Serdar Korucu
Gökçeada ya da Rumsuzlaştırılmadan evvelki gerçek ismiyle İmroz, uzun yıllar Türkiye edebiyatında kıymetli bir yere sahip oldu. bir epey ünlü isim, Ege’nin bu epeyce tartışmalı adasıyla ilgili çeşitli yazılar kaleme aldı. Yaklaşık bin kilometre uzağında bulunan Kıbrıs’taki tansiyonun karabasan üzere çöktüğü yıllar da dahil…
İmroz ile ilgili erken devir Türkiye edebiyatında birinci yazılardan biri Nazım Hikmet’e ilişkin. 1938 yılında İstanbul Tevkifhanesi’ndeyken kullandığı defterler içinde çıkan “Zeytin ve Üzüm Adası” başlıklı yazısı, kısa bir roman kıvamında. 1930’ların sonunda kaleme alınan bu yapıtında muharrir, İmroz’u olduğundan “farklı” anlatıyor ya da en azından okuyucusuna o denli hissettiriyor.
Nazım Hikmet’in yazısında “Türk çobanlar” bulunuyor örneğin. Rumlarla dost, kaçakçılıkla uğraşan Türkler yer alıveriyor adada. İşin farklı yanıysa o periyot İmroz’da, hele de o devirde bu biçimdesi büyük bir Türk nüfusu da, nüfuzu da yok. Zira adaya Cumhuriyet periyodunun birinci Türk nüfus göçü, II. Dünya Savaşı senelerında el konulan manastır toprakları üstüne, Karadenizli ailelerle olur. Öncesinde Rum kimliğiyle yaşar. Bir periyot Yunanistan’ın eline geçen, statüsü I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar belirsizliğe düşen adanın Lozan’da, Çanakkale Boğazı’nın girişindeki stratejik kıymeti niçiniyle Türkiye’ye verilişi bile bu niçinle tartışma yaratır. Bu gerçeğe karşın Nazım Hikmet, tarih boyunca Türklerin “az” kaldığı, azınlıkta olduğu, sıklıkla “devlet temsili” olarak yer aldıkları bu bölgedeki toplumun yaşayışına dair yazısını kaleme alırken, tartısı Türklere o denli kuvvetli bir biçimde veriyor ki, Rumların güya nüfuslarının da “gereğiymiş” üzere “azınlıkta” kaldıkları, güya o periyodun İstanbul’unda bir bölgede, tahminen Prens Adaları’ndan birinde geçiyormuş izlenimi veren bir yazı ortaya çıkıyor.
Nazım Hikmet, yazısında yarattığı “bir ortada yaşam” ortasında komşu Yunan adalarından kaçak olarak gelen ve mis üzere sakız kokan iki “mastika şişesi”ni konuklara hisse eder. Lakin bu komşuluk hali de her vakit “kardeşçesine” olmaz. Zira Nazım Hikmet bu yapıtını, 1921’deki “İşte o günden beri Türk’ün malı İstanbul, oburunun olursa, yıkılmalı İstanbul!” dizelerinden daha sonra, 1939’da başlayıp 1940’ta bitirdiği, şiirinin ortasındaki sözle “gâvura karşı koyan” ‘Kuvayi Ulusala Destanı’nın öncesinde kaleme almıştır.
“Zeytin ve Üzüm Adası”ndaki Topal Yorgaki, “iyi Rum” olarak öne çıkar. Türk arkadaşı Kaçakçı Kara Ahmet ile yoldaşlığı ne vakit, nasıl başlar bilinmez ancak onları birbirlerine bağlayan kaçakçılıklarıdır. Güvenlik güçlerinin baskınında yoldaşı ölene kadar… Bu vefatın akabinde Topal Yorgaki, “senelerca süren eski zanaatı olan kaçakçılık, onda insanlara karşı kinli bir itimatsızlık yaratmış” olsa da, “eski ortağının oğlunu kendi kayığı, ağı ve kahvesi kadar” sever, inanır. bu biçimdece eski ortağı merhumun oğlu Ali, yazının ana karakteri olarak öne çıkar. “Sadece zeytinliğe, zeytine, zeytinyağına sözlerinden biri Türkçe oburu Rumca dört beş satırlık ahenktar bir küfür destanı okumakla hıncını alan” bu genç, adanın hayali beraberliğinde, Türk ve Rum toplumu içinde bir hayat yaşar: “Bir an evvel Topal Yorgaki’nin kahvesine kavuşmak! Orada iskeleden, Salih’in kayığıyla Dimitri’nin sarı çizgili motoru içinden balıklama denize atlamak!”
