanaliz’ bağlamında ‘Psikanalitik Duyarlıklı Bakışla Spinoza Ve Felsefesi’ kitabını okurlarla buluşturan Sunat’la ‘Birey Solunsalından Solun Melankolisine Psikanalizin Marksizmle Yoldaşlığı’nı ve kitabında andığı ‘yoldaşlığı’ konuştuk.
Sizi tanıyarak başlayalım. Okurlarımıza kendinizi nasıl tanıtmak istersiniz?
Tanıtmak istediğiniz kitabım, ‘birey’i problem edinen ve onu sorunsallaştırdığı yerde —nihayetinde— ‘solun melankolisi’ne de yorum getiren bir metin olduğu ve bütün bunları ‘psikanalitik duyarlık’la yapmaya özendiği için, bilhassa vurgulamalıyım, ben bir psikanalistim. 1980’de İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nden mezun oldum (yani, ’70’li yılları üniversitede tattım), kısa periyot pratisyen hekimliğimi takiben İ. Ü. İstanbul Tıp Fakültesi’nde psikiyatri uzmanlık eğitimimi tamamladım. Beni psikiyatriye yönlendiren psikanalizin, —doğası gereği— rastgele bir kuruma direkt bağlı olmaksızın yürütülmesi gerektiği için hür olarak mesleğimi sürdürdüm (analizde olanın: ‘analizan’ın muhatabı bir kurum değil, ‘analist’ olmalıdır, zira). Birinci kitabım ‘Birey Sorunsalı/Psikanaliz ve Eleştirel Bir Bakışla Marksizm’den (1999, Papirüs Y.) bu yana, estetik-poetik (‘yaratıcı tavır’), siyaset ve ideoloji tabanında, psikanalitik duyarlıkla biroldukca kitap yazdım; psikanalitik kuramın önermelerine kelam konusu alanlarda (teyit edici) karşılıklar bulmak ve göstermek için değil, ilgili problemleri bir diğer duyarlıkla (hassasiyetini psikanalizden tedarik eden bir bakışla) ele almak üzere.
Kentim İstanbul’dan (kentsel dönüşüm, vs. sebeplerle) ayrılmak zorunda kaldım, sekiz yıldır (fazlaca şükür!) Antalya Konyaaltı’nda yaşıyorum, mesleksel olarak emekli pozisyonundayım, okuyorum, —ihtiyaç duyduğumda— yazıyorum, yürüyorum, yüzüyorum.
Psikanaliz ve Marksizmle iç içe geçmiş bir yoldaşlığınız var. Nasıl oldu, kelam konusu yöneliminize sizi hazırlayan sebepler neydi?
İlkokuldan başlayarak daima tabip olmak isterdim (‘doktor’ olmak!). Herbiçimde özgecil temelde değil; epey başarılı bir öğrencinin kendinde (narsisistik yükleriyle) idealleştirdiği bir menzil olarak. E, olduk sonunda ancak o ‘başarı’ çizgisinde koşturanın, —hele hele ağır bir okuma alışkanlığı var ise— ömrün o menzilden ibaret olmadığını fark etmesiyle ya da ettikçe, menzilinde tadilat yapması da kaçınılmaz oluyor. Benim tadilatım da, tıp fakat psikiyatri, psikiyatri ancak psikanaliz, psikanaliz ama… diye, siyasete, ideolojiye, yaratma sorununa (çoğunluk, yazınsal yaratıcılığa, estetik-poetik sorgulayışa) dek uzandı.
Üniversite öğrencilik yıllarım 1974-80 ortası, vakit (tıfıl da olunsa) siyasi özneler olmayı kışkırtıcı, eh herbiçimde altyapım da müsait olduğu için “solcu” da oldum. Eleştirel bir bakışı her vakit koruma ve tedarik etmeye özenmişsem de, Marksist —o minvalde, komünist. Kuramsal düzlemde de, psikanaliz ve Marksizm yoldaşlıklarımın iç içe geçmesi —ol kıssadan mülhem— kaçınılmazdı elbette.
‘ŞEMA KOLAY VE NETTİ; TEK YOL İHTİLALDİ, ÖTESİ RESEN GELİRDİ’
‘Solcu’ ve ‘birey’ olma/kalma halleri içinde nasıl bir bağ kuruyorsunuz? Neredeyse çabucak her sol nesilde yaşanan bir tartışma ya da bir gerginlik konusudur; birey olma/kalma ile sol örgütlülük anlayışı içindeki bağlantıyı siz nasıl değerlendiriyorsunuz?
Şöyle açıklık getirmeye çalışayım; andığım birinci kitabım ‘Birey Sorunsalı’, iki iç kitaptan oluşmaktaydı: ‘Psikanaliz’ ve ‘Eleştirel Bir Bakışla Marksizm’. Psikanaliz kısmı, —aradan geçen yirmi küsur yılın biriktirdiği sorulara da karşılık verme duyarlılığıyla— Pinhan Yayınları tarafınca 2020’de yayımlandı: ‘Freud’un Psikanalizi/Kuram, Uygulama, Kültürel Açılımlar’. Başkası, bir daha Pinhan Yayınları tarafınca yayımlanan, sizin de teveccüh gösterdiğiniz kitabımsa, ‘Eleştirel Bir Bakışla Marksizm’in güne taşınmış, genişletilmiş ve zenginleştirilmiş hâli.
Önsöz’ünün bir yerinde şunu soruyorum: “Peki, niye, ‘birey, psikanaliz ve Marksizm’?” Ve şöyleki yanıtlamışım: “İlgisinin merkezine bireyi koyan ve toplumsal/kültürel olanı bireyden kalkarak anlamaya/çözümlemeye çalışan psikanalizle, toplumsal/maddi-kültürel olana bireyi ıskalayarak bakan Marksizmin kesişim ve birbirlerine eleştirel bakış üssü birey olduğu için.” Hatırlayacaksınız; genç Marx, —Kutsal Aile ile birlikte toyluk yapıtı olarak anılsa da— ‘1844 İdeoloji Elyazmaları’nda, üretici güçlerle üretim ilgisi içindeki çelişkiye konumlandırdığı ‘yabancılaşma’yı, kişinin kendi özüne, yani ‘insani öz’üne kendisi tarafınca ve kendisi için sahip çıkamama maluliyeti olarak anıyordu: ‘Bilimsel’ nitelikli olgunluk yapıtlarına kıyasla daha insancı ve ideolojik. Evvelki gelişmelerin bütün servetiyle kendine tam olarak dönemeyen, tabiat ve ötekilerle münasebetinde yabancılaşan; objeleşme ile kendini pekiştirme, özgürlük ile mecburilik, birey ile cins içindeki hengamenin gerçek tahlilini bulmaktan aciz, hoşluğun ölçülerine nazaran yaratabilme yetisinden uzak beşerden kelam ediyordu. ömrün maddi gerçekliğinin beşerdeki yankısından fakat ‘insan’dan.
