İZMİR – Muharrir Memnun Can’ın kaleme aldığı biyografi kitabı, ‘Öncü Bir Kürt Aydını: M. Malmîsanij’, Dara Yayınları tarafınca yayımlandı. Malmîsanij’in Kürt lisanı için verdiği uğraşa odaklanan kitap, “biyografi, bibliyografya ve ekler” kısımlarından oluşuyor. Kitabın art kapağında, İsveçli edebiyat eleştirmeni Jenny Aschenbrenner’in, M. Malmîsanij’ı tanıttığı şu cümleler yer alıyor: “Stockholm’deki Skeppsholmen’de biroldukca hoş eski binadan birinde, rıhtıma ve büyük tekne sıralarına kadar Kürt Kütüphanesi var. İsveç’te ortaya çıkan canlı Kürt kültürel sahnesinin bir modülüdür bu. Kütüphane girişindeki masanın gerisinde kalın çerçeveli klasik entelektüel gözlükleriyle, Kürt lisanı için cesurca bir çaba vermiş olan Mehmet Tayfun (Malmîsanij) oturuyor.”
Kitabı devasa emeği için Malmîsanij’a duyduğu minnet ve vefa duygusu niçiniyle yazdığını söyleyen Can, “Amacım Malmîsanij üzere yaşayan bir kıymetimizin daha güzel anlaşılmasını sağlamak ve ileride yapılacak Kürt lisanı çalışmalarına katkı sunmaktır” diyor.
Zazaca alanında değerli çalışmalara imza atan Memnun Can ile hocası Malmîsanij’in hayatını ve bibliyografyasını kaleme aldığı kitabı hakkında keyifli bir sohbet ettik.
Memnun Can ve Nuray Pehlivan
Tarihçi muharrir Simone Lässig, “Biroldukca biyografi, kahramanları hakkında olduğu kadar müellifleri hakkında da bir şeyler anlatır. Bu manada, şuurlu olsun yahut olmasın neredeyse bütün biyografi çalışmaları otobiyografik özellikler taşır” diyor. Ne dersiniz?
Enteresan ve haklılık hissesi olan bir değerlendirmede bulunmuş Lässig. Hepimizin bildiği üzere sanatkarın gerçeğe sadık kalmak üzere bir mecburiyeti yoktur. Tarihçi ise çalıştığı hususa dair dokümanlara, şahitlere ve olaylara mümkün olduğunca kendini onların haricinde tutarak, hislerini, kanılarını ve beklentilerini izole ederek yaklaşır. Biyografi müellifine gelince, o bu ikisinin sentezi olan bir işi yapar. Dokümanları, kaynakları yahut şahitleri üzerinde çalışırken bir tarihçi nesnelliğiyle yaklaşır, yaklaşmalıdır. Lakin bir yandan da tıpkı roman muharriri üzere bir kişi üzerine çalışır. O kişinin kişisel hayatını husus edinir. olağan olarak yer yer hislerini da karıştırmak suretiyle ele aldığı kişi hakkında duygusal yargılara ulaşır.
Öteki bir deyişle biyografi, tarih ile edebiyatın bir ortada bulunduğu bir yazın tipidir. Kaynaklara, evraklara ve şahitlere dayalı objektif çalışma anlayışıyla sunulması biyografilere tarihî bir vasıf da kazandırır. Öte yandan bu sunuma müellifinin kendi hayal gücünü, kurgusunu, şahsi paha yargılarını, özcesi kendi perspektifini, ferdî dünyasını katmasıyla edebi bir çeşit olan romana yaklaşır. Yadsınamaz bir gerçek de şudur ki müellifin, biyografisini yazacak bireyle ortak pahalara sahip olması gerekir. Yani bir biyografi muharriri her insanın biyografisini başarılı biçimde yazamaz; duygusal, düşünsel ve ereksel ortaklaşma ortasında olduğu şahısların biyografilerini daha başarılı bir biçimde yazabilir.
‘DEĞERİNİN YAŞARKEN BİLİNMESİNİ İSTEDİM’
Kitaba başlamadan evvel motivasyonunuz neydi? Çalışmaya başlarken nasıl bir çerçeve belirlediniz?
Kitabın mutfak çalışması master tezim olan Kırmancca (Zazaca) Bibliyografyası ile birebir periyoda, yani 2015 yılı başlarına denk gelir. Malmîsanij hocanın Kırmancca için fazlaca değerli bir isim olduğunu daha evvelde de biliyordum fakat arşiv çalışmalarım sırasında fark ettim ki benim sandığımdan da öte nicelik ve nitelikte üretimler yapmış. Birden niye tıpkı anda onun bibliyografyasını da hazırlamayayım diye sordum kendi kendime ve bu çalışmanın hikayesi bu biçimdelikle başlamış oldu. Önsözde de belirttiğim üzere hocanın 1976’da başlayan ve bugüne kadar uzanan basılmış yapıtları ve yapıtları üzerine yazılanların tamamına yakınını inceleme, kıymetli bir kısmını da okuma talihim oldu. Üretimlerinin bilinirliğini artırmanın, yarınlara transferinin yolu bu biçimdesi bir çalışmadan geçer diye düşündüm. Öte yandan devasa emeğine karşı duyduğum şahsî vefa duygusu ve pahasının yaşarken bilinmesi niyetim beni motive eden en önemli konulardı diyebilirim.
