Serdar Korucu
İmroz, 1960’ların başında Melih Cevdet Anday’ın başını çektiği seyahatlerle Türkiye edebiyatında isminden kelam ettirmeye başlar. Bu seyahatlerden birine Azra Erhat da katılır ve bu biçimdece İmroz ‘Mavi Yolculuk’ ortasında yerini alır.
Erhat, “Melih geçen yıl İmroz’da kalmış, ahbaplar edinmişti” der ve ihtiyar Barba Manol ile kahveci Kozma’nın kırk yıllık dostları gelmiş üzere kendilerini karşıladığını müellif. Azra Erhat, 1962’nin Kaleköy plajının canlılığına hayran kalır, o devrin fotoğrafını çeker: “Plaj cıvıl cıvıldı, bir otel, kabinler, çardak altında lokantalar, bir de ne gorelim: Yolcu getirip götüren minibüsler. O denli bir canlılık ki, Ayvalık’tan beri görmemiştik bu biçimdesini. (…) Oysaki İmroz’da neler varmış da biz bilmiyormuşuz! (…) Oh, ne rahat yere gelmişiz meğer!”
Mavi Seyahat, Azra Erhat, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
Azra Erhat da edebiyatın öteki iki ismi Melih Cevdet Anday ve Fethi Naci’nin müsaadeden gidip köylerin “yeni” isimlerini kullanır yazımında. Farklı olansa yolunu Agridia’ya yani Tepeköy’e düşürmesi olur, güneşin batışını görmek için: “Evet, bir köy ancak bizde pek eşine rastlanmayan bir köy, tertipli, pak; topaç üzere çocukları pembe beyaz, tavukları besili, kedileri bile İstanbul’da nazaranmeyeceğiniz bakımlı kediler. İki genç kız yıkık kalenin tabanına oturmuşlar, görüntü seyrediyorlar, köy halkı akşam meskenine dönüyor, kolunda bir mandolinle bir delikanlı, yanındaki kızla şakalaşa şakalaşa tırmanıyor yokuşu.”
Erhat’ın ilgisini “Merkez köyü” de çeker ve bir daha Melih Cevdet Anday üzere buraları Avrupa yerleşimleriyle kıyaslar: “Merkez köyü Fransa’nın güney köylerini andırıyor. Fotoğrafçı var, turistik eşya satan iki dükkan var, hem ne hoş şeyler, kartpostallar, badem sütleri, naylon torbalar ortasında bademler, tarhana, şeker, tahta oymalar, bilezikler, yerli işlemeler, seramik vazolar. Çanakkale’de Troya kazılarında bulunmuş çanak çömleği örnek alarak seramik vazolar yapan dostum Şadiye Erdölen’in yapıtları harıl harıl satılıyor burada.”
Azra Erhat da, Anday üzere Dereköy’e hayran kalır. Onun birinci dikkatini çeken kiliseye girişte yapılan bağış olur. Maksat adadaki eğitim düzeyini artırmaktır: “(…) girişte kızlar ve oğlanlar yeni yapılacak ortaokul için para topluyorlardı. Bir büyük tepsinin içine gönlünüzden kopanı atıyorsunuz, kızlar da yakanıza bir çiçek takıyorlar. Tepside onluk, ellilik banknotlar dizi diziydi. İmroz’da okumak yazmak bilenlerin orantısı yüzde altmış. Dereköy’ün ilkokulu vardı, her köyün olduğu üzere, fakat o gün bir ortaokul için para toplanıyordu ve bana o denli geldi ki binlerce lira toplandı.”
Azra Erhat, köye gidenlerin gözden kaçıramayacağı bir yapıyı da aktarır okuyucularına: “Kilisenin bitişiğinde üstü örtülü bir çeşme vardı, bu çeşmeler mağaraya misal koca yapılar. Her gün birkaç konut bayanı orada çalı çırpıyla su ısıtıp çamaşırını yıkıyor. O gün çeşmenin sekiz ocağında sekiz kazan et kaynıyordu. Dana çorbası, konuklar için.”
Türkiye’nin o periyot en büyük köyü olan Dereköy’deki canlılığa kayıtsız kalamayan Erhat, İmroz için “(…) keyifli bir ada, ilkçağ metinlerinde uzunluğuna övülen ancak dünyanın neresinde bulunduğu pek muhakkak olmayan Memnunlar adası” der ve bu mutluluğun sırrını açıklar: “Toprak öteki yerde olduğundan daha verimli değil, lakin bu beşerler geçinmenin, insanca yaşamanın yolunu buluyorlar.”