Birey Solunsalından Solun Melankolisine Psikanalizin Marksizmle Yoldaşlığı, Haluk Sunat, 256 syf., Pinhan Yayıncılık, 2021.
‘Sol örgütlülük anlayışı’na dair sorunuza geleceğim lakin şunu söylemeliyim; ‘Komünist Manifesto’, asıl yabancılaşmanın aşıldığı (insanın kendiyle bütünleştiği, emeğini kendisinin kıldığı, kendisini bir daha yarattığı) bir özgürlük, yaratıcılık, kendi geleceğine sahip çıkma daveti olmalıydı. Lakin, Marksist sol siyaset o ufku kerteriz almaktan (hem amelinde, hem emelinde) daima uzak kaldı. Madem ki, yabancılaşma, sınıf çelişkisine indirgenebiliyordu, bu biçimde ufka, kelam konusu çelişkiyi daim kılmaya ve bir daha üretmeye muktedir devletin ele geçirilmesi yerleştirilmeliydi. Şema sıradan ve netti; tek yol ihtilaldi, ötesi tabiatıyla gelirdi. ötürüsıyla, bu biçimdesi bir anlayışın, örgütlülük anlayışı olarak, amelinde ve emelinde ‘bireysel varoluşsal özerklik’ini talep eden (gerçek komünist) iştirakçilere kapısı kapalıydı. Merkezi bürokratik yapılanması ile parti/örgüt ve neferleriydi konu. Vaktinde da Engels, kendisi ve Marx ismine günahın bir kısmını üstlenmişse de (‘Joseph Bloch’a Mektup’, 1890), sökün eden hiyerarşiler, tahakküm kültürü, özgürlük ve yaratıcılığa itibarsızlık olmuştur.
Sizce de ‘farkındalık’, psikanaliz ve Marksizmin kesişim noktası olarak anılabilecekse; farkındalığın, —her ikisi için— bilme/bilgi ve pratikle alakasını nasıl değerlendirirsiniz? Farkındalık üzerinden, gerek psikanaliz, gerekse Marksizm, bireyi/toplumu değiştirici/dönüştürücü olabilir mi/nasıl?
Benim de çoğunlukla başvurduğum Marksist filozof Louis Althusser (kendisinin de psikanaliz deneyimi vardır), ‘toplumsal’ ve ‘beşeri’ bilimler alanında o vakte dek duyulmadık —ve öngörülmeleri de büsbütün olanaksız— iki keşfin, 16-19. yüzseneler içinde yükselip iktidara yerleşen burjuvazinin hâkim kültürel kıymetlerini allak bullak ettiği tespitini çoğunluğun da kabullendiğini tabir ederken bu iki keşfi, Freud’un ‘bilinçdışı’nı, Marx’ın ‘tarihsel maddecilik ve sınıf mücadelesi’ni keşfedişi olarak anar. Kabaca söylersek, psikanalizde, analizanı (Jacques Lacan’ın kullanıma soktuğu üzere, —analizde olan kişinin kendini tahlil eden ‘fail’ olması anlamında— ‘analizan’ı) değiştiren/dönüştüren bilinçdışına bastırılanın bilince kazandırılmasıdır. Obje yatırımından (gün ışığına çıkıp ben/lik’e katılımdan) alıkonan dürtüsel istemin (temsilci idea üzerinden) bastırılmasıyla oluşan bilinçharicindeki gerecin bilince çıkarak benin obje ile bağlantısına kazandırılmasıdır, psikanalizdeki farkındalık. Olağan ki bu, analizanın başucunda bekleşerek (ya da, analizanın tefekküre yatmasıyla) gerçekleşecek bir şey değildir. Bastırılmış olanın, savunma örüntülerine, dirençlere, düşlere ve analistle bağa (‘aktarım/transferans ilişkisi’) sızan/onları yapılandıran hüviyeti ortasında (analistin yüksüz ve yansız dinleyişi, yer yer ayna tutuşu ve yorumsal müdaheleleriyle) gerçekleşen bir farkındalıktır: Düz bir bilgi değil, yaşayarak (ve yaşanmışın ortasından yol alarak) ‘ilişki’ ortasında farkındalık; maddi-pratik paha ve işleyiş kazanan farkındalık (dikkat edilirse, ‘maddeci’ ve ‘diyalektik’). Yaratıcı nitelikli edimsel bir tecrübe. (Geçerken şunu da belirteyim ki; ‘yaratıcı’ sanatsal edim de, ‘yaratıcı/devrimci’ siyasi edim de benzeri bir hatta yürür ya da o denli olmak suretiyle yaratıcı nitelikte olurlar).
Pekala, Marksist bilme/farkındalık sorunu nedir? bir daha yabancılaşma problemine dönersek; yabancılaşma, işçinin, üretim süreci ortasında emeğine, emek eserine, kendine ve alakalarına taşra düşmesi, bir diğer deyişle, sınıfsal çelişkinin ayırdında olmaksızın ‘kendinde’ bir sınıfsallık ortasında yaşamasıysa, Marksist bilme/farkındalık da, işçinin, mevcut durumunun (görüngüsel seviyede, yabancılaşma hâlinin) sınıf çelişkisinden (sermaye-emek çatışmasından, sömürü ilişkisinden) kaynaklandığı gerçeğinin şuuruna ermesidir. Değişme/dönüşme o şuurun/farkındalığın kazanılmasıyla olacaktır; yabancılaşma ortasındaki kendiliğin ayırdına varılması ve onu datalı kılan gerçekliğin yıkılıp bir daha kurulması (sınıf çelişkisinin giderilmesi) siyasi pratiğiyle. Dikkat edilirse, hem psikanaliz birebir vakitte Marksist anlayışta, ‘bilen/bilgiye sahip olan’ değil; farkındalığını ‘ilişki’ ortasında kuran ve farkındalığıyla ilişki/pratik ortasında değişen/dönüşen bir özniçin/failden kelam etmiş oluyoruz. (Marx’ın, Feuerbach Üzerine Tezler’inin, özellikle, 1, 2, 3 ve 11.’sini bir arada hatırlayalım!)