Çalışmaya başlarken başlangıçta kendisi üzerine genel bir bibliyografya hazırlamak niyetiyle yola çıkmıştım. Yani hem onun yazdıklarının ve çevirdiklerinin tıpkı vakitte onun yapıtları üzerine yazılanların künyesini bir ortada sunmak istiyordum. Bildiğiniz üzere bu çerçeveyi aştı çalışmam. Şöyle ki; geçtiğimiz yıl çoğunluğu öğrencilerinden oluşan Zazaca alanında çalışan birkaç şahısla Malmîsanij hocamıza ithaf ettiğimiz editoryal bir kitap çıkardık. Bedelli Kürt akademisyen Şahap Vali’nin koordinatörlüğüyle yayımlanan bu kitabın tam ismi ‘Yazınsal Varoluştan Akademik Literatüre Kırmancca (Zazaca) M. Malmîsanij’a Armağan’dı. Çeşidi, yani hocaya armağan edilmesi hasebiyle biyografinin birinci formunu tıpkı başlıkla o kitapta yayınlamıştım. daha sonrasında bu biyografiyi bir daha gözden geçirmeye ve genişleterek çalışmasını sürdürdüğüm ‘M. Malmîsanij Bibliyografyası’na eklemeye karar verdim. Kitap, bu biçimdelikle birebir isimle ancak ‘Biyografi-Bibliyografya’ ibareleri eklenmiş halde çıkmış oldu.
‘MALMÎSANİJ, ZAZA KÜRT TOPLUMU İÇİN ÇAĞDAŞ KÜLTÜR İNŞACILARINDANDIR’
Kitabınızın bir kısmında “Bireyin tarihi lakin ortasında bulunduğu toplumun tarihiyle birlikte yazılabilir” diyorsunuz. Bir entelektüel olarak Malmîsanij’ın şahsi tarihi, ortasında bulunduğu toplumun kültürel tarihini etkileyerek ve değiştirerek de ilerliyor. Bu bağlamda toplumsal tarihle, ferdi entelektüel tarihin kesişmesi noktasında neler söyleyebiliriz?
Evet, bireyin tarihi lakin ortasında bulunduğu toplumun tarihiyle birlikte yazılabilir. Çünkü nihayetinde insan büyük ölçüde doğduğu yerin, bölgenin eseridir. Ya da bir diğer deyişle; insan içine doğup büyüdüğü, yetiştiği toplumun, devrin ve kaidelerin bir eseridir. İbn Haldun’un “Coğrafya kaderdir” lafına fazlaca atıfta bulunulur. Bilinenin tersine kendisi ‘Mukaddime’sinde bu kelamı kullanmamışsa da coğrafyanın insan hayatı üstündeki belirleyici öge olduğunu söz ettiği açıktır. ötürüsıyla bireyin tarihini doğduğu coğrafyanın, yetiştiği toplumun, yaşadığı devrin tarihinden bağımsız okumak pek isabetli bir okuma olmayacaktır. Ayrıyeten insanlık tarihine istikamet vermiş biroldukca düşünür, bilim insanı ve başkanın dünyayı etkileme taraflarına bakıldığında yaşadıkları sosyokültürel ve tarihi sürecin tesirlerini barındırdığı görülür.
Entelektüel mefhumu üzerine baş yoran biroldukca düşünürün farklı sözlerle ortaklaştığı noktalardan biri de entelektüellerin hem toplumun ve kültürün inşacıları birebir vakitte onların değişimi, gelişimi ve dönüşümünün en kıymetli aktörleri olduklarıdır. Buradan baktığımızda Malmîsanij, ortasından çıktığı Zaza Kürt toplumu için çağdaş kültür inşacılarından biridir. Onun için bir entelektüel olarak Malmîsanij’ın şahsi tarihi, ortasında bulunduğu toplumun kültürel tarihini etkileyerek ve değiştirerek de ilerliyor.
Öncü Bir Kürt Aydını M. Malmîsanij (Biyografi-Bibliyografya), Keyifli Can, 192 syf., Dara Yayınları, 2021.
Bu sorunuzun karşılığını kitapta da yer verdiğim ve Malmîsanij hocanın aydın sorumluluğunu taşıdığının göstergesi olan kendi tabirlerini ekleyerek noktalamak isterim. Türkiye’de 12 Eylül daha sonrası yasal prosedürle çıkmış birinci gazete olan 29 Aralık 1991 tarihindeki Rojname’de Mehemed Malmîsanij ismiyle kaleme aldığı Zazaca köşe yazısında –Türkçesiyle- şöyleki diyor:
“… Büyük küçük, erkek bayan, hepimizin omuzlarına bakılırsav düşüyor. Herkesten daha fazlaca eğitimlilerimiz, bilenlerimiz ve aydınlarımızın sorumluluklarını bilmesi gerekir. Bilen sorumludur. Kim ne kadar biliyorsa o kadar sorumludur. Kim bilip de yapmıyorsa günahkârdır. Milletimiz bir gün daha fazlaca da aydınlara soracaktır: Sen milletin ve insanlık için ne yaptın? Milletin bizden hesap sorması koşul değil, biz kendi kendimize soralım.”
bir daha kitabınızda Malmîsanij’ın hayatı, değişik alanlardaki çalışmaları ve rolü üzerinde dururken, beraberinde Kürtlerde bu biçimdesi fazlaca istikametli bireylerin sayısının az olduğunu vurguluyorsunuz. Bu başlı başına bir soru işareti… Devletleşememe, bir ulus kimliği etrafında süreğen kozmopolit kent külçeşidinin yerleşememesi, entelektüel bireylerin yetişme süreçleriyle ne kadar irtibatlı olabilir?