Nazım Hikmet’in “kötü” karakteriyse adadaki üç zeytinyağı fabrikasından ikisinin sahibi, Pire limanında da ardiyeleri olan, aslında Atina’da yaşayan, kendi rivayetine nazaran gençliğinde bir iki sene Paris’e gidip Sorbonne’da eğitim almış Yunan tebaalı Dimitri Papazoğlu olur. Müellif, Papazoğlu’nu varlıklı, adadaki Türklere üstten bakıp akıl veren, Avrupa hayranı ve cümlelerinin ortasına anadili Rumcanın yanı sıra Fransızca yerleştiren bir karakter olarak yaratır: “Ama korkuyorsun vre pedimu [bre çocuğum]. Korkuyorsun işi büyültmekten. Yarım adamsın. (…) Jö di la verite monşer [Gerçeği söylüyorum canım]. Yarım adam. Bir işadamının yarısı. Yarım. Yarım adam.”
Nazım Hikmet’in anlatısındaki Papazoğlu, 1927’de Ankara-Atina içindeki Seyrisefain Mutabakatı gereği Türkiye’de ikamet edebilen Yunan tebaalılardan biri miydi bilinmez ancak ticaret üzerinden yaptığı tiradı, “yabancı” olarak görülen yatırımın “millileştirilmesi” gerektiğine dair olur: “Bir nasyon [millet], bir millet kendi toprağı üzerinde yalnız kendi kapitali işlediği vakit hürriyete kavuşur. Bu ada sizin. Türklerin. Burada benim fabrikalarımın ne işi var. Bak kendi aleyhimde konuşuyorum. Benim buradaki param size düşmandır. Sen bunu anlıyorsun. Lakin korkuyorsun. İşten korkuyorsun Nuri Efendi. Korkma. Senin için en güzel kondisyonları yapıyorum.”
Türkiye-Yunanistan içinde o devir yaşanan yumuşamanın sert kalemini etkilemediği Nazım Hikmet “farklı” bir İmroz yaratmış olsa da, ilerleyen senelerda adayı anlatacak olanlar Rum kimliğine atıfta bulunur. Onlardan biri “İmrozlu Kız” şiiriyle Sait Faik Abasıyanık’tır.
“Dudakları yağmurlu havalarda
Bütün hafta kirli
Pazar günleri fiyakalıdır Eleni”
16 Mayıs 1954’te Vatan-Sanat Sayfası’nda yer alan bu dizelerden 2 yıl öncesinde muharrir, 1952’de ‘Son Kuşlar’ kitabındaki iki hikayesinde İmroz’a değinmiştir. Burgazada’da geçen “Yaşayacak” hikayesinde, balıkçılar içindeki birini, elli yaşlarında olan, saçı dökülmüş başından, alelade uzunluğu posundan umulmayan bir ustalıkla çalışan İmrozlu Rum’u anlatır uzun uzun. “Adamı hayranlıkla seyretmemeye imkan yoktu” der, “Çalıştıkça açıldı, gelişti. Çalıştıkça bir kudret heykeli hali aldı” diye ekler ve bu gözlemlediği kişiyi “Tanrı Zeus’un bir ölümlü balıkçı kızla macerasından doğma bir yarı Tanrı” olarak niteler. Sait Faik Abasıyanık, “Dondurmacının Çırağı” öyküsündeyse sabahın beş buçuğundan gecenin birine kadar çalışan küçük İmrozlu çıraklardan bahseder. Bilhassa de Rumcasına Rumların güldüğü, Türkçesine hikayenin müellifinin bayıldığı Todori’den. Etrafındakiler küçük çocuğa, “o öğrendiği garip dili” yani İmroz’un kendine mahsus Rumca ağzını konuşması için 50 drahmi fazla bahşiş vermeyi teklif ederler: “örneğin, ben İmrozluyum, de. İmroz hoş midir anlat. Bağlık bahçelik midir? Şarabı hoş mi? Meyhaneleri insanı içmeden kör kütük edercesine maya, şıra, sirke, ekşi, salkım, üzüm çekirdeği kokar mı? Sizin denizde balık çıkar mı, balık?”
Sait Faik Abasıyanık’ın yazdığı, İmroz’un bir öbür gerçeğidir. Fakir ailelerin çocuklarının İstanbul’da ömürlerini kurma gayretidir. Tüm zorluklarına karşın bu yazının kaleme alındığı devir, İmroz için en rahat yıllar olur. Zira Demokrat Parti devrinde tansiyon azalır, nispeten rahatlama hatta canlılık gelir. Lozan Anlaşması’ndaki kararların gereği olan Rumca eğitime kavuşan ada çocukları için yeni okullar hazırlanır, kurumlar oluşturulur. Tüm bunlar darbeyle, 1960’lı senelerda değişecektir.