Sorunuzun kışkırtmasıyla şunu da eklemek isterim (zamanı ruhunun, sol melankolik savrulmanın ya da sol kifayetsizliğin bir gösterini olarak da anılabilir); günümüzde, kelamım ona, değiştirici/dönüştürücü meziyetleriyle çoğunlukla felsefelere/felsefecilere başvurulmakta. Bugünlerde pek revaçta olan Spinoza ve ideolojisine reva görülen muamele üzere, güya önermelerine sadakatle doruktan tırnağa sevinç kesilmek vaadi mi istersiniz, global kapitalizm gerçeklik ve tarihselliğini bir yana bırakıp Spinozacı telkinlerle (‘etik’ ideolojisini ve ‘demokrasi’ açılımını/siyasi edimsellik çizgisini ıskalayıp) ahlaki sağaltım vaaz edişler mi… Evet; 11. Tez!
‘MARKSİST ESTETİĞİN ANILAN DURAKLARDAN GEÇİP VARDIĞI YER, KENDİ KURUCU GERÇEĞİNİ İNKÂR DEĞİLSE NEDİR?’
Kitabınızın, ‘Sanat/Yaratma Bahsi’ kısmında, Marksizmde yabancılaşmanın aşılması, özgürce kendini var edişten mahrum bırakılmış (esaret altına alınmış) işçinin —etkinliğine dönük şuuru kurarak— bir daha özgürleşmesi ve kurtuluşu olarak tanımlanmışken, Marksist estetik ismine sanatkara özgür yaratma bahtı tanınmadığından kelam ediyor ve bunun bir kendini inkâr olup olmadığını soruyorsunuz okura. Bunu siz nasıl yanıtlıyorsunuz, doğrusu merak ettik.
Kitabımda bir dipnotta geçiyor andığınız vurgu. Marx ve Engels’in —müstakil çalışmaları olmasa da— Marksist estetik ismine değinilerini ve Marksist estetiğin daha sonraki serüvenini özetlemek gerekirse toparlarsak şunları söyleyebiliriz: Marx, ‘estetik’ edimi, üstyapısal bir öğe olarak pahalandırıyor ve ekonomik temeldeki değişmenin estetik şuuru de değiştireceğini söz ediyor (maddi dönüşümün/koşulların bilinçteki/ideolojik kattaki yansıması olarak estetik edim). Lakin, ‘Alman İdeolojisi’nde (1845) Marx, bilince yansıyarak ideolojik şuuru kuranın bir çeşit kırılmanın (“camera obscura”) yapıtı olduğunu da ihsas ediyor. Bu duyarlık bana, bir yandan bilinçdışı süreçleri, öteki yandan da ideolojiyi bilinçdışı süreçler ortasında mütalaa eden Althusser’i hatırlatmıştı (“İnsanlar ve sahip oldukları münasebetler tüm ideolojilerinde güya camera obscura’daymış [karanlık oda] üzere başaşağı çevrilmiş bir halde görülüyorsa…”). Artık, yabancılaşma, konuştuğumuz üzere, insanın türsel niteliklerinin ketlenmesi ise, yaratma edimini dürten (bir gereksinim olarak kendisini dayatan) şey de ketlenmiş özgürlük/yaralanmış şuur (ötürüsıyla, yabancılaşmanın kendisi) değil midir, diye soruyordum o dipnotta. Yabancılaşma bir ‘belirtisel’ (‘symptomatic’) biçimleniş (uzlaşı) ise; bilinçdışına bastırılarak (‘camera obscura’) yatıştırılmış (farkındalık/bilinç alanından uzaklaştırılmış) çatışma, ters-yüz edilene/çarpıtılana dönük duyarlıkla bilince çıkarılıp (onun uyarınca) yabancılaşma kırılacak ve özgürleşilecekse; Marksist estetiğin de onu arkalaması gerekmez mi(ydi), diye soruyordum.
Engels ve daha sonrasına uzanalım; Minna Kautsky ve Margaret Harkness’e mektuplarında, müellifin siyasi seçiminin karakterleri ile ortasına girmemesi, muharririn kendi kahramanına hayranlık duyacak bir mesafesizlikte kalmaması gerektiğine; tezli romana karşı olmamakla birlikte, tezin, işlenen durumun ve hareketin kendisinden yanlışsız metne katılması icap ettiğine falan değinse de, giderek Marksist estetik ismine ‘toplumcu’ ulvi tasalar ağır basmış; estetik, sanatsal olanın “gerçek/çilik” mihengine vurularak incelenmesinin bilimi, derken, ulvileştirilmiş siyasi mefkurelere görünürlük kazandırılması estetik tasanın kendisi olmuş. Giderek, kelam konusu mefkurelerin müfettişleri gerçekçi halin bekçisi ve takipçisi kesilmiş; “yansıtma” diye anılan gerçekçilik estetik maluliyet ve masumiyet sonlarında da kalmamış, Lenin’den başlayıp Plehanov, Lunaçarski, vs. üzerinden kat edilen yol kaba-saba (siyasi yaptırımlarıyla zalimane) “Stalinist/Jdanovcu Sosyalist Gerçekçilik”e kadar uzanmıştır.
Sorunuza gelirsek, yaratmaya dönük muhtaçlık, bireyin münasebetlerinin maddi tarihselliği ortasında yaşadığı/yaşayageldiği çatışmalarından (psikanalizin duyarlık ve anlayış alanında kalan “ruhsal gerçeklik”inden) yakıtını temin ediyorsa ve bastırılmış çatışma bileşenlerinin bilince ağdırılmasıyla (yaratının imgesel gerçekliğine taşınmak suretiyle) yabancılaşmanın ketlediği özgürlük yaratma edimi ortasında hayat bulacaksa; soruyordum, —yabancılaşmanın aşılması, özgürlük ve kurtuluş vaadiyle komünist ufka gerçek çıkılan yolda— Marksist estetiğin anılan duraklardan geçip vardığı yer, düpedüz kendi kurucu gerçeğini inkâr değilse nedir? (Andığım ‘Bahis’te, Marksist estetik açılıma katkıda bulunan Christopher Caudwell ve onu eleştirerek tez metnini kuran Murat Belge’nin tespit ve tekliflerini eleştirerek kendi estetik-poetik anlayışımı paylaşmaya da çalışıyorum —tabii, kelam konusu anlayışın daha detaylı olarak ‘Hayal, Hakikat, Yaratı’ [Bağlam Y., 2001], ‘Boşluğa Açılan Kapı’ [Bağlam Y., 2004], ‘Romanları Yaşamak’ [Notabene Y., 2018] ve ‘Yaratıcı Tavır’ [Notabene Y., 2019] kitaplarımdan okunabileceğini de hatırlatarak.)