Çok istikametli Kürt aydınlarının azlığı maalesef günümüzün de bir realitesi. Alışılmış ki bu realite Kürtlerin statüsünden, daha doğrusu statüsüzlüğünden, Kürt toplumsal-kültürel tarihinden kopuk bedellendirilemez. Bildiğiniz üzere entelektüel gelişmenin momentleri sanayileşme, çağdaşlık, aydınlanma dediğimiz hareketler ya da süreçlerdir. Kürtlerin geç uluslaşmasının temelinde, çağdaş manada kentleşmenin ve endüstrileşme süreçlerinin yaşanmayışı; bunun doğal kararı olarak burjuvazi sınıfının oluşmaması üzere dinamiklerin yoksunluğu yatar. 40 milyona yakın bir nüfusları bulunmasına rağmilk evvelki yüzyılın başlarında geçen treni kaçırarak bir ulus devlet kuramamalarına yol açan bu durum, biroldukça bakımdan olduğu üzere Kürtlerin aydın katmanı ve entelektüel kapasitesi üzerinde de olumsuz tesir gösterdi. Bu bahsi bir kadarıyla noktalayayım; entelektüel kimliğin dayandığı en değerli ölçütlerden biri eğitimdir ve her toplumun eğitim seviyesini belirleyen de kendi nitelik ve şartlarıdır.
‘BİZİM ARKADAŞ YERİNE ULUSAL HESAP YAPMAK GEREKİR’
Malmîsanij’ın siyasi gayretin kültürel çabayı gölgede bırakması, kolaycılığa kaçılması noktasında da tenkitleri var. Bu hususta siz neler söylersiniz?
Onun bu tenkidine ben de motamot katılıyorum. İdeolojik düşünce/örgütlenme biçimi, genel olarak siyasi erekleri merkeze alır ve öteki faaliyetleri bu ereklere ulaşma yolunda hizmet etmesi gereken alanlar olarak görür. Yani bu manada araçsal bir bakış açısına sahiptir. Hâlbuki kültürel gayret bir toplumun yaşantısından yarınına kadar biroldukca gelişmeye taraf verecek son derece kıymetli, süreğen ve stratejik bir çaba alanıdır. Bu alanın özneleri eğitimciler, entelektüeller ve sanatkarlar da ideolojik bakış açısından, onun dayattığı aksiyoncu duruştan uzak ve bağımsız olmalıdırlar.
Kürtler ölçeğinde baktığımızda ise sanatsal-kültürel çabayı önemseyen lakin bu gayret alanını ve oyuncularını kendi etkisi/yönlendirmesi altında tutmak isteyen Kürt siyasal hareketlerini görürüz. Bu da bir çeşit vesayettir. Ve bu vesayet ne kadar yanlışsa kimi Kürt aydın, müellif, sanatçı dilbilimcilerinin kendi çalışmalarında ya da Kürt lisanı ve kültürü alanındaki faaliyetlere katılırken siyasal tercihlerini, ideolojik ve dar çerçeveli ferdi eğilimlerini ikinci plana atamıyor olmaları da o kadar yanlıştır. Bunun Kürtlerdeki ‘doğal kararı’ da karşımıza kolektif çalışma külçeşidinin zayıflığı olarak çıkmaktadır. Malmîsanij hocanın kendisiyle yapılmış bir röportajda söylemiş olduği üzere, “Bizim arkadaş yerine ulusal hesap yapmak gerekir.”
Birebir biçimde hocamın kolaycılık tenkidine de katılıyorum. Onun dediği üzere; “yazmak nitekim de bir sorumluluk gerektirir. Yazacaksak evvela bunun şuurunda olmalıyız. Kaldı ki başka lisanlarda yazanlardan daha dezavantajlı durumda olduğumuza göre onlardan daha fazla, hiç şayet olmazsa en az onlar kadar çalışmalıyız.”
Örnek vermek gerekirse bakıyorsunuz rastgele bir yapıtta yer alan yanlış bir bilgi, bir diğer muharririn çalışmasında tıpkı halde karşınıza çıkıyor. niye? Zira müellif bu bilgiyi araştırmadan, kaynak incelemesi yapmaya gerek duymadan alıntılamakta veya referans vermekte hiç bir beis görmüyor. Hakeza vakit zaman değerli oranda internetten kopyaladığı bilgilerle ya da bilimsel niteliği olmayan kaynaklardan alıntılarla dolu kitaplara da rastlıyoruz. Bu kolaycılığın en tehlikeli yanı, yanlış bilginin yayılmasıdır ki bir bilgi, hele ki bizim üzere dezavantajlı toplumlarda yayıldı mı onun önünü almak hayli sıkıntı hatta neredeyse imkânsızdır.
‘MALMÎSANİJ, HER KÜRDÜN ANADİLİ İÇİN BİR ŞEYLER YAPABİLECEĞİ BİLDİRİSİNİ VERİYOR’
Kitapta Malmîsanij’ın uzun bir süre Kırmanccanın tek okur-yazarı olduğundan bahsediyorsunuz. İnanılmaz bir direnç öyküsü bu aslında. Bu Kürt Don Kişot sizce Kürtlere inatla neyi hatırlatıyor ve anlatıyor?