Bu değişimin hemilk öncesinde, 50’lerin rahatlığının sirayet ettiği 1960’ların başında İmroz turizm merkezi olarak öne çıkar. Bilhassa de edebiyatçıların gözünde. Bir devrin ayrılmaz ikilisi, Melih Cevdet Anday ile Fethi Naci, birlikte yaptıkları seyahati başka farklı kaleme alırlar.
Bu geziyi birinci kaleme alan isim, Eylül 1961’de “İmrozda M. Cevdet’le” yazısıyla Fethi Naci olur. Bu yazı aslında edebiyat üstüne bir söyleşidir lakin fondaki İmroz, vakit zaman öne çıkar, sohbetin de önüne geçer; yazının başlığına, bütününe sirayet eder. Edebiyatın iki değerli ismi, meyhaneci Manol’ün [Bano] o devirde varlığını sürdüren Kastro/Kaleköy’deki pansiyonunda kalır. Pansiyonun sol yanında Madam Marika’nın kahvesi, sağ yanında Manol’un meyhanesi bulunur. Fethi Naci, “Ben ömrümde denize, meyhaneye, kahveye hiç bu kadar yakın yaşamamıştım” der. Baudelaire’in “Et les soirs au balcon…” [Ve balkonda geçen akşamlar] deyişi üzere o pansiyonun balkonunda uzun uzun vakit geçirirler. Balkonun altında asmalar, az ötesinde küçük bir kilise vardır, daha ötesiyse iskele. Günleri Madam Marika’nın kahvesinden gelen tavla pulu şakırtısıyla başlar. Kahve içerler. Melih Cevdet Anday, Fethi Naci’yi tavlada yener. Kahvenin gediklileri ile tanışırlar. Gümrük koruma memuru İbrahim Beyefendi, balıkçı Yani, balıkçı Canavar Niko (Canavar soyadı imiş) tezli tavla maçları yaparlar. Bademliköy’den Manol’un meyhanesini süsleyen Othello’dan fotoğraflara Melih Cevdet Anday’ın eşi Yaşar Hanım’ın hayranlığını aktarır: “İmroz’da Othello’yu bilen bir meyhaneci!”
Adada köy isimlerinin köylerin mamüllerine nazaran olduğunu söyler Fethi Naci. Aslında bu Türkçeleştirme furyasının birinci dalgalarıdır. Gerçek isimleri Gliki ve Aya Todori olan köyler Bademliköy ve Zeytinliköy’e dönüştürülür örneğin. Bu isimlerin, niye ve nasıl değiştirildiğine girmez muharrir. Merkezköy dediği yerin gerçek ismi Panagia’yı da zikretmediği üzere: “Merkezköy’den Zeytinliköy’e hakikat yürürseniz yol boyunca meyve ağaçlarının uzanıp gittiğini görürsünüz. Elinizi uzatıp erik koparmak, kopardığınız erikleri yiyerek yürümek mümkün. ” Manol’un köyüne giderken daha köye varmadan küçük bir konutun önündeki karadut ağacını, Fethi Naci’nin sözüyle “kendi bahçesindeymiş gibi” yerken kendilerine yönelik daveti aktarır yazısında. Seslenen, “Buyurun, buyurun” diyen meskenin sahibi Bademliköy papazıdır. Tertemiz odasında otururlar, evvel armut yıkar getirir papaz, sonrasındasında rakı ile su: “Gerçi rakıyı, likör üzere, bir dikişte içtik, ancak, o rakıyı, o papazı unutamam artık. Meksika’da, Amerika’da, Kanada’da bulunmuş. Otuz beş yaşından daha sonra papazlığa başlamış. Ne tatlı konuşuyordu! Ayrılırken birbirimize ‘Bademliköy’ün papazına İstanbul’dan kesinlikle bir armağan yollayalım’ diyorduk.”
Bu tatlı sohbetin akabinde kendi tabiriyle “Rum vatandaşların doldurduğu bir motöre” binerler ve vapura ulaştıklarında hala İmroz’u izlerler. “Tok gözlü, uygun insanlarını sevdikleri”ni söylemiş olduği İmroz’u. O denli ki, birinci kere İstanbul’u özlemeden İstanbul’a döner Fethi Naci…
Bir yıl daha sonra Melih Cevdet Anday bir daha İmroz’a yolunu düşürür. 8 Eylül 1962’de Cumhuriyet’ye yayınlanan “İmroz’la Gelen” yazısında, yanında daha kalabalık bir arkadaş kümesi vardır ve “övgüsünü dinlete dinlete” götürdüğü İmroz’un yeri onda başkadır. Ayvalık’tan başlayıp bütün Ayvalık körfezini adım adım dolaştıktan daha sonra oradan Bozcaada’ya ve oradan İmroz’a varan o gezintide de yol arkadaşları için de en sevdikleri ada İmroz olacaktır.