Cardonlar, Cihat Burak, 168 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2001.
Ama adadakiler için, İmrozlular için hayat, edebiyatçıların bu ziyaretlerinin çabucak akabinde değişir. 1960 darbesinden birkaç yıl daha sonra Rumca eğitim bitmiş oldurilir. Bölgedekilerin de anlatımıyla “bir yumurta fiyatına” en verimli yerler süratle istimlak edilir ve bölgeye mahkumların serbestçe gezeceği bir açık cezaevi kurulur. Bu sürecin sonuçlarını Cihat Burak’ın ‘Cardonlar’ kitabında, “gözlüklü dişsiz” yaşlı bir Rum aktarır. Kitapta yer alan, 19 Ekim 1971’de yapılan sohbet dostça başlasa da, muharririn yargıları serttir. Ona nazaran Rumlar “hiç bir vakit içten TÜRKE DOST OLMAMIŞLARDIR. OLAMAZLAR DA esasen”. Kimi sözleri büyüterek okuyucusunun ilgisini çekmeye çalışan muharrire bakılırsa Rumların “Hepsi değilse de çoğunluğu bu biçimde” bir ruh hali ortasındadır. Lakin İmroz’da ömrün değiştiği konusunda konuştuğu Rum ile birebir fikirdedir. Zira kendisinin de öteki “kaynaklardan” duyduğu bilgiler benzeridir. Bu kaynaklara güvenir, zira açıkça söylemese de belirli ki onlar Rum değil Türk’tür: “Ben bunu daha evvelce de duymuştum aslına bakarsan, Bursa’da Bayındırlık Bakanlığı İkinci Bölge’de çalışırken İmroz’daki, Bozcaada’daki inşaatları denetime masraflardı arkadaşlar, anlatırlardı adaların balığını şarabını, halkının konuk severliğini, fakat eski sevincin, bolluğun kalmadığını söylerlerdi ‘mahkumlar geldikten daha sonra’ lafı dolaşırdı ağızlarında daima.”
Bu sohbet, Bozcaada şaraplarının artık gelmemesi üstüne açılır. Karşısındaki bir İmrozludur ve artık “ahalinin gittiğinden” bahseder. sebebiyse mahkumların gelişidir. Muharrir bu konuşmada karşısındakinin Rum aksanını Türkçe yazım lisanına yansıtmaya çalışıp tanıklığını aktarır: “Yaptılar hayli kötülük. (…) Ma, bu dukan benim diyor, ver bunu bana, çıkasaksın buradan… Yakıyor yıkıyor, fakat yok karı kız kötülük yapmak, hırsızlık yok, yakıyor, epsi mahvoldu!..”
Muharrir bunlar ortasında “Türk düşmanlığı” arasa da gerçeğin farkındadır. Bu niçinle de “Adaya mahkumları getirmişler halk yerini bırakıp kaçmış işte… İki ay oldu diye anlatıyor adam, iki ay ortasında her şey mahvoldu” diyerek kelamı bir daha Rum’a bırakır:
“- Ağaçları kesiyor, yakıyor er şey, tüfek var elde, bakıyor adam yaptı bir şey kötü vuruyor, yedi sekiz kişi vurdu birbirini; artık yok fakat, var bir yüzbaşı hayli düzgün.
– Pekala durum düzeldiyse herkes yerli yerine dönmedi mi?
– Hayıt, bitti artık, toprak kalmadı; ben satmadım toprağımı, satmam dedim, para alamam, on para almadım. Gittim Çanakkale Vali (valisiyle) konuştuk, gittim kaymakam (kaymakama) söylemiş oldum, dedim istemem para, satmam toprak ben, on para almadım… Ben yaptı askerlik iki sene Anadolu bilirim, tanarım (tanırım) versin bana toprak lakin Adana, Ankara neresi olursa; yarısı kadar dörtte teğe razıyım, lakin para; yok almam; hakim söylemiş oldu aslına bakarsan “satma oğlum” dedi “para alma sakın” ben de satmadım, on para almadım; var benim toprak şimdi…
– Pekala dönecek misin? İmroz’a mademki artık her şey düzeldi.