Sözünüzün bütünü ortasında —genel geçer kabullerin hisözüne— psikanalizin ‘yaratıcı’ bir hüviyeti ve işleyişi olduğunu vurguluyorsunuz; bunu biraz açmanız mümkün mü?
Kitabımın art kapağına aldığım paragraftan yararlanarak özetlemek gerekirse söz edecek olursam; psikanaliz, bilgili kendi ile başı beğenilen olmayanın hoşnutsuzluğunu sorunsallaştırıp kendini kuran hakikate gerçek yol alma uğraşıdır. Mevcuda iz düşüren namevcudun, —hayalet misali— birtakım emarelerle bilince musallat olan tekinsizin peşine düşüldüğü; kuruluşun maddi tarihselliği ortasından yol alıp şimdinin (‘varoluşsal özerklik’e hürmet ve hevesle) bir daha inşa edildiği bir hareketlilik olduğu için yaratıcı bir edimdir, psikanaliz. Yaratma yüreğini, itkisini ve yakıtını (ötürüsıyla, hakikatliliğini) bilinçdışı ile münasebetinden tedarik eden; o münasebetledir ki, kendisini hem psikoterapilerden tıpkı vakitte ideolojilerden farklı kılan bir hareketlilik.
Psikoterapiler, ruhun iyileştirimi, sağaltımı, tımarı ise; psikanaliz, ruhun başkaldırısı, ayaklanmasıdır. (Okurun, “Hangi psikanaliz?” sorusu hesaba katılmak üzere.) Aslında, kitabımda, bu biçimdesi bir psikanalitik duyarlıkla, yaşananda uç veren melankolimizden hareketle tekinsiz(liğ)in peşine düşüp kurucu hakikatimize yanlışsız yol almaya, “komünist arzu”nun (bir manada, “genç Marx’ın”) nerede/nasıl bastırılmış olduğunu anlamaya, maluliyetimizle tımar olup komünist arzuyu ayaklandırmaya; ötürüsıyla, demokratik, eşitlikçi ve özgür yeni bir dünyanın umudunu; inanç, içtenlik ve tutkuyla kendini gerçekleştirme yüreğini canlandırmaya özendiğim de söylenebilir.
Melankoli ve yas bağlamında ‘solun melankolisi’ üzere sert bir sıkıntıyı de gündeme getiriyorsunuz. Solun kendi tarihiyle hesaplaşmasında, Walter Benjamin’in, “torunlarımızın kurtarılması ülküsüyle değil, köleleştirilmiş atalarımızın imgesiyle” beslendiğimiz gerçeği geçerliyse, “geçmiş vakit olgusu” üzerinden solun hezimetini ve melankolisini nasıl değerlendirdiğinizi de bizimle paylaşır mısınız?
Kitabımın son (5.) bahsi olarak ele alıyorum, solun melankolisini. ‘Duvar’ın 1989’da yıkılışı, Sovyetler’in 1991’de dağılışı ile perçinlenen; solun, hüzün, kırıklık, keyifsizlik, mecalsizlik ve öfkeyle örülmüş “melankolik ontolojisi”ni niçinsellik bağlamında anlamaya çalışıyorum. Birebir soruna baş yormuş Wendy Brown, Jodi Dean, Enzo Traverso ve Alain Badiou üzere müelliflerden el alarak, —eleştirel bir yaklaşımla— nasiplenerek… Alışılmış işin ortasında “melankoli” olduğu ve psikanalitik duyarlıkla Marksizme yoldaşlığa soyunduğum için Freud’un ‘Yas ve Melankoli’si rehberim olmak üzere.
‘Sol melankoli’ lafını sarf eden Walter Benjamin’in niyeti, hâlet-i rûhiyyesi ne imiş, berikiler melankoliye dair ne demiş, andığınız kelamıyla Benjamin zikrettiğim müelliflerden hangisinin yorumuna —ve ötürüsıyla, melankoliden çıkma önerisine— yakın düşüyormuş, bu söyleşi çerçevesinde anlatılabilecek üzere değil. Yalnızca, solun melankolisini (Wendy Brown’a yakın düşerek ve psikanalitik duyarlılığımla) “kurucu ideal”iyle bağı üzerinden açıklıyorum ben. Mutlaklık, şaşmazlık beklentisi ve tümkuvvetlilükle yatırımlandırılmış bir ülkünün nazarında yürünen ve nihayetlenen bir seyahat olarak. Hakikatin o olduğunun şuuruna vararak (kurucu hakikatimizle yüzleşerek); ’komünist ufuk’tan gözümüzü ayırmamakla bir arada, ‘olası başarısızlıklar uzamı’nda yol almaya gönül indirebilmiş ve ‘hareket’ ortasında sına
maya açık bir zihniyetle donanarak bir daha yola düzülmenin sağaltıcı olabileceğinden bahisle. “Tarihin meleği” enkazdan alamadığı gözleriyle günün fırtınasına kapılıp sürüklenmeyecekse, bakışımız bir ‘son bakış’ olarak enkaza çakılıp kalmayacaksa… diyerek.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Kitap seviyesinde yeni bir çalışmam yok. Hannah Arendt, “Yalnızca diğerleriyle konuşabildiğim için kendi kendimle de konuşabilirim, yani düşünebilirim” diye not düşmüş ‘Düşünce Güncesi’ne. Konuşabiliyor muyuz? Arendt’le tıpkı bakış açısına yerleştirebileceğimiz Mihail Bahtin’in gereksinim duyduğu karşı kelam alış (mukabele) bahtına sahip miyiz? Ne bileyim, şu konuştuklarımız bağlamında, etrafta ‘sitemkâr sol ahlakçılık’tan (ipe sapa gelmez suçlamalar, vs.) öte bir şey gorebiliyor muyuz? Öte yandan, kitap yayımlatmak da meşakkatli. Bir yayınevi, Birikim, vb. mecmualarda (psikanaliz-felsefe/siyaset bağlamında) yayımlanmış yazılarımı bir kitapta toplamak niyetimi paylaştığımda, “Biz o çeşit metinleri fakat yabancı müelliflerden olursa çevirip yayımlıyoruz” demişti. Şimdilik ve son olarak, kızım Barış Emek’e ithaf ettiğim bir kitabım olduğu için sevinçliyim. Günler nasıl mı geçiyor, işte bu biçimde…
Sizi tanıyarak başlayalım. Okurlarımıza kendinizi nasıl tanıtmak istersiniz?