Anday evvel İmroz’u Ayvalık ile kıyaslar. Bu kıyas ortasında “kazanan” Ayvalık olur. Zira İmroz, Ayvalık ile “tabiatça”, “zenginlikçe” pek uzunluk ölçüşemez, “ağaçsız sarp dağları” gemiyle dönüp Kastro/Kaleköy’e varılır. İşte Melih Cevdet Anday’ı da, arkadaşlarını da etkileyecek olan, İmroz’un asıl zenginliği orada karşılarına çıkar: “(…) karaya ayak basar basmaz kişiyi saran o güleryüz, güzellik ve dostluk havası nereden çıkıyor lakin?” Üstelik bu dostluk yalnızca geçen sene edindiği dostları, berber Kozma, meyhaneci Manol, Bademliköyü papazı, balıkçı (canavar) Niko üzere ahbaplarıyla da hudutlu kalmaz. Arkadaşları da “o güleryüzlü havayı çabucak sezivermeleri, oraya görünce bağlanıvermeleri, bu adada bir memnunluk aşı kaynadığı düşüncesine” gdolayır muharriri. “Gerçekten de İmroz’da asık yüzlü kimseye kolay kolay rastlanmaz” der. Anday, adalıları “Maksim Gorki’nin, Panait İstrati’nin, Caldwell’in, Steinbeck’in romanlarındaki, öykülerindeki fakir ancak gönlü şen kişilere” benzetir. Güçlü olmayan, her yıl milyonlar girmeyen bu adada gönüller şendir.
Müellif, bunun sebebini ada halkının varlıklı olma tutkusuna kapılmamalarında bulur. her insanın hoş bir katı beyaz peyniri, eskice bir kırmızı şarabı vardır ve daha fazlası için didinmez, güçlü olmaya, diğerlerinin üstüne çıkmaya bakmaz: “Çalışmaksa çalışmak, ölecek değiliz ya çalışmak uğrunda, oturup denize bakarız, iki çift lakırdı ederiz, türkü söyler, şarap içeriz… Asıl iş keyifli kalabilmektir.”
Melih Cevdet Anday ile arkadaşları Meryem Ana Yortusu’na da katılırlar. Anday, adanın Rum kimliğine atıfta bulunmadığı üzere, bayramı da sadece “Dereköyü panayırı” diye anmayı tercih eder. Önceliği, orada yaşanan coşkudur. Melih Cevdet Anday farkında olmadan, bugün birçok yıkık, çatısı çökmüş binasıyla, sökülmüş kapı ve pencereleri ile ziyaretçilerin fotoğraf makinelerinin, akıllı cep telefonlarının kadrajlarında yer alan Dereköy’ün o dönemki canlılığını arşivlercesine, kayda geçirircesine kaleme alır: “Koçları kimler getirip kesiyor el alem yesin diye? Kim daha evvel davranırsa o… diyeceğim, kurban işinde, kimse kimseye kazık atmıyor, bilakis yarışa girmişler. Kesip pişirenler de öyle…” Anday, bölgedeki kahvehanelerin müşterilerine hem kahve hem rakı vermelerini Avrupa kafelerine benzetir. Panayıra gelenlere öğlen yemeğinin de burada buyur edildiğini not ederek…
Muharrir adada başıboş atlar, koyunlar, inekler, eşeklerin rahatça gezdiğini zira kurt, çakal üzere yırtıcıların olmadığını söyler. Çabucak akabinde bu hayvanların çalınma tehlikesinin de olmadığını, zira adada hırsızlığın, cinayetin hatta hengame, dövüşün bile yaşanmadığını söz eder. Melih Cevdet Anday’ın, 1962’deki İmroz’unda cürüm uzaktadır, cürüm yoktur: “Avukat bir arkadaşım, İmroz’da yerleşmeyi düşünüyormuş. İş bulamayacağı için üzüldüm. Hapishane bomboş olduğuna bakılırsa avukatlara pek iş düşmüyor.”
meğer bu yazısından, hayli kısa bir süre daha sonra, 1965 yılında, müellifin coşkusuna, hayat sevincine hayran kaldığı Dereköy’e açık cezaevi inşa edilecek, “suç” adaya taşınacak, yaşanacak cinayetler ve tecavüzlerin de niçiniyle İmrozlular dünyanın dört bir yanına saçılacaktır. Tüm bunların akabinde yıllar daha sonra dönen, dönebilenlerin ruh halini, ta o devirde Anday’ın çalışmak için gidenlere söylemiş olduği üzere olacaktır: “Hayat bir İmrozluyu yabancı vilayetlere mi sürükledi, dönüp dolaşıp, paralı ya da parasız, kesinlikle İmroz’a gelecektir bir gün.”