Her şeydilk evvel anadil sevgisini anlatıyor. Anadil sevgisinin dönüştürücü-yaratıcı gücünü hatırlatıyor. Bütün baskıcı kaidelere ve olanaksızlara karşın her Kürdün anadili için bir şeyler yapabileceğini, yapması gerektiğini, hiç değilse günümüzün nazarance artmış imkanlarında ana lisanının ümmisi kalmaması gerektiği iletisini veriyor. “Kürt kökenli” olmayı benimsemiş olanlar bu bildirisi ne kadar alır bilinmez lakin “Kürt asıllı olmak/kalmak” isteyenlerin bu iletisi önemsemesi gerektiği kesinlikle. Bana nazaran Malmîsanij hocanın Kürt lisanı ve kültürü için yaptığı 40 yılı aşan sistematik çalışmanın, emeğinin ve yapıtlarının verdiği genel bir ileti da var: Lisan yani Kürtçe, kültürel birikim ve tarihî şuur olmaksızın millet kimliğinin manasının olamayacağı, ötürüsıyla gerçek bir ulusal şuurun ve yurtseverlik anlayışından kelam edilemeyeceği gerçeğidir.
‘ÇEKMECESİ BİNLERCE KARTEKSLE DOLUYDU’
Malmîsanij hoca hakkında kitapta değinmediğiniz değişik anekdotlar kesinlikle olmuştur. Bizimle paylaşır mısınız?
şüphesiz. Birincisi Ankara’daki üniversite senelerında eline geçen Farsça-Türkçe Sözlüğe dair. Hoca Zazacaya emsal sözlere rastladığından hareketle didik didik inceledim diyor ancak ben kendisinden o sözlükteki bütün sözcükleri tek tek okuduğunu duyduğumda doğrusu hayli şaşırmıştım.
Bir de kendi kendine Zazaca yazmaya başlaması derim. Tahminen bugün de birçok insan kendi kendine Zazaca öğrenmeye çalışıyor diye düşünenler olabilir. Ancak bu katiyen tıpkı şey değil. O, bunu kendi tabiriyle “yazılı tek bir metin bile görmeden” yapıyor. Düşünsenize bir başına yazmak, anadilinin tek okur-yazarı olmak, yazım tecrübesi edinerek öğrenmek, öğrenerek öğretmek ve anadilinin yazgısını değiştiren en önemli insanlardan biri olmak. Dünyada meselai arasanız fazlaca nadir çıkar herbiçimde. Yani üzerine konuştuğumuz bu kitap aslında, “Hocasız bir hocanın biyografisi ve bibliyografyasıdır” desek abartı olmaz sanırım.
Bir kezinde de meskenine kendisini ziyarete gittiğimde bana kitaplığını gezdirirken büyük bir çekmeceyi açıp gösterdi. Bilirsiniz evvelden karteksler vardı. İşte bu çekmece hocanın kendi eliyle üzerlerine anımsadığında unutmamak için not aldığı, derlediği veyahut Türkçe sözlükten Zazaca karşılıkları olan sözleri not aldığı binlerce karteksle doluydu. çabucak hemen şaşkınlığım geçmemişti ki içerideki bir odada bu biçimde bir çekmece daha olduğunu söylemiş oldu. 12 Eylül devrinde el konulan veyahut yakılan kitapları içinde gidenler hariç alışılmış. Natürel hocanın Zazacadaki biroldukça birinci yapıtın müellifi olduğunu, kelam konusu kartekslerin de 1987’de yayımlanan Zazaca-Türkçe kelamlık çalışmasının mutfağıyla ilgili olduğunu eklemeliyim.
‘HİÇBİR OKUR, MUHARRİRİN HAMALI DEĞİLDİR’
Açıkçası kitaba başlamadan evvel bir ömür hikayesinin bu kadar sade ve akıcı olmasını beklemiyordum. Sizce bir biyografiyi ilgi alımlı hale getiren, merak uyandıran ve okunur kılan nedir?
Görüşünüzü paylaştığınız için teşekkür ediyorum. Bence bu soruya verilecek yanıtın iki boyutu var: Okuyucu ve biyografi muharriri. Birinci belirleyici çok natürel okurun kendi seçimidir. Yani husus alınan bireye ilgisi, onun hayatını tanıma ve anlamak istemesi kitabı eline almasına münasebettir de. Lakin bir okur olarak söylersek ilgi duyarak aldığımız birtakım kitapların kesinlikle elimizde tutunamadıkları da olmuştur. Zira sıradan bir tabirle söyleyecek olursam; hiç bir okur, muharririn hamalı değildir. ötürüsıyla genel olarak bütün kitaplarda ya da periyodik metinlerinde bilhassa de roman, öykü, biyografi, şiir üzere yapıtlarda nitelik problemi kıymetli.