– Yok dönmem artık, geçti; bitti er şey, tadı yok çünkü!..”
Adanın artık tadının kalmadığını söyleyen tek kişi Cihat Burak’ın konuştuğu İmrozlu da olmaz. Sevgi Shalbukil da bu değişimin, bu yıkımın farkındadır. Onun şahit olduğu, 1974’teki “Barış Harekatı”ndan evvel, Kıbrıs tansiyonunun yükseldiği periyotta, İmroz’a askeri yerleşkelerin kurulma sürecidir.
Yürümek/Sevgi Shalbukil Bütün Yapıtları, Sevgi Shalbukil, 152 syf., İrtibat Yayınları, 2004.
Shalbukil, 1970’te yayımladığı ‘Yürümek’ kitabında, roman kahramanları Ela ve Mehmet’i İmroz’a taşır. Ela, İmroz’a yanlışsız süren güçlü deniz seyahati sırasında Karadenizli Türk denizcinin yaşlı bir Rum’a makûs davranması karşısında “bu adada, şişen bir başın itilip kakılmanın umursanmayacak, bayağı acılar olduğunu, ada halkının bu umursanmaz acılar içinde kendi özel acıtmaya müsaade verdikleri acılarını seçtiklerini” düşünür ve adayı o an sever. İmroz’a vardıklarında “biraz tatlı, biraz küflü, biraz yorucu bir şarap; sıcak bir şarap; sevgiyle istekle yapılmış, acemi bir şarap” yanında “balığın kuyruğunda, başında, her yerlerinde farklı bir tat bularak” yerler; “beyaz peynir ve domates küçük modüllerle karışır” birbirlerine: “Her lokma bilinerek yenir, her lokmada denizin, özgür kayaların anısı güçlenir, damakları uyanır.”
Ela ve Mehmet, adanın bir ucundan başkasına masraflar, günün renklerini görürler. Doruktaki kiliseye düşürürler yollarını. İkonalar, duvar fotoğrafları, adaklar… Kaleköy’e sabahın dördünde varıp ada halkıyla vapuru beklemeye başlarlar ve İmrozluların bayram cümbüşüyle karşılaşırlar: “Merhaba! Kalimera! Öpüşmeler, sarılmalarla hora tepenlerin halkası büyüdü, büyüdü. Stavro Stavropulos’un meyhanesi dar geldi hora tepenlere. (…) Ela’yla Memet deniz kıyısına masa koydurtışlar, gitgide genişleyen halkayı seyrederek şarap içiyorlardı bir saattir. (…) hora halkası meyhane duvarlarını aşıp deniz kıyısına taşınca Ela kendini halkanın ortasına karışmış buldu.”
Sabah olunca her şey değişir. Kilise “sönmüş mumlarıyla, karanlık bir mağara ağzı üzere ürkütücü, soğuk, hiç bayram görmemiş, bilmemiş bir asık yüzlülükle” durur. “Sanki hiç bayram yaşanmamış” üzeredir. sebebi adaya yansımaya başlayan tansiyondur. Ela, “Stavro neden söndü kilisenin mumları?” diye sorduğunda karşılık, “Kiliseden karşı Yunan adasına işaret veriliyor diye ihbar olmuş” diye gelir. Mehmet ile odaya dönen Ela, “Kilise mumlarıyla işaret vermek! Ada o kadar uzak ki burdan… akıl almaz bir saçmalık bu. Oraya dün gece yüzmek istedim ben” der ve ekler: “Şimdi ben bu sabah, birlikte hora teptiğim insanları, apansız karşı adaya işaret veren düşmanlar olarak görürsem ya! Saçma başlamaya görsün. (…) Bir gün evvel bayram diye sarılıp öpüşenler, sonraki gün birbirlerini ihbar ederler.”
Bu yaşadıkları daha başlangıçtır. Zira İmroz’a çıkarma gemisi yanaşır. Buna karşın Ela, Mehmet ile kumsala sarfiyat. “Her günkü uzun, özgür kumsalda, en yalnız en özgür yeri” aramak için. Ancak kumsalın orta yerinde dikenli teller karşılar onları: “Dikenli tellerin dışı tenhaydı, boştu, özgürdü fakat ortası dikenli tellerle bölünüvermiş bir özgürlüktü bu.” Bu özgürlük gittikçe daralır Sevgi Shalbukil’