Gökçeada ya da Rumsuzlaştırılmadan evvelki gerçek ismiyle İmroz, uzun yıllar Türkiye edebiyatında kıymetli bir yere sahip oldu. bir epey ünlü isim, Ege’nin bu epeyce tartışmalı adasıyla ilgili çeşitli yazılar kaleme aldı. Yaklaşık bin kilometre uzağında bulunan Kıbrıs’taki tansiyonun karabasan üzere çöktüğü yıllar da dahil…
İmroz ile ilgili erken devir Türkiye edebiyatında birinci yazılardan biri Nazım Hikmet’e ilişkin. 1938 yılında İstanbul Tevkifhanesi’ndeyken kullandığı defterler içinde çıkan “Zeytin ve Üzüm Adası” başlıklı yazısı, kısa bir roman kıvamında. 1930’ların sonunda kaleme alınan bu yapıtında muharrir, İmroz’u olduğundan “farklı” anlatıyor ya da en azından okuyucusuna o denli hissettiriyor.
Nazım Hikmet’in yazısında “Türk çobanlar” bulunuyor örneğin. Rumlarla dost, kaçakçılıkla uğraşan Türkler yer alıveriyor adada. İşin farklı yanıysa o periyot İmroz’da, hele de o devirde bu biçimdesi büyük bir Türk nüfusu da, nüfuzu da yok. Zira adaya Cumhuriyet periyodunun birinci Türk nüfus göçü, II. Dünya Savaşı senelerında el konulan manastır toprakları üstüne, Karadenizli ailelerle olur. Öncesinde Rum kimliğiyle yaşar. Bir periyot Yunanistan’ın eline geçen, statüsü I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar belirsizliğe düşen adanın Lozan’da, Çanakkale Boğazı’nın girişindeki stratejik kıymeti niçiniyle Türkiye’ye verilişi bile bu niçinle tartışma yaratır. Bu gerçeğe karşın Nazım Hikmet, tarih boyunca Türklerin “az” kaldığı, azınlıkta olduğu, sıklıkla “devlet temsili” olarak yer aldıkları bu bölgedeki toplumun yaşayışına dair yazısını kaleme alırken, tartısı Türklere o denli kuvvetli bir biçimde veriyor ki, Rumların güya nüfuslarının da “gereğiymiş” üzere “azınlıkta” kaldıkları, güya o periyodun İstanbul’unda bir bölgede, tahminen Prens Adaları’ndan birinde geçiyormuş izlenimi veren bir yazı ortaya çıkıyor.
Nazım Hikmet, yazısında yarattığı “bir ortada yaşam” ortasında komşu Yunan adalarından kaçak olarak gelen ve mis üzere sakız kokan iki “mastika şişesi”ni konuklara hisse eder. Lakin bu komşuluk hali de her vakit “kardeşçesine” olmaz. Zira Nazım Hikmet bu yapıtını, 1921’deki “İşte o günden beri Türk’ün malı İstanbul, oburunun olursa, yıkılmalı İstanbul!” dizelerinden daha sonra, 1939’da başlayıp 1940’ta bitirdiği, şiirinin ortasındaki sözle “gâvura karşı koyan” ‘Kuvayi Ulusala Destanı’nın öncesinde kaleme almıştır.
“Zeytin ve Üzüm Adası”ndaki Topal Yorgaki, “iyi Rum” olarak öne çıkar. Türk arkadaşı Kaçakçı Kara Ahmet ile yoldaşlığı ne vakit, nasıl başlar bilinmez ancak onları birbirlerine bağlayan kaçakçılıklarıdır. Güvenlik güçlerinin baskınında yoldaşı ölene kadar… Bu vefatın akabinde Topal Yorgaki, “senelerca süren eski zanaatı olan kaçakçılık, onda insanlara karşı kinli bir itimatsızlık yaratmış” olsa da, “eski ortağının oğlunu kendi kayığı, ağı ve kahvesi kadar” sever, inanır. bu biçimdece eski ortağı merhumun oğlu Ali, yazının ana karakteri olarak öne çıkar. “Sadece zeytinliğe, zeytine, zeytinyağına sözlerinden biri Türkçe oburu Rumca dört beş satırlık ahenktar bir küfür destanı okumakla hıncını alan” bu genç, adanın hayali beraberliğinde, Türk ve Rum toplumu içinde bir hayat yaşar: “Bir an evvel Topal Yorgaki’nin kahvesine kavuşmak! Orada iskeleden, Salih’in kayığıyla Dimitri’nin sarı çizgili motoru içinden balıklama denize atlamak!”