Biyografi müellifi boyutuna gelince; bir kez biyografi beşere, insanın dünyasına ilgi duymayı ve onun hayatına empatiyle bakabilme hünerini gerektiren bir yazın tipidir. Bir öteki kıymetli nokta ise mevzu aldığı beşerle biyografi müellifinin ortak paydalara sahip olmasıdır. Üzerine yazdığı hayatı anlamış, o hayatın sahibinin lisanına vâkıf, onun fikir ve aksiyon dünyasına hâkim hatta ona nüfuz etmiş bir insan olmalıdır biyografi müellifi. çok olağan ki yanı sıra yazdığı lisanda edebi kurgu ve söz yeterliliğine de sahip olmalı. Bunların tamamı bir biyografinin niteliğini, okunurluğunu ve hatta kalıcılığını belirleyen etkenlerdir diye düşünüyorum. Olağan üzerine konuştuğumuz biyografinin muharriri olarak değil de bir okur olarak fikrimi paylaştığımın altını çiziyorum.
Kitabı devasa emeği için Malmîsanij’a duyduğu minnet ve vefa duygusu niçiniyle yazdığını söyleyen Can, “Amacım Malmîsanij üzere yaşayan bir kıymetimizin daha güzel anlaşılmasını sağlamak ve ileride yapılacak Kürt lisanı çalışmalarına katkı sunmaktır” diyor.
Zazaca alanında değerli çalışmalara imza atan Memnun Can ile hocası Malmîsanij’in hayatını ve bibliyografyasını kaleme aldığı kitabı hakkında keyifli bir sohbet ettik.
Memnun Can ve Nuray Pehlivan
Tarihçi muharrir Simone Lässig, “Biroldukca biyografi, kahramanları hakkında olduğu kadar müellifleri hakkında da bir şeyler anlatır. Bu manada, şuurlu olsun yahut olmasın neredeyse bütün biyografi çalışmaları otobiyografik özellikler taşır” diyor. Ne dersiniz?
Enteresan ve haklılık hissesi olan bir değerlendirmede bulunmuş Lässig. Hepimizin bildiği üzere sanatkarın gerçeğe sadık kalmak üzere bir mecburiyeti yoktur. Tarihçi ise çalıştığı hususa dair dokümanlara, şahitlere ve olaylara mümkün olduğunca kendini onların haricinde tutarak, hislerini, kanılarını ve beklentilerini izole ederek yaklaşır. Biyografi müellifine gelince, o bu ikisinin sentezi olan bir işi yapar. Dokümanları, kaynakları yahut şahitleri üzerinde çalışırken bir tarihçi nesnelliğiyle yaklaşır, yaklaşmalıdır. Lakin bir yandan da tıpkı roman muharriri üzere bir kişi üzerine çalışır. O kişinin kişisel hayatını husus edinir. olağan olarak yer yer hislerini da karıştırmak suretiyle ele aldığı kişi hakkında duygusal yargılara ulaşır.
Öteki bir deyişle biyografi, tarih ile edebiyatın bir ortada bulunduğu bir yazın tipidir. Kaynaklara, evraklara ve şahitlere dayalı objektif çalışma anlayışıyla sunulması biyografilere tarihî bir vasıf da kazandırır. Öte yandan bu sunuma müellifinin kendi hayal gücünü, kurgusunu, şahsi paha yargılarını, özcesi kendi perspektifini, ferdî dünyasını katmasıyla edebi bir çeşit olan romana yaklaşır. Yadsınamaz bir gerçek de şudur ki müellifin, biyografisini yazacak bireyle ortak pahalara sahip olması gerekir. Yani bir biyografi muharriri her insanın biyografisini başarılı biçimde yazamaz; duygusal, düşünsel ve ereksel ortaklaşma ortasında olduğu şahısların biyografilerini daha başarılı bir biçimde yazabilir.
‘DEĞERİNİN YAŞARKEN BİLİNMESİNİ İSTEDİM’
Kitaba başlamadan evvel motivasyonunuz neydi? Çalışmaya başlarken nasıl bir çerçeve belirlediniz?
Kitabın mutfak çalışması master tezim olan Kırmancca (Zazaca) Bibliyografyası ile birebir periyoda, yani 2015 yılı başlarına denk gelir. Malmîsanij hocanın Kırmancca için fazlaca değerli bir isim olduğunu daha evvelde de biliyordum fakat arşiv çalışmalarım sırasında fark ettim ki benim sandığımdan da öte nicelik ve nitelikte üretimler yapmış. Birden niye tıpkı anda onun bibliyografyasını da hazırlamayayım diye sordum kendi kendime ve bu çalışmanın hikayesi bu biçimdelikle başlamış oldu. Önsözde de belirttiğim üzere hocanın 1976’da başlayan ve bugüne kadar uzanan basılmış yapıtları ve yapıtları üzerine yazılanların tamamına yakınını inceleme, kıymetli bir kısmını da okuma talihim oldu. Üretimlerinin bilinirliğini artırmanın, yarınlara transferinin yolu bu biçimdesi bir çalışmadan geçer diye düşündüm. Öte yandan devasa emeğine karşı duyduğum şahsî vefa duygusu ve pahasının yaşarken bilinmesi niyetim beni motive eden en önemli konulardı diyebilirim.