Tanıtmak istediğiniz kitabım, ‘birey’i problem edinen ve onu sorunsallaştırdığı yerde —nihayetinde— ‘solun melankolisi’ne de yorum getiren bir metin olduğu ve bütün bunları ‘psikanalitik duyarlık’la yapmaya özendiği için, bilhassa vurgulamalıyım, ben bir psikanalistim. 1980’de İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nden mezun oldum (yani, ’70’li yılları üniversitede tattım), kısa periyot pratisyen hekimliğimi takiben İ. Ü. İstanbul Tıp Fakültesi’nde psikiyatri uzmanlık eğitimimi tamamladım. Beni psikiyatriye yönlendiren psikanalizin, —doğası gereği— rastgele bir kuruma direkt bağlı olmaksızın yürütülmesi gerektiği için hür olarak mesleğimi sürdürdüm (analizde olanın: ‘analizan’ın muhatabı bir kurum değil, ‘analist’ olmalıdır, zira). Birinci kitabım ‘Birey Sorunsalı/Psikanaliz ve Eleştirel Bir Bakışla Marksizm’den (1999, Papirüs Y.) bu yana, estetik-poetik (‘yaratıcı tavır’), siyaset ve ideoloji tabanında, psikanalitik duyarlıkla biroldukca kitap yazdım; psikanalitik kuramın önermelerine kelam konusu alanlarda (teyit edici) karşılıklar bulmak ve göstermek için değil, ilgili problemleri bir diğer duyarlıkla (hassasiyetini psikanalizden tedarik eden bir bakışla) ele almak üzere.
Kentim İstanbul’dan (kentsel dönüşüm, vs. sebeplerle) ayrılmak zorunda kaldım, sekiz yıldır (fazlaca şükür!) Antalya Konyaaltı’nda yaşıyorum, mesleksel olarak emekli pozisyonundayım, okuyorum, —ihtiyaç duyduğumda— yazıyorum, yürüyorum, yüzüyorum.
Psikanaliz ve Marksizmle iç içe geçmiş bir yoldaşlığınız var. Nasıl oldu, kelam konusu yöneliminize sizi hazırlayan sebepler neydi?
İlkokuldan başlayarak daima tabip olmak isterdim (‘doktor’ olmak!). Herbiçimde özgecil temelde değil; epey başarılı bir öğrencinin kendinde (narsisistik yükleriyle) idealleştirdiği bir menzil olarak. E, olduk sonunda ancak o ‘başarı’ çizgisinde koşturanın, —hele hele ağır bir okuma alışkanlığı var ise— ömrün o menzilden ibaret olmadığını fark etmesiyle ya da ettikçe, menzilinde tadilat yapması da kaçınılmaz oluyor. Benim tadilatım da, tıp fakat psikiyatri, psikiyatri ancak psikanaliz, psikanaliz ama… diye, siyasete, ideolojiye, yaratma sorununa (çoğunluk, yazınsal yaratıcılığa, estetik-poetik sorgulayışa) dek uzandı.
Üniversite öğrencilik yıllarım 1974-80 ortası, vakit (tıfıl da olunsa) siyasi özneler olmayı kışkırtıcı, eh herbiçimde altyapım da müsait olduğu için “solcu” da oldum. Eleştirel bir bakışı her vakit koruma ve tedarik etmeye özenmişsem de, Marksist —o minvalde, komünist. Kuramsal düzlemde de, psikanaliz ve Marksizm yoldaşlıklarımın iç içe geçmesi —ol kıssadan mülhem— kaçınılmazdı elbette.
‘ŞEMA KOLAY VE NETTİ; TEK YOL İHTİLALDİ, ÖTESİ RESEN GELİRDİ’
‘Solcu’ ve ‘birey’ olma/kalma halleri içinde nasıl bir bağ kuruyorsunuz? Neredeyse çabucak her sol nesilde yaşanan bir tartışma ya da bir gerginlik konusudur; birey olma/kalma ile sol örgütlülük anlayışı içindeki bağlantıyı siz nasıl değerlendiriyorsunuz?
Şöyle açıklık getirmeye çalışayım; andığım birinci kitabım ‘Birey Sorunsalı’, iki iç kitaptan oluşmaktaydı: ‘Psikanaliz’ ve ‘Eleştirel Bir Bakışla Marksizm’. Psikanaliz kısmı, —aradan geçen yirmi küsur yılın biriktirdiği sorulara da karşılık verme duyarlılığıyla— Pinhan Yayınları tarafınca 2020’de yayımlandı: ‘Freud’un Psikanalizi/Kuram, Uygulama, Kültürel Açılımlar’. Başkası, bir daha Pinhan Yayınları tarafınca yayımlanan, sizin de teveccüh gösterdiğiniz kitabımsa, ‘Eleştirel Bir Bakışla Marksizm’in güne taşınmış, genişletilmiş ve zenginleştirilmiş hâli.
Önsöz’ünün bir yerinde şunu soruyorum: “Peki, niye, ‘birey, psikanaliz ve Marksizm’?” Ve şöyleki yanıtlamışım: “İlgisinin merkezine bireyi koyan ve toplumsal/kültürel olanı bireyden kalkarak anlamaya/çözümlemeye çalışan psikanalizle, toplumsal/maddi-kültürel olana bireyi ıskalayarak bakan Marksizmin kesişim ve birbirlerine eleştirel bakış üssü birey olduğu için.” Hatırlayacaksınız; genç Marx, —Kutsal Aile ile birlikte toyluk yapıtı olarak anılsa da— ‘1844 İdeoloji Elyazmaları’nda, üretici güçlerle üretim ilgisi içindeki çelişkiye konumlandırdığı ‘yabancılaşma’yı, kişinin kendi özüne, yani ‘insani öz’üne kendisi tarafınca ve kendisi için sahip çıkamama maluliyeti olarak anıyordu: ‘Bilimsel’ nitelikli olgunluk yapıtlarına kıyasla daha insancı ve ideolojik. Evvelki gelişmelerin bütün servetiyle kendine tam olarak dönemeyen, tabiat ve ötekilerle münasebetinde yabancılaşan; objeleşme ile kendini pekiştirme, özgürlük ile mecburilik, birey ile cins içindeki hengamenin gerçek tahlilini bulmaktan aciz, hoşluğun ölçülerine nazaran yaratabilme yetisinden uzak beşerden kelam ediyordu. ömrün maddi gerçekliğinin beşerdeki yankısından fakat ‘insan’dan.