Nazım Hikmet’in “kötü” karakteriyse adadaki üç zeytinyağı fabrikasından ikisinin sahibi, Pire limanında da ardiyeleri olan, aslında Atina’da yaşayan, kendi rivayetine nazaran gençliğinde bir iki sene Paris’e gidip Sorbonne’da eğitim almış Yunan tebaalı Dimitri Papazoğlu olur. Müellif, Papazoğlu’nu varlıklı, adadaki Türklere üstten bakıp akıl veren, Avrupa hayranı ve cümlelerinin ortasına anadili Rumcanın yanı sıra Fransızca yerleştiren bir karakter olarak yaratır: “Ama korkuyorsun vre pedimu [bre çocuğum]. Korkuyorsun işi büyültmekten. Yarım adamsın. (…) Jö di la verite monşer [Gerçeği söylüyorum canım]. Yarım adam. Bir işadamının yarısı. Yarım. Yarım adam.”
Nazım Hikmet’in anlatısındaki Papazoğlu, 1927’de Ankara-Atina içindeki Seyrisefain Mutabakatı gereği Türkiye’de ikamet edebilen Yunan tebaalılardan biri miydi bilinmez ancak ticaret üzerinden yaptığı tiradı, “yabancı” olarak görülen yatırımın “millileştirilmesi” gerektiğine dair olur: “Bir nasyon [millet], bir millet kendi toprağı üzerinde yalnız kendi kapitali işlediği vakit hürriyete kavuşur. Bu ada sizin. Türklerin. Burada benim fabrikalarımın ne işi var. Bak kendi aleyhimde konuşuyorum. Benim buradaki param size düşmandır. Sen bunu anlıyorsun. Lakin korkuyorsun. İşten korkuyorsun Nuri Efendi. Korkma. Senin için en güzel kondisyonları yapıyorum.”
Türkiye-Yunanistan içinde o devir yaşanan yumuşamanın sert kalemini etkilemediği Nazım Hikmet “farklı” bir İmroz yaratmış olsa da, ilerleyen senelerda adayı anlatacak olanlar Rum kimliğine atıfta bulunur. Onlardan biri “İmrozlu Kız” şiiriyle Sait Faik Abasıyanık’tır.
“Dudakları yağmurlu havalarda
Bütün hafta kirli
Pazar günleri fiyakalıdır Eleni”
16 Mayıs 1954’te Vatan-Sanat Sayfası’nda yer alan bu dizelerden 2 yıl öncesinde muharrir, 1952’de ‘Son Kuşlar’ kitabındaki iki hikayesinde İmroz’a değinmiştir. Burgazada’da geçen “Yaşayacak” hikayesinde, balıkçılar içindeki birini, elli yaşlarında olan, saçı dökülmüş başından, alelade uzunluğu posundan umulmayan bir ustalıkla çalışan İmrozlu Rum’u anlatır uzun uzun. “Adamı hayranlıkla seyretmemeye imkan yoktu” der, “Çalıştıkça açıldı, gelişti. Çalıştıkça bir kudret heykeli hali aldı” diye ekler ve bu gözlemlediği kişiyi “Tanrı Zeus’un bir ölümlü balıkçı kızla macerasından doğma bir yarı Tanrı” olarak niteler. Sait Faik Abasıyanık, “Dondurmacının Çırağı” öyküsündeyse sabahın beş buçuğundan gecenin birine kadar çalışan küçük İmrozlu çıraklardan bahseder. Bilhassa de Rumcasına Rumların güldüğü, Türkçesine hikayenin müellifinin bayıldığı Todori’den. Etrafındakiler küçük çocuğa, “o öğrendiği garip dili” yani İmroz’un kendine mahsus Rumca ağzını konuşması için 50 drahmi fazla bahşiş vermeyi teklif ederler: “örneğin, ben İmrozluyum, de. İmroz hoş midir anlat. Bağlık bahçelik midir? Şarabı hoş mi? Meyhaneleri insanı içmeden kör kütük edercesine maya, şıra, sirke, ekşi, salkım, üzüm çekirdeği kokar mı? Sizin denizde balık çıkar mı, balık?”
Sait Faik Abasıyanık’ın yazdığı, İmroz’un bir öbür gerçeğidir. Fakir ailelerin çocuklarının İstanbul’da ömürlerini kurma gayretidir. Tüm zorluklarına karşın bu yazının kaleme alındığı devir, İmroz için en rahat yıllar olur. Zira Demokrat Parti devrinde tansiyon azalır, nispeten rahatlama hatta canlılık gelir. Lozan Anlaşması’ndaki kararların gereği olan Rumca eğitime kavuşan ada çocukları için yeni okullar hazırlanır, kurumlar oluşturulur. Tüm bunlar darbeyle, 1960’lı senelerda değişecektir.