Çalışmaya başlarken başlangıçta kendisi üzerine genel bir bibliyografya hazırlamak niyetiyle yola çıkmıştım. Yani hem onun yazdıklarının ve çevirdiklerinin tıpkı vakitte onun yapıtları üzerine yazılanların künyesini bir ortada sunmak istiyordum. Bildiğiniz üzere bu çerçeveyi aştı çalışmam. Şöyle ki; geçtiğimiz yıl çoğunluğu öğrencilerinden oluşan Zazaca alanında çalışan birkaç şahısla Malmîsanij hocamıza ithaf ettiğimiz editoryal bir kitap çıkardık. Bedelli Kürt akademisyen Şahap Vali’nin koordinatörlüğüyle yayımlanan bu kitabın tam ismi ‘Yazınsal Varoluştan Akademik Literatüre Kırmancca (Zazaca) M. Malmîsanij’a Armağan’dı. Çeşidi, yani hocaya armağan edilmesi hasebiyle biyografinin birinci formunu tıpkı başlıkla o kitapta yayınlamıştım. daha sonrasında bu biyografiyi bir daha gözden geçirmeye ve genişleterek çalışmasını sürdürdüğüm ‘M. Malmîsanij Bibliyografyası’na eklemeye karar verdim. Kitap, bu biçimdelikle birebir isimle ancak ‘Biyografi-Bibliyografya’ ibareleri eklenmiş halde çıkmış oldu.
‘MALMÎSANİJ, ZAZA KÜRT TOPLUMU İÇİN ÇAĞDAŞ KÜLTÜR İNŞACILARINDANDIR’
Kitabınızın bir kısmında “Bireyin tarihi lakin ortasında bulunduğu toplumun tarihiyle birlikte yazılabilir” diyorsunuz. Bir entelektüel olarak Malmîsanij’ın şahsi tarihi, ortasında bulunduğu toplumun kültürel tarihini etkileyerek ve değiştirerek de ilerliyor. Bu bağlamda toplumsal tarihle, ferdi entelektüel tarihin kesişmesi noktasında neler söyleyebiliriz?
Evet, bireyin tarihi lakin ortasında bulunduğu toplumun tarihiyle birlikte yazılabilir. Çünkü nihayetinde insan büyük ölçüde doğduğu yerin, bölgenin eseridir. Ya da bir diğer deyişle; insan içine doğup büyüdüğü, yetiştiği toplumun, devrin ve kaidelerin bir eseridir. İbn Haldun’un “Coğrafya kaderdir” lafına fazlaca atıfta bulunulur. Bilinenin tersine kendisi ‘Mukaddime’sinde bu kelamı kullanmamışsa da coğrafyanın insan hayatı üstündeki belirleyici öge olduğunu söz ettiği açıktır. ötürüsıyla bireyin tarihini doğduğu coğrafyanın, yetiştiği toplumun, yaşadığı devrin tarihinden bağımsız okumak pek isabetli bir okuma olmayacaktır. Ayrıyeten insanlık tarihine istikamet vermiş biroldukca düşünür, bilim insanı ve başkanın dünyayı etkileme taraflarına bakıldığında yaşadıkları sosyokültürel ve tarihi sürecin tesirlerini barındırdığı görülür.
Entelektüel mefhumu üzerine baş yoran biroldukca düşünürün farklı sözlerle ortaklaştığı noktalardan biri de entelektüellerin hem toplumun ve kültürün inşacıları birebir vakitte onların değişimi, gelişimi ve dönüşümünün en kıymetli aktörleri olduklarıdır. Buradan baktığımızda Malmîsanij, ortasından çıktığı Zaza Kürt toplumu için çağdaş kültür inşacılarından biridir. Onun için bir entelektüel olarak Malmîsanij’ın şahsi tarihi, ortasında bulunduğu toplumun kültürel tarihini etkileyerek ve değiştirerek de ilerliyor.
Öncü Bir Kürt Aydını M. Malmîsanij (Biyografi-Bibliyografya), Keyifli Can, 192 syf., Dara Yayınları, 2021.
Bu sorunuzun karşılığını kitapta da yer verdiğim ve Malmîsanij hocanın aydın sorumluluğunu taşıdığının göstergesi olan kendi tabirlerini ekleyerek noktalamak isterim. Türkiye’de 12 Eylül daha sonrası yasal prosedürle çıkmış birinci gazete olan 29 Aralık 1991 tarihindeki Rojname’de Mehemed Malmîsanij ismiyle kaleme aldığı Zazaca köşe yazısında –Türkçesiyle- şöyleki diyor:
“… Büyük küçük, erkek bayan, hepimizin omuzlarına bakılırsav düşüyor. Herkesten daha fazlaca eğitimlilerimiz, bilenlerimiz ve aydınlarımızın sorumluluklarını bilmesi gerekir. Bilen sorumludur. Kim ne kadar biliyorsa o kadar sorumludur. Kim bilip de yapmıyorsa günahkârdır. Milletimiz bir gün daha fazlaca da aydınlara soracaktır: Sen milletin ve insanlık için ne yaptın? Milletin bizden hesap sorması koşul değil, biz kendi kendimize soralım.”
bir daha kitabınızda Malmîsanij’ın hayatı, değişik alanlardaki çalışmaları ve rolü üzerinde dururken, beraberinde Kürtlerde bu biçimdesi fazlaca istikametli bireylerin sayısının az olduğunu vurguluyorsunuz. Bu başlı başına bir soru işareti… Devletleşememe, bir ulus kimliği etrafında süreğen kozmopolit kent külçeşidinin yerleşememesi, entelektüel bireylerin yetişme süreçleriyle ne kadar irtibatlı olabilir?
Çok istikametli Kürt aydınlarının azlığı maalesef günümüzün de bir realitesi. Alışılmış ki bu realite Kürtlerin statüsünden, daha doğrusu statüsüzlüğünden, Kürt toplumsal-kültürel tarihinden kopuk bedellendirilemez. Bildiğiniz üzere entelektüel gelişmenin momentleri sanayileşme, çağdaşlık, aydınlanma dediğimiz hareketler ya da süreçlerdir. Kürtlerin geç uluslaşmasının temelinde, çağdaş manada kentleşmenin ve endüstrileşme süreçlerinin yaşanmayışı; bunun doğal kararı olarak burjuvazi sınıfının oluşmaması üzere dinamiklerin yoksunluğu yatar. 40 milyona yakın bir nüfusları bulunmasına rağmilk evvelki yüzyılın başlarında geçen treni kaçırarak bir ulus devlet kuramamalarına yol açan bu durum, biroldukça bakımdan olduğu üzere Kürtlerin aydın katmanı ve entelektüel kapasitesi üzerinde de olumsuz tesir gösterdi. Bu bahsi bir kadarıyla noktalayayım; entelektüel kimliğin dayandığı en değerli ölçütlerden biri eğitimdir ve her toplumun eğitim seviyesini belirleyen de kendi nitelik ve şartlarıdır.
‘BİZİM ARKADAŞ YERİNE ULUSAL HESAP YAPMAK GEREKİR’
Malmîsanij’ın siyasi gayretin kültürel çabayı gölgede bırakması, kolaycılığa kaçılması noktasında da tenkitleri var. Bu hususta siz neler söylersiniz?
Onun bu tenkidine ben de motamot katılıyorum. İdeolojik düşünce/örgütlenme biçimi, genel olarak siyasi erekleri merkeze alır ve öteki faaliyetleri bu ereklere ulaşma yolunda hizmet etmesi gereken alanlar olarak görür. Yani bu manada araçsal bir bakış açısına sahiptir. Hâlbuki kültürel gayret bir toplumun yaşantısından yarınına kadar biroldukca gelişmeye taraf verecek son derece kıymetli, süreğen ve stratejik bir çaba alanıdır. Bu alanın özneleri eğitimciler, entelektüeller ve sanatkarlar da ideolojik bakış açısından, onun dayattığı aksiyoncu duruştan uzak ve bağımsız olmalıdırlar.
Kürtler ölçeğinde baktığımızda ise sanatsal-kültürel çabayı önemseyen lakin bu gayret alanını ve oyuncularını kendi etkisi/yönlendirmesi altında tutmak isteyen Kürt siyasal hareketlerini görürüz. Bu da bir çeşit vesayettir. Ve bu vesayet ne kadar yanlışsa kimi Kürt aydın, müellif, sanatçı dilbilimcilerinin kendi çalışmalarında ya da Kürt lisanı ve kültürü alanındaki faaliyetlere katılırken siyasal tercihlerini, ideolojik ve dar çerçeveli ferdi eğilimlerini ikinci plana atamıyor olmaları da o kadar yanlıştır. Bunun Kürtlerdeki ‘doğal kararı’ da karşımıza kolektif çalışma külçeşidinin zayıflığı olarak çıkmaktadır. Malmîsanij hocanın kendisiyle yapılmış bir röportajda söylemiş olduği üzere, “Bizim arkadaş yerine ulusal hesap yapmak gerekir.”
Birebir biçimde hocamın kolaycılık tenkidine de katılıyorum. Onun dediği üzere; “yazmak nitekim de bir sorumluluk gerektirir. Yazacaksak evvela bunun şuurunda olmalıyız. Kaldı ki başka lisanlarda yazanlardan daha dezavantajlı durumda olduğumuza göre onlardan daha fazla, hiç şayet olmazsa en az onlar kadar çalışmalıyız.”
Örnek vermek gerekirse bakıyorsunuz rastgele bir yapıtta yer alan yanlış bir bilgi, bir diğer muharririn çalışmasında tıpkı halde karşınıza çıkıyor. niye? Zira müellif bu bilgiyi araştırmadan, kaynak incelemesi yapmaya gerek duymadan alıntılamakta veya referans vermekte hiç bir beis görmüyor. Hakeza vakit zaman değerli oranda internetten kopyaladığı bilgilerle ya da bilimsel niteliği olmayan kaynaklardan alıntılarla dolu kitaplara da rastlıyoruz. Bu kolaycılığın en tehlikeli yanı, yanlış bilginin yayılmasıdır ki bir bilgi, hele ki bizim üzere dezavantajlı toplumlarda yayıldı mı onun önünü almak hayli sıkıntı hatta neredeyse imkânsızdır.
‘MALMÎSANİJ, HER KÜRDÜN ANADİLİ İÇİN BİR ŞEYLER YAPABİLECEĞİ BİLDİRİSİNİ VERİYOR’
Kitapta Malmîsanij’ın uzun bir süre Kırmanccanın tek okur-yazarı olduğundan bahsediyorsunuz. İnanılmaz bir direnç öyküsü bu aslında. Bu Kürt Don Kişot sizce Kürtlere inatla neyi hatırlatıyor ve anlatıyor?
Her şeydilk evvel anadil sevgisini anlatıyor. Anadil sevgisinin dönüştürücü-yaratıcı gücünü hatırlatıyor. Bütün baskıcı kaidelere ve olanaksızlara karşın her Kürdün anadili için bir şeyler yapabileceğini, yapması gerektiğini, hiç değilse günümüzün nazarance artmış imkanlarında ana lisanının ümmisi kalmaması gerektiği iletisini veriyor. “Kürt kökenli” olmayı benimsemiş olanlar bu bildirisi ne kadar alır bilinmez lakin “Kürt asıllı olmak/kalmak” isteyenlerin bu iletisi önemsemesi gerektiği kesinlikle. Bana nazaran Malmîsanij hocanın Kürt lisanı ve kültürü için yaptığı 40 yılı aşan sistematik çalışmanın, emeğinin ve yapıtlarının verdiği genel bir ileti da var: Lisan yani Kürtçe, kültürel birikim ve tarihî şuur olmaksızın millet kimliğinin manasının olamayacağı, ötürüsıyla gerçek bir ulusal şuurun ve yurtseverlik anlayışından kelam edilemeyeceği gerçeğidir.
‘ÇEKMECESİ BİNLERCE KARTEKSLE DOLUYDU’
Malmîsanij hoca hakkında kitapta değinmediğiniz değişik anekdotlar kesinlikle olmuştur. Bizimle paylaşır mısınız?
şüphesiz. Birincisi Ankara’daki üniversite senelerında eline geçen Farsça-Türkçe Sözlüğe dair. Hoca Zazacaya emsal sözlere rastladığından hareketle didik didik inceledim diyor ancak ben kendisinden o sözlükteki bütün sözcükleri tek tek okuduğunu duyduğumda doğrusu hayli şaşırmıştım.
Bir de kendi kendine Zazaca yazmaya başlaması derim. Tahminen bugün de birçok insan kendi kendine Zazaca öğrenmeye çalışıyor diye düşünenler olabilir. Ancak bu katiyen tıpkı şey değil. O, bunu kendi tabiriyle “yazılı tek bir metin bile görmeden” yapıyor. Düşünsenize bir başına yazmak, anadilinin tek okur-yazarı olmak, yazım tecrübesi edinerek öğrenmek, öğrenerek öğretmek ve anadilinin yazgısını değiştiren en önemli insanlardan biri olmak. Dünyada meselai arasanız fazlaca nadir çıkar herbiçimde. Yani üzerine konuştuğumuz bu kitap aslında, “Hocasız bir hocanın biyografisi ve bibliyografyasıdır” desek abartı olmaz sanırım.
Bir kezinde de meskenine kendisini ziyarete gittiğimde bana kitaplığını gezdirirken büyük bir çekmeceyi açıp gösterdi. Bilirsiniz evvelden karteksler vardı. İşte bu çekmece hocanın kendi eliyle üzerlerine anımsadığında unutmamak için not aldığı, derlediği veyahut Türkçe sözlükten Zazaca karşılıkları olan sözleri not aldığı binlerce karteksle doluydu. çabucak hemen şaşkınlığım geçmemişti ki içerideki bir odada bu biçimde bir çekmece daha olduğunu söylemiş oldu. 12 Eylül devrinde el konulan veyahut yakılan kitapları içinde gidenler hariç alışılmış. Natürel hocanın Zazacadaki biroldukça birinci yapıtın müellifi olduğunu, kelam konusu kartekslerin de 1987’de yayımlanan Zazaca-Türkçe kelamlık çalışmasının mutfağıyla ilgili olduğunu eklemeliyim.
‘HİÇBİR OKUR, MUHARRİRİN HAMALI DEĞİLDİR’
Açıkçası kitaba başlamadan evvel bir ömür hikayesinin bu kadar sade ve akıcı olmasını beklemiyordum. Sizce bir biyografiyi ilgi alımlı hale getiren, merak uyandıran ve okunur kılan nedir?
Görüşünüzü paylaştığınız için teşekkür ediyorum. Bence bu soruya verilecek yanıtın iki boyutu var: Okuyucu ve biyografi muharriri. Birinci belirleyici çok natürel okurun kendi seçimidir. Yani husus alınan bireye ilgisi, onun hayatını tanıma ve anlamak istemesi kitabı eline almasına münasebettir de. Lakin bir okur olarak söylersek ilgi duyarak aldığımız birtakım kitapların kesinlikle elimizde tutunamadıkları da olmuştur. Zira sıradan bir tabirle söyleyecek olursam; hiç bir okur, muharririn hamalı değildir. ötürüsıyla genel olarak bütün kitaplarda ya da periyodik metinlerinde bilhassa de roman, öykü, biyografi, şiir üzere yapıtlarda nitelik problemi kıymetli.
Biyografi müellifi boyutuna gelince; bir kez biyografi beşere, insanın dünyasına ilgi duymayı ve onun hayatına empatiyle bakabilme hünerini gerektiren bir yazın tipidir. Bir öteki kıymetli nokta ise mevzu aldığı beşerle biyografi müellifinin ortak paydalara sahip olmasıdır. Üzerine yazdığı hayatı anlamış, o hayatın sahibinin lisanına vâkıf, onun fikir ve aksiyon dünyasına hâkim hatta ona nüfuz etmiş bir insan olmalıdır biyografi müellifi. çok olağan ki yanı sıra yazdığı lisanda edebi kurgu ve söz yeterliliğine de sahip olmalı. Bunların tamamı bir biyografinin niteliğini, okunurluğunu ve hatta kalıcılığını belirleyen etkenlerdir diye düşünüyorum. Olağan üzerine konuştuğumuz biyografinin muharriri olarak değil de bir okur olarak fikrimi paylaştığımın altını çiziyorum.