Birey Solunsalından Solun Melankolisine Psikanalizin Marksizmle Yoldaşlığı, Haluk Sunat, 256 syf., Pinhan Yayıncılık, 2021.
‘Sol örgütlülük anlayışı’na dair sorunuza geleceğim lakin şunu söylemeliyim; ‘Komünist Manifesto’, asıl yabancılaşmanın aşıldığı (insanın kendiyle bütünleştiği, emeğini kendisinin kıldığı, kendisini bir daha yarattığı) bir özgürlük, yaratıcılık, kendi geleceğine sahip çıkma daveti olmalıydı. Lakin, Marksist sol siyaset o ufku kerteriz almaktan (hem amelinde, hem emelinde) daima uzak kaldı. Madem ki, yabancılaşma, sınıf çelişkisine indirgenebiliyordu, bu biçimde ufka, kelam konusu çelişkiyi daim kılmaya ve bir daha üretmeye muktedir devletin ele geçirilmesi yerleştirilmeliydi. Şema sıradan ve netti; tek yol ihtilaldi, ötesi tabiatıyla gelirdi. ötürüsıyla, bu biçimdesi bir anlayışın, örgütlülük anlayışı olarak, amelinde ve emelinde ‘bireysel varoluşsal özerklik’ini talep eden (gerçek komünist) iştirakçilere kapısı kapalıydı. Merkezi bürokratik yapılanması ile parti/örgüt ve neferleriydi konu. Vaktinde da Engels, kendisi ve Marx ismine günahın bir kısmını üstlenmişse de (‘Joseph Bloch’a Mektup’, 1890), sökün eden hiyerarşiler, tahakküm kültürü, özgürlük ve yaratıcılığa itibarsızlık olmuştur.
Sizce de ‘farkındalık’, psikanaliz ve Marksizmin kesişim noktası olarak anılabilecekse; farkındalığın, —her ikisi için— bilme/bilgi ve pratikle alakasını nasıl değerlendirirsiniz? Farkındalık üzerinden, gerek psikanaliz, gerekse Marksizm, bireyi/toplumu değiştirici/dönüştürücü olabilir mi/nasıl?
Benim de çoğunlukla başvurduğum Marksist filozof Louis Althusser (kendisinin de psikanaliz deneyimi vardır), ‘toplumsal’ ve ‘beşeri’ bilimler alanında o vakte dek duyulmadık —ve öngörülmeleri de büsbütün olanaksız— iki keşfin, 16-19. yüzseneler içinde yükselip iktidara yerleşen burjuvazinin hâkim kültürel kıymetlerini allak bullak ettiği tespitini çoğunluğun da kabullendiğini tabir ederken bu iki keşfi, Freud’un ‘bilinçdışı’nı, Marx’ın ‘tarihsel maddecilik ve sınıf mücadelesi’ni keşfedişi olarak anar. Kabaca söylersek, psikanalizde, analizanı (Jacques Lacan’ın kullanıma soktuğu üzere, —analizde olan kişinin kendini tahlil eden ‘fail’ olması anlamında— ‘analizan’ı) değiştiren/dönüştüren bilinçdışına bastırılanın bilince kazandırılmasıdır. Obje yatırımından (gün ışığına çıkıp ben/lik’e katılımdan) alıkonan dürtüsel istemin (temsilci idea üzerinden) bastırılmasıyla oluşan bilinçharicindeki gerecin bilince çıkarak benin obje ile bağlantısına kazandırılmasıdır, psikanalizdeki farkındalık. Olağan ki bu, analizanın başucunda bekleşerek (ya da, analizanın tefekküre yatmasıyla) gerçekleşecek bir şey değildir. Bastırılmış olanın, savunma örüntülerine, dirençlere, düşlere ve analistle bağa (‘aktarım/transferans ilişkisi’) sızan/onları yapılandıran hüviyeti ortasında (analistin yüksüz ve yansız dinleyişi, yer yer ayna tutuşu ve yorumsal müdaheleleriyle) gerçekleşen bir farkındalıktır: Düz bir bilgi değil, yaşayarak (ve yaşanmışın ortasından yol alarak) ‘ilişki’ ortasında farkındalık; maddi-pratik paha ve işleyiş kazanan farkındalık (dikkat edilirse, ‘maddeci’ ve ‘diyalektik’). Yaratıcı nitelikli edimsel bir tecrübe. (Geçerken şunu da belirteyim ki; ‘yaratıcı’ sanatsal edim de, ‘yaratıcı/devrimci’ siyasi edim de benzeri bir hatta yürür ya da o denli olmak suretiyle yaratıcı nitelikte olurlar).
Pekala, Marksist bilme/farkındalık sorunu nedir? bir daha yabancılaşma problemine dönersek; yabancılaşma, işçinin, üretim süreci ortasında emeğine, emek eserine, kendine ve alakalarına taşra düşmesi, bir diğer deyişle, sınıfsal çelişkinin ayırdında olmaksızın ‘kendinde’ bir sınıfsallık ortasında yaşamasıysa, Marksist bilme/farkındalık da, işçinin, mevcut durumunun (görüngüsel seviyede, yabancılaşma hâlinin) sınıf çelişkisinden (sermaye-emek çatışmasından, sömürü ilişkisinden) kaynaklandığı gerçeğinin şuuruna ermesidir. Değişme/dönüşme o şuurun/farkındalığın kazanılmasıyla olacaktır; yabancılaşma ortasındaki kendiliğin ayırdına varılması ve onu datalı kılan gerçekliğin yıkılıp bir daha kurulması (sınıf çelişkisinin giderilmesi) siyasi pratiğiyle. Dikkat edilirse, hem psikanaliz birebir vakitte Marksist anlayışta, ‘bilen/bilgiye sahip olan’ değil; farkındalığını ‘ilişki’ ortasında kuran ve farkındalığıyla ilişki/pratik ortasında değişen/dönüşen bir özniçin/failden kelam etmiş oluyoruz. (Marx’ın, Feuerbach Üzerine Tezler’inin, özellikle, 1, 2, 3 ve 11.’sini bir arada hatırlayalım!)
Sorunuzun kışkırtmasıyla şunu da eklemek isterim (zamanı ruhunun, sol melankolik savrulmanın ya da sol kifayetsizliğin bir gösterini olarak da anılabilir); günümüzde, kelamım ona, değiştirici/dönüştürücü meziyetleriyle çoğunlukla felsefelere/felsefecilere başvurulmakta. Bugünlerde pek revaçta olan Spinoza ve ideolojisine reva görülen muamele üzere, güya önermelerine sadakatle doruktan tırnağa sevinç kesilmek vaadi mi istersiniz, global kapitalizm gerçeklik ve tarihselliğini bir yana bırakıp Spinozacı telkinlerle (‘etik’ ideolojisini ve ‘demokrasi’ açılımını/siyasi edimsellik çizgisini ıskalayıp) ahlaki sağaltım vaaz edişler mi… Evet; 11. Tez!
‘MARKSİST ESTETİĞİN ANILAN DURAKLARDAN GEÇİP VARDIĞI YER, KENDİ KURUCU GERÇEĞİNİ İNKÂR DEĞİLSE NEDİR?’
Kitabınızın, ‘Sanat/Yaratma Bahsi’ kısmında, Marksizmde yabancılaşmanın aşılması, özgürce kendini var edişten mahrum bırakılmış (esaret altına alınmış) işçinin —etkinliğine dönük şuuru kurarak— bir daha özgürleşmesi ve kurtuluşu olarak tanımlanmışken, Marksist estetik ismine sanatkara özgür yaratma bahtı tanınmadığından kelam ediyor ve bunun bir kendini inkâr olup olmadığını soruyorsunuz okura. Bunu siz nasıl yanıtlıyorsunuz, doğrusu merak ettik.
Kitabımda bir dipnotta geçiyor andığınız vurgu. Marx ve Engels’in —müstakil çalışmaları olmasa da— Marksist estetik ismine değinilerini ve Marksist estetiğin daha sonraki serüvenini özetlemek gerekirse toparlarsak şunları söyleyebiliriz: Marx, ‘estetik’ edimi, üstyapısal bir öğe olarak pahalandırıyor ve ekonomik temeldeki değişmenin estetik şuuru de değiştireceğini söz ediyor (maddi dönüşümün/koşulların bilinçteki/ideolojik kattaki yansıması olarak estetik edim). Lakin, ‘Alman İdeolojisi’nde (1845) Marx, bilince yansıyarak ideolojik şuuru kuranın bir çeşit kırılmanın (“camera obscura”) yapıtı olduğunu da ihsas ediyor. Bu duyarlık bana, bir yandan bilinçdışı süreçleri, öteki yandan da ideolojiyi bilinçdışı süreçler ortasında mütalaa eden Althusser’i hatırlatmıştı (“İnsanlar ve sahip oldukları münasebetler tüm ideolojilerinde güya camera obscura’daymış [karanlık oda] üzere başaşağı çevrilmiş bir halde görülüyorsa…”). Artık, yabancılaşma, konuştuğumuz üzere, insanın türsel niteliklerinin ketlenmesi ise, yaratma edimini dürten (bir gereksinim olarak kendisini dayatan) şey de ketlenmiş özgürlük/yaralanmış şuur (ötürüsıyla, yabancılaşmanın kendisi) değil midir, diye soruyordum o dipnotta. Yabancılaşma bir ‘belirtisel’ (‘symptomatic’) biçimleniş (uzlaşı) ise; bilinçdışına bastırılarak (‘camera obscura’) yatıştırılmış (farkındalık/bilinç alanından uzaklaştırılmış) çatışma, ters-yüz edilene/çarpıtılana dönük duyarlıkla bilince çıkarılıp (onun uyarınca) yabancılaşma kırılacak ve özgürleşilecekse; Marksist estetiğin de onu arkalaması gerekmez mi(ydi), diye soruyordum.
Engels ve daha sonrasına uzanalım; Minna Kautsky ve Margaret Harkness’e mektuplarında, müellifin siyasi seçiminin karakterleri ile ortasına girmemesi, muharririn kendi kahramanına hayranlık duyacak bir mesafesizlikte kalmaması gerektiğine; tezli romana karşı olmamakla birlikte, tezin, işlenen durumun ve hareketin kendisinden yanlışsız metne katılması icap ettiğine falan değinse de, giderek Marksist estetik ismine ‘toplumcu’ ulvi tasalar ağır basmış; estetik, sanatsal olanın “gerçek/çilik” mihengine vurularak incelenmesinin bilimi, derken, ulvileştirilmiş siyasi mefkurelere görünürlük kazandırılması estetik tasanın kendisi olmuş. Giderek, kelam konusu mefkurelerin müfettişleri gerçekçi halin bekçisi ve takipçisi kesilmiş; “yansıtma” diye anılan gerçekçilik estetik maluliyet ve masumiyet sonlarında da kalmamış, Lenin’den başlayıp Plehanov, Lunaçarski, vs. üzerinden kat edilen yol kaba-saba (siyasi yaptırımlarıyla zalimane) “Stalinist/Jdanovcu Sosyalist Gerçekçilik”e kadar uzanmıştır.
Sorunuza gelirsek, yaratmaya dönük muhtaçlık, bireyin münasebetlerinin maddi tarihselliği ortasında yaşadığı/yaşayageldiği çatışmalarından (psikanalizin duyarlık ve anlayış alanında kalan “ruhsal gerçeklik”inden) yakıtını temin ediyorsa ve bastırılmış çatışma bileşenlerinin bilince ağdırılmasıyla (yaratının imgesel gerçekliğine taşınmak suretiyle) yabancılaşmanın ketlediği özgürlük yaratma edimi ortasında hayat bulacaksa; soruyordum, —yabancılaşmanın aşılması, özgürlük ve kurtuluş vaadiyle komünist ufka gerçek çıkılan yolda— Marksist estetiğin anılan duraklardan geçip vardığı yer, düpedüz kendi kurucu gerçeğini inkâr değilse nedir? (Andığım ‘Bahis’te, Marksist estetik açılıma katkıda bulunan Christopher Caudwell ve onu eleştirerek tez metnini kuran Murat Belge’nin tespit ve tekliflerini eleştirerek kendi estetik-poetik anlayışımı paylaşmaya da çalışıyorum —tabii, kelam konusu anlayışın daha detaylı olarak ‘Hayal, Hakikat, Yaratı’ [Bağlam Y., 2001], ‘Boşluğa Açılan Kapı’ [Bağlam Y., 2004], ‘Romanları Yaşamak’ [Notabene Y., 2018] ve ‘Yaratıcı Tavır’ [Notabene Y., 2019] kitaplarımdan okunabileceğini de hatırlatarak.)
Sözünüzün bütünü ortasında —genel geçer kabullerin hisözüne— psikanalizin ‘yaratıcı’ bir hüviyeti ve işleyişi olduğunu vurguluyorsunuz; bunu biraz açmanız mümkün mü?
Kitabımın art kapağına aldığım paragraftan yararlanarak özetlemek gerekirse söz edecek olursam; psikanaliz, bilgili kendi ile başı beğenilen olmayanın hoşnutsuzluğunu sorunsallaştırıp kendini kuran hakikate gerçek yol alma uğraşıdır. Mevcuda iz düşüren namevcudun, —hayalet misali— birtakım emarelerle bilince musallat olan tekinsizin peşine düşüldüğü; kuruluşun maddi tarihselliği ortasından yol alıp şimdinin (‘varoluşsal özerklik’e hürmet ve hevesle) bir daha inşa edildiği bir hareketlilik olduğu için yaratıcı bir edimdir, psikanaliz. Yaratma yüreğini, itkisini ve yakıtını (ötürüsıyla, hakikatliliğini) bilinçdışı ile münasebetinden tedarik eden; o münasebetledir ki, kendisini hem psikoterapilerden tıpkı vakitte ideolojilerden farklı kılan bir hareketlilik.
Psikoterapiler, ruhun iyileştirimi, sağaltımı, tımarı ise; psikanaliz, ruhun başkaldırısı, ayaklanmasıdır. (Okurun, “Hangi psikanaliz?” sorusu hesaba katılmak üzere.) Aslında, kitabımda, bu biçimdesi bir psikanalitik duyarlıkla, yaşananda uç veren melankolimizden hareketle tekinsiz(liğ)in peşine düşüp kurucu hakikatimize yanlışsız yol almaya, “komünist arzu”nun (bir manada, “genç Marx’ın”) nerede/nasıl bastırılmış olduğunu anlamaya, maluliyetimizle tımar olup komünist arzuyu ayaklandırmaya; ötürüsıyla, demokratik, eşitlikçi ve özgür yeni bir dünyanın umudunu; inanç, içtenlik ve tutkuyla kendini gerçekleştirme yüreğini canlandırmaya özendiğim de söylenebilir.
Melankoli ve yas bağlamında ‘solun melankolisi’ üzere sert bir sıkıntıyı de gündeme getiriyorsunuz. Solun kendi tarihiyle hesaplaşmasında, Walter Benjamin’in, “torunlarımızın kurtarılması ülküsüyle değil, köleleştirilmiş atalarımızın imgesiyle” beslendiğimiz gerçeği geçerliyse, “geçmiş vakit olgusu” üzerinden solun hezimetini ve melankolisini nasıl değerlendirdiğinizi de bizimle paylaşır mısınız?
Kitabımın son (5.) bahsi olarak ele alıyorum, solun melankolisini. ‘Duvar’ın 1989’da yıkılışı, Sovyetler’in 1991’de dağılışı ile perçinlenen; solun, hüzün, kırıklık, keyifsizlik, mecalsizlik ve öfkeyle örülmüş “melankolik ontolojisi”ni niçinsellik bağlamında anlamaya çalışıyorum. Birebir soruna baş yormuş Wendy Brown, Jodi Dean, Enzo Traverso ve Alain Badiou üzere müelliflerden el alarak, —eleştirel bir yaklaşımla— nasiplenerek… Alışılmış işin ortasında “melankoli” olduğu ve psikanalitik duyarlıkla Marksizme yoldaşlığa soyunduğum için Freud’un ‘Yas ve Melankoli’si rehberim olmak üzere.
‘Sol melankoli’ lafını sarf eden Walter Benjamin’in niyeti, hâlet-i rûhiyyesi ne imiş, berikiler melankoliye dair ne demiş, andığınız kelamıyla Benjamin zikrettiğim müelliflerden hangisinin yorumuna —ve ötürüsıyla, melankoliden çıkma önerisine— yakın düşüyormuş, bu söyleşi çerçevesinde anlatılabilecek üzere değil. Yalnızca, solun melankolisini (Wendy Brown’a yakın düşerek ve psikanalitik duyarlılığımla) “kurucu ideal”iyle bağı üzerinden açıklıyorum ben. Mutlaklık, şaşmazlık beklentisi ve tümkuvvetlilükle yatırımlandırılmış bir ülkünün nazarında yürünen ve nihayetlenen bir seyahat olarak. Hakikatin o olduğunun şuuruna vararak (kurucu hakikatimizle yüzleşerek); ’komünist ufuk’tan gözümüzü ayırmamakla bir arada, ‘olası başarısızlıklar uzamı’nda yol almaya gönül indirebilmiş ve ‘hareket’ ortasında sına
maya açık bir zihniyetle donanarak bir daha yola düzülmenin sağaltıcı olabileceğinden bahisle. “Tarihin meleği” enkazdan alamadığı gözleriyle günün fırtınasına kapılıp sürüklenmeyecekse, bakışımız bir ‘son bakış’ olarak enkaza çakılıp kalmayacaksa… diyerek.Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Kitap seviyesinde yeni bir çalışmam yok. Hannah Arendt, “Yalnızca diğerleriyle konuşabildiğim için kendi kendimle de konuşabilirim, yani düşünebilirim” diye not düşmüş ‘Düşünce Güncesi’ne. Konuşabiliyor muyuz? Arendt’le tıpkı bakış açısına yerleştirebileceğimiz Mihail Bahtin’in gereksinim duyduğu karşı kelam alış (mukabele) bahtına sahip miyiz? Ne bileyim, şu konuştuklarımız bağlamında, etrafta ‘sitemkâr sol ahlakçılık’tan (ipe sapa gelmez suçlamalar, vs.) öte bir şey gorebiliyor muyuz? Öte yandan, kitap yayımlatmak da meşakkatli. Bir yayınevi, Birikim, vb. mecmualarda (psikanaliz-felsefe/siyaset bağlamında) yayımlanmış yazılarımı bir kitapta toplamak niyetimi paylaştığımda, “Biz o çeşit metinleri fakat yabancı müelliflerden olursa çevirip yayımlıyoruz” demişti. Şimdilik ve son olarak, kızım Barış Emek’e ithaf ettiğim bir kitabım olduğu için sevinçliyim. Günler nasıl mı geçiyor, işte bu biçimde…