Bu değişimin hemilk öncesinde, 50’lerin rahatlığının sirayet ettiği 1960’ların başında İmroz turizm merkezi olarak öne çıkar. Bilhassa de edebiyatçıların gözünde. Bir devrin ayrılmaz ikilisi, Melih Cevdet Anday ile Fethi Naci, birlikte yaptıkları seyahati başka farklı kaleme alırlar.
Bu geziyi birinci kaleme alan isim, Eylül 1961’de “İmrozda M. Cevdet’le” yazısıyla Fethi Naci olur. Bu yazı aslında edebiyat üstüne bir söyleşidir lakin fondaki İmroz, vakit zaman öne çıkar, sohbetin de önüne geçer; yazının başlığına, bütününe sirayet eder. Edebiyatın iki değerli ismi, meyhaneci Manol’ün [Bano] o devirde varlığını sürdüren Kastro/Kaleköy’deki pansiyonunda kalır. Pansiyonun sol yanında Madam Marika’nın kahvesi, sağ yanında Manol’un meyhanesi bulunur. Fethi Naci, “Ben ömrümde denize, meyhaneye, kahveye hiç bu kadar yakın yaşamamıştım” der. Baudelaire’in “Et les soirs au balcon…” [Ve balkonda geçen akşamlar] deyişi üzere o pansiyonun balkonunda uzun uzun vakit geçirirler. Balkonun altında asmalar, az ötesinde küçük bir kilise vardır, daha ötesiyse iskele. Günleri Madam Marika’nın kahvesinden gelen tavla pulu şakırtısıyla başlar. Kahve içerler. Melih Cevdet Anday, Fethi Naci’yi tavlada yener. Kahvenin gediklileri ile tanışırlar. Gümrük koruma memuru İbrahim Beyefendi, balıkçı Yani, balıkçı Canavar Niko (Canavar soyadı imiş) tezli tavla maçları yaparlar. Bademliköy’den Manol’un meyhanesini süsleyen Othello’dan fotoğraflara Melih Cevdet Anday’ın eşi Yaşar Hanım’ın hayranlığını aktarır: “İmroz’da Othello’yu bilen bir meyhaneci!”
Adada köy isimlerinin köylerin mamüllerine nazaran olduğunu söyler Fethi Naci. Aslında bu Türkçeleştirme furyasının birinci dalgalarıdır. Gerçek isimleri Gliki ve Aya Todori olan köyler Bademliköy ve Zeytinliköy’e dönüştürülür örneğin. Bu isimlerin, niye ve nasıl değiştirildiğine girmez muharrir. Merkezköy dediği yerin gerçek ismi Panagia’yı da zikretmediği üzere: “Merkezköy’den Zeytinliköy’e hakikat yürürseniz yol boyunca meyve ağaçlarının uzanıp gittiğini görürsünüz. Elinizi uzatıp erik koparmak, kopardığınız erikleri yiyerek yürümek mümkün. ” Manol’un köyüne giderken daha köye varmadan küçük bir konutun önündeki karadut ağacını, Fethi Naci’nin sözüyle “kendi bahçesindeymiş gibi” yerken kendilerine yönelik daveti aktarır yazısında. Seslenen, “Buyurun, buyurun” diyen meskenin sahibi Bademliköy papazıdır. Tertemiz odasında otururlar, evvel armut yıkar getirir papaz, sonrasındasında rakı ile su: “Gerçi rakıyı, likör üzere, bir dikişte içtik, ancak, o rakıyı, o papazı unutamam artık. Meksika’da, Amerika’da, Kanada’da bulunmuş. Otuz beş yaşından daha sonra papazlığa başlamış. Ne tatlı konuşuyordu! Ayrılırken birbirimize ‘Bademliköy’ün papazına İstanbul’dan kesinlikle bir armağan yollayalım’ diyorduk.”
Bu tatlı sohbetin akabinde kendi tabiriyle “Rum vatandaşların doldurduğu bir motöre” binerler ve vapura ulaştıklarında hala İmroz’u izlerler. “Tok gözlü, uygun insanlarını sevdikleri”ni söylemiş olduği İmroz’u. O denli ki, birinci kere İstanbul’u özlemeden İstanbul’a döner Fethi Naci…
Bir yıl daha sonra Melih Cevdet Anday bir daha İmroz’a yolunu düşürür. 8 Eylül 1962’de Cumhuriyet’ye yayınlanan “İmroz’la Gelen” yazısında, yanında daha kalabalık bir arkadaş kümesi vardır ve “övgüsünü dinlete dinlete” götürdüğü İmroz’un yeri onda başkadır. Ayvalık’tan başlayıp bütün Ayvalık körfezini adım adım dolaştıktan daha sonra oradan Bozcaada’ya ve oradan İmroz’a varan o gezintide de yol arkadaşları için de en sevdikleri ada İmroz olacaktır.
