Din ve toplum alakası her vakit netameli bir bahis olagelmiştir. Bunun en temel niçinlerinden biri ise iktidarların, İlah ismine konuşup onu kendi çıkarı doğrultusunda kullanımında, bu gözetici kalkanın ardında kendi refahı ve zenginliği için her türlü zorbalığı yapmasında ve halkı baskıyla sömürmesinde yatar; tıpkı günümüzde olduğu üzere.
İlahın ve dinin ismi ne olursa olsun, hangi coğrafyada ve hangi periyotta geçerse geçsin Tanrı’nın kelamı, onun kimin yanında olduğuna bakılırsa daima değişir/değiştirilir. Tabiri caizse din değil İlah reforme edilir. Bilhassa Aydınlanma Periyodu öncesinde iktidar sürmek için de, iktidarı devirmek için de Tanrı’yı yanına çekmek, onun gücünden takviye almak hayli kıymetlidir. ötürüsıyla İlah, kimin safında yer aldığına göre toteliterleşir veyahut özgürleştirici bir mana kazanır.
‘TANRI VE HALK TIPKI LİSANDA KONUŞUR’
Geçtiğimiz günlerde Eric Vuillard’ın ‘Yoksulların Savaşı’ isimli kitabı raflardaki yerini aldı. Can Yayınları etiketine sahip olan, Nihan Özyıldırım’ın çevirisiyle okuduğumuz ‘Yoksulların Savaşı’ tam da bu sıkıntıyı bahis edinmiş bir tarihî anlatı.
Memleketler arası Man Booker Ödülü’nün kısa listesine girmiş bu kitabında Vuillard, 16. yüzyıl Avrupa’sında, Alman bir din adamı olan Thomas Müntzer liderliğinde örgütlenen bir isyanın niçinlerini, ortaya çıkış şartlarını, büyüme safhalarını ve nihayetinde silahlı bir direniş haline alarak nizamlı ordulara baş tutmasını ve o meşhur Fakirlerin Savaşı’nı (Köylülerin Savaşı olarak da geçer) başlatmasını anlatır.
Fakirlerin Savaşı, Eric Vuillard, Tercüman: Nihan Özyıldırım, 56 syf., Can Yayınları, 2021.
“Tanrı’nın, iki hırsız içinde çarmıha gerilen dilencilerin rabbinin niye bu denli pırıltıya gereksinimi olduğunu, onun papazlarının niye bu kadar şatafata muhtaçlık duyduklarını anlayamıyorlardı, içlerini sorun basıyordu kimi vakit. Fakirlerin yaradanı neden bu biçimde tuhaf halde zenginlerin tarafındaydı, daima zenginlerle beraberydi? Her şeyi bırakmak gerektiğini neden her şeyi almış olanların ağzından söylüyordu?”
Vuillard, Müntzer’in serüvenine girmedilk evvelce, onun dolaylı öncülü olarak kabul edilen birtakım isimleri anlatmaya başlar. Bunların birincisi 14. yüzyılda yaşayan İngiliz din adamı ve filozof John Wycliffe’tir. Beşerlerle İlah içindeki aracıya karşı çıkan, isteyen her insanın Tanrı’yla dolaysız bağ kurabileceğini savunan Wycliffe, kutsal kitabın temel rehber olduğunu, bu yüzden kitabın İngilizceye çeviri edilmesinin gerekliliği üzerinde durur. Lakin o periyotta bütün yazışmaların Latince yapıldığı, İngilizcenin avam sınıfın konuştuğu ismi bir lisan olarak kabul gördüğü düşünülünce, bu talep yöneticiler tarafınca bir hakaret olarak algılanır.
bir daha 14. yüzyıl İngiltere’sinde diğer bir din adamı olan John Ball, 1370 senelerında gezgin bir vaiz olarak iktidar sahipleri ve zenginler aleyhinde konuşmalar yaparak oldukçaça taraftar toplar ve bir tehdit olarak görüldüğü için kısa müddette tutuklanır. Tıpkı senelerda Wat Tyler, poll tax vergisini tahsil etmek için gelip, küçük kızına cinsel hücumda bulunan bir tahsildarı öldürerek “ilk” kanı akıtır. Bu çekip darbesi civardaki köylülerin de ayaklanmasına sebep olur ve silahlanan beşerler işgal ettikleri bölgelerin yöneticileri infaz etmeye başlarlar.
Devamında öbür beşerler diğer isyanlara liderlik ederek iktidara baş fiyatlar. Çabucak her isyan kanlı biçimde bastırılsa da epeyce geçmeden bir diğeri çıkar. Halk nefret doludur. İsyan kültürüyle bezenmiş ve iç savaş tecrübesi kazanmıştır.
‘TANRI İKTİDARI HALKA VERDİ’
çabucak hemen 11 yaşındayken babası gözlerinin önünde asılan Thomas Müntzer’i ortaya çıkaran şartlar işte bunlardır. Müntzer “sahih” olmayan dinî kaynakları, tartışmaları da okuyup bunları vaaz ederek dolaşmaya başladığında, gittiği çabucak her yerden tehlikeli kabul edilerek sürülür. Lakin tüm bu mahzurlar onu bezdirmek yerine tam bilakis yüreklendirir.
Müntzer’in başkalarına kıyasla daha radikal olduğu hayli geçmeden anlaşılır. Luther İncil’i Almancaya çeviri ederken, Müntzer onu pasiflikle itham eder, gittiği her yerde verdiği Almanca vaazlarda zenginleri ve iktidarı sahiplerini yerin tabanına sokar. Başta köylüler olmak üzere, kentli çalışanlar, burjuvalar da Almanca bir vaaz dinlemek, amen dedikleri şeyin manasını öğrenmek için Müntzer’i dinlemeye masraflar. Pek alışılmış bölge kontları bunu yasaklar, hatta birtakım köylülere ağır cezalar verirler, lakin kâr etmez, iş çığırından çıkmıştır artık.
Müntzer’in liderliğinde isyan eden halk, işgal ettikleri her bölge yöneticisinin “küçüklerin karşısında alçalmasını” ister. Halk kendilerine yapılan zulmün acısını yağma ve infazlarla çıkarmaya çalışır. İsyan güç kazandıkça büyür, öbür bölgelerden çok sayıda dağınık küme bir ortaya gelmeye başlar. Nihayetinde küçük bir orduya dönüşürler.
Müntzer’i başkalarından ayıran temel fark burada ortaya çıkar, o yalnızca Tanrı’yla kulu birebir lisanda buluşturmaya çalışmaz, dünyayı da reforme etmek ister; soylu haklarının, özel mülkiyetin ve hatta devletin olmadığı bir toplumdan bahseder. Eşitlik yalnızca İlah huzurunda değil, dünyada da sağlanmalı, diye düşünür.
“‘Ayaklanan köylüler değil, İlah,’ diyecektir Luther. Ancak İlah değildi. Ayaklanan düpedüz köylülerdi. Tanrı’yı açlık, hastalık, zillet, paçavra olarak isimlendirmek istiyorsanız diğer olağan. Ayaklanan İlah değil karşılıksız ve zarurî çalışmaydı, tımar vergisiydi, aşardı, ölenlerin mallarına el koyma hakkıydı, toprak kirasıydı, haraçtı, yol harcıydı, saman hasadıydı, birinci gece hakkıydı, kesilmiş burunlar, oyulmuş gözlerdi, azap çarkına gerilmiş, kerpetenle parçalanmış, yakılmış bedenlerdi.”
Vuillard’ın 14. yüzyıldan Müntzer’e kadar etkileyici, yer yer provokatif cümlelerle yazdığı ‘Yoksulların Savaşı’ndan günümüze baktığımızda, ortadan geçen yaklaşık altı yüz yıla karşın bütün zorbalığını din kisvesiyle örtmeye çabalayan iktidarların formlarının pek değişmediği görüyoruz. Hâlâ İlah ismine konuşup, onu politik çıkarlarına alet eden, bu yolla her türlü kepazeliği göz nazaran göre yapmayı kendine hak sayan iktidarlar, dehşetli bir zenginlik içerisinde yaşarken halka yemek porsiyonlarını düşürmelerini, gösterişten uzak kalmalarını tavsiye ederler, açlık sonundaki insanları bayrakla, milliyetçilikle, Tanrı’yla kandırıp bütün cürmü kendileri üzere olmayanlara yıkarlar ve tüm bunlara isyan edenleri hapsedip öldürmekten de çekinmezler. Ne var ki fakirler, her yüzyılda olduğu üzere, kindar gözlerle sıranın kendilerine gelmesini beklemektedirler…
Man Booker heyeti, “bir daha tahayyül edilen tarihin, devrimci bir vaazın göz kamaştırıcı bir kesimi, eşitsizliğin öfkeli bir ifşası,” diye yorumlar ‘Yoksulların Savaşı’nı. Vuillard bu övgüyü ziyadesiyle hak eder. Yarattığı atmosfer, lisanı kullanma hüneri ve soğukkanlılığı yerli yerindedir.
Vuillard’ın bir daha Can Yayınları etiketine sahip ve bir daha Nihan Özyıldırım’ın çevirisiyle basılan bir kitabı daha var. ‘Gündem’ ismini taşıyan ve Nazi periyodunu mevzu edinen bu romanı da ‘Yoksulların Savaşı’ndan daha sonra okuma listenize almak isteyebilirsiniz.
İlahın ve dinin ismi ne olursa olsun, hangi coğrafyada ve hangi periyotta geçerse geçsin Tanrı’nın kelamı, onun kimin yanında olduğuna bakılırsa daima değişir/değiştirilir. Tabiri caizse din değil İlah reforme edilir. Bilhassa Aydınlanma Periyodu öncesinde iktidar sürmek için de, iktidarı devirmek için de Tanrı’yı yanına çekmek, onun gücünden takviye almak hayli kıymetlidir. ötürüsıyla İlah, kimin safında yer aldığına göre toteliterleşir veyahut özgürleştirici bir mana kazanır.
‘TANRI VE HALK TIPKI LİSANDA KONUŞUR’
Geçtiğimiz günlerde Eric Vuillard’ın ‘Yoksulların Savaşı’ isimli kitabı raflardaki yerini aldı. Can Yayınları etiketine sahip olan, Nihan Özyıldırım’ın çevirisiyle okuduğumuz ‘Yoksulların Savaşı’ tam da bu sıkıntıyı bahis edinmiş bir tarihî anlatı.
Memleketler arası Man Booker Ödülü’nün kısa listesine girmiş bu kitabında Vuillard, 16. yüzyıl Avrupa’sında, Alman bir din adamı olan Thomas Müntzer liderliğinde örgütlenen bir isyanın niçinlerini, ortaya çıkış şartlarını, büyüme safhalarını ve nihayetinde silahlı bir direniş haline alarak nizamlı ordulara baş tutmasını ve o meşhur Fakirlerin Savaşı’nı (Köylülerin Savaşı olarak da geçer) başlatmasını anlatır.
Fakirlerin Savaşı, Eric Vuillard, Tercüman: Nihan Özyıldırım, 56 syf., Can Yayınları, 2021.
“Tanrı’nın, iki hırsız içinde çarmıha gerilen dilencilerin rabbinin niye bu denli pırıltıya gereksinimi olduğunu, onun papazlarının niye bu kadar şatafata muhtaçlık duyduklarını anlayamıyorlardı, içlerini sorun basıyordu kimi vakit. Fakirlerin yaradanı neden bu biçimde tuhaf halde zenginlerin tarafındaydı, daima zenginlerle beraberydi? Her şeyi bırakmak gerektiğini neden her şeyi almış olanların ağzından söylüyordu?”
Vuillard, Müntzer’in serüvenine girmedilk evvelce, onun dolaylı öncülü olarak kabul edilen birtakım isimleri anlatmaya başlar. Bunların birincisi 14. yüzyılda yaşayan İngiliz din adamı ve filozof John Wycliffe’tir. Beşerlerle İlah içindeki aracıya karşı çıkan, isteyen her insanın Tanrı’yla dolaysız bağ kurabileceğini savunan Wycliffe, kutsal kitabın temel rehber olduğunu, bu yüzden kitabın İngilizceye çeviri edilmesinin gerekliliği üzerinde durur. Lakin o periyotta bütün yazışmaların Latince yapıldığı, İngilizcenin avam sınıfın konuştuğu ismi bir lisan olarak kabul gördüğü düşünülünce, bu talep yöneticiler tarafınca bir hakaret olarak algılanır.
bir daha 14. yüzyıl İngiltere’sinde diğer bir din adamı olan John Ball, 1370 senelerında gezgin bir vaiz olarak iktidar sahipleri ve zenginler aleyhinde konuşmalar yaparak oldukçaça taraftar toplar ve bir tehdit olarak görüldüğü için kısa müddette tutuklanır. Tıpkı senelerda Wat Tyler, poll tax vergisini tahsil etmek için gelip, küçük kızına cinsel hücumda bulunan bir tahsildarı öldürerek “ilk” kanı akıtır. Bu çekip darbesi civardaki köylülerin de ayaklanmasına sebep olur ve silahlanan beşerler işgal ettikleri bölgelerin yöneticileri infaz etmeye başlarlar.
Devamında öbür beşerler diğer isyanlara liderlik ederek iktidara baş fiyatlar. Çabucak her isyan kanlı biçimde bastırılsa da epeyce geçmeden bir diğeri çıkar. Halk nefret doludur. İsyan kültürüyle bezenmiş ve iç savaş tecrübesi kazanmıştır.
‘TANRI İKTİDARI HALKA VERDİ’
çabucak hemen 11 yaşındayken babası gözlerinin önünde asılan Thomas Müntzer’i ortaya çıkaran şartlar işte bunlardır. Müntzer “sahih” olmayan dinî kaynakları, tartışmaları da okuyup bunları vaaz ederek dolaşmaya başladığında, gittiği çabucak her yerden tehlikeli kabul edilerek sürülür. Lakin tüm bu mahzurlar onu bezdirmek yerine tam bilakis yüreklendirir.
Müntzer’in başkalarına kıyasla daha radikal olduğu hayli geçmeden anlaşılır. Luther İncil’i Almancaya çeviri ederken, Müntzer onu pasiflikle itham eder, gittiği her yerde verdiği Almanca vaazlarda zenginleri ve iktidarı sahiplerini yerin tabanına sokar. Başta köylüler olmak üzere, kentli çalışanlar, burjuvalar da Almanca bir vaaz dinlemek, amen dedikleri şeyin manasını öğrenmek için Müntzer’i dinlemeye masraflar. Pek alışılmış bölge kontları bunu yasaklar, hatta birtakım köylülere ağır cezalar verirler, lakin kâr etmez, iş çığırından çıkmıştır artık.
Müntzer’in liderliğinde isyan eden halk, işgal ettikleri her bölge yöneticisinin “küçüklerin karşısında alçalmasını” ister. Halk kendilerine yapılan zulmün acısını yağma ve infazlarla çıkarmaya çalışır. İsyan güç kazandıkça büyür, öbür bölgelerden çok sayıda dağınık küme bir ortaya gelmeye başlar. Nihayetinde küçük bir orduya dönüşürler.
Müntzer’i başkalarından ayıran temel fark burada ortaya çıkar, o yalnızca Tanrı’yla kulu birebir lisanda buluşturmaya çalışmaz, dünyayı da reforme etmek ister; soylu haklarının, özel mülkiyetin ve hatta devletin olmadığı bir toplumdan bahseder. Eşitlik yalnızca İlah huzurunda değil, dünyada da sağlanmalı, diye düşünür.
“‘Ayaklanan köylüler değil, İlah,’ diyecektir Luther. Ancak İlah değildi. Ayaklanan düpedüz köylülerdi. Tanrı’yı açlık, hastalık, zillet, paçavra olarak isimlendirmek istiyorsanız diğer olağan. Ayaklanan İlah değil karşılıksız ve zarurî çalışmaydı, tımar vergisiydi, aşardı, ölenlerin mallarına el koyma hakkıydı, toprak kirasıydı, haraçtı, yol harcıydı, saman hasadıydı, birinci gece hakkıydı, kesilmiş burunlar, oyulmuş gözlerdi, azap çarkına gerilmiş, kerpetenle parçalanmış, yakılmış bedenlerdi.”
Vuillard’ın 14. yüzyıldan Müntzer’e kadar etkileyici, yer yer provokatif cümlelerle yazdığı ‘Yoksulların Savaşı’ndan günümüze baktığımızda, ortadan geçen yaklaşık altı yüz yıla karşın bütün zorbalığını din kisvesiyle örtmeye çabalayan iktidarların formlarının pek değişmediği görüyoruz. Hâlâ İlah ismine konuşup, onu politik çıkarlarına alet eden, bu yolla her türlü kepazeliği göz nazaran göre yapmayı kendine hak sayan iktidarlar, dehşetli bir zenginlik içerisinde yaşarken halka yemek porsiyonlarını düşürmelerini, gösterişten uzak kalmalarını tavsiye ederler, açlık sonundaki insanları bayrakla, milliyetçilikle, Tanrı’yla kandırıp bütün cürmü kendileri üzere olmayanlara yıkarlar ve tüm bunlara isyan edenleri hapsedip öldürmekten de çekinmezler. Ne var ki fakirler, her yüzyılda olduğu üzere, kindar gözlerle sıranın kendilerine gelmesini beklemektedirler…
Man Booker heyeti, “bir daha tahayyül edilen tarihin, devrimci bir vaazın göz kamaştırıcı bir kesimi, eşitsizliğin öfkeli bir ifşası,” diye yorumlar ‘Yoksulların Savaşı’nı. Vuillard bu övgüyü ziyadesiyle hak eder. Yarattığı atmosfer, lisanı kullanma hüneri ve soğukkanlılığı yerli yerindedir.
Vuillard’ın bir daha Can Yayınları etiketine sahip ve bir daha Nihan Özyıldırım’ın çevirisiyle basılan bir kitabı daha var. ‘Gündem’ ismini taşıyan ve Nazi periyodunu mevzu edinen bu romanı da ‘Yoksulların Savaşı’ndan daha sonra okuma listenize almak isteyebilirsiniz.