Anday evvel İmroz’u Ayvalık ile kıyaslar. Bu kıyas ortasında “kazanan” Ayvalık olur. Zira İmroz, Ayvalık ile “tabiatça”, “zenginlikçe” pek uzunluk ölçüşemez, “ağaçsız sarp dağları” gemiyle dönüp Kastro/Kaleköy’e varılır. İşte Melih Cevdet Anday’ı da, arkadaşlarını da etkileyecek olan, İmroz’un asıl zenginliği orada karşılarına çıkar: “(…) karaya ayak basar basmaz kişiyi saran o güleryüz, güzellik ve dostluk havası nereden çıkıyor lakin?” Üstelik bu dostluk yalnızca geçen sene edindiği dostları, berber Kozma, meyhaneci Manol, Bademliköyü papazı, balıkçı (canavar) Niko üzere ahbaplarıyla da hudutlu kalmaz. Arkadaşları da “o güleryüzlü havayı çabucak sezivermeleri, oraya görünce bağlanıvermeleri, bu adada bir memnunluk aşı kaynadığı düşüncesine” gdolayır muharriri. “Gerçekten de İmroz’da asık yüzlü kimseye kolay kolay rastlanmaz” der. Anday, adalıları “Maksim Gorki’nin, Panait İstrati’nin, Caldwell’in, Steinbeck’in romanlarındaki, öykülerindeki fakir ancak gönlü şen kişilere” benzetir. Güçlü olmayan, her yıl milyonlar girmeyen bu adada gönüller şendir.
Müellif, bunun sebebini ada halkının varlıklı olma tutkusuna kapılmamalarında bulur. her insanın hoş bir katı beyaz peyniri, eskice bir kırmızı şarabı vardır ve daha fazlası için didinmez, güçlü olmaya, diğerlerinin üstüne çıkmaya bakmaz: “Çalışmaksa çalışmak, ölecek değiliz ya çalışmak uğrunda, oturup denize bakarız, iki çift lakırdı ederiz, türkü söyler, şarap içeriz… Asıl iş keyifli kalabilmektir.”
Melih Cevdet Anday ile arkadaşları Meryem Ana Yortusu’na da katılırlar. Anday, adanın Rum kimliğine atıfta bulunmadığı üzere, bayramı da sadece “Dereköyü panayırı” diye anmayı tercih eder. Önceliği, orada yaşanan coşkudur. Melih Cevdet Anday farkında olmadan, bugün birçok yıkık, çatısı çökmüş binasıyla, sökülmüş kapı ve pencereleri ile ziyaretçilerin fotoğraf makinelerinin, akıllı cep telefonlarının kadrajlarında yer alan Dereköy’ün o dönemki canlılığını arşivlercesine, kayda geçirircesine kaleme alır: “Koçları kimler getirip kesiyor el alem yesin diye? Kim daha evvel davranırsa o… diyeceğim, kurban işinde, kimse kimseye kazık atmıyor, bilakis yarışa girmişler. Kesip pişirenler de öyle…” Anday, bölgedeki kahvehanelerin müşterilerine hem kahve hem rakı vermelerini Avrupa kafelerine benzetir. Panayıra gelenlere öğlen yemeğinin de burada buyur edildiğini not ederek…
Muharrir adada başıboş atlar, koyunlar, inekler, eşeklerin rahatça gezdiğini zira kurt, çakal üzere yırtıcıların olmadığını söyler. Çabucak akabinde bu hayvanların çalınma tehlikesinin de olmadığını, zira adada hırsızlığın, cinayetin hatta hengame, dövüşün bile yaşanmadığını söz eder. Melih Cevdet Anday’ın, 1962’deki İmroz’unda cürüm uzaktadır, cürüm yoktur: “Avukat bir arkadaşım, İmroz’da yerleşmeyi düşünüyormuş. İş bulamayacağı için üzüldüm. Hapishane bomboş olduğuna bakılırsa avukatlara pek iş düşmüyor.”
meğer bu yazısından, hayli kısa bir süre daha sonra, 1965 yılında, müellifin coşkusuna, hayat sevincine hayran kaldığı Dereköy’e açık cezaevi inşa edilecek, “suç” adaya taşınacak, yaşanacak cinayetler ve tecavüzlerin de niçiniyle İmrozlular dünyanın dört bir yanına saçılacaktır. Tüm bunların akabinde yıllar daha sonra dönen, dönebilenlerin ruh halini, ta o devirde Anday’ın çalışmak için gidenlere söylemiş olduği üzere olacaktır: “Hayat bir İmrozluyu yabancı vilayetlere mi sürükledi, dönüp dolaşıp, paralı ya da parasız, kesinlikle İmroz’a gelecektir bir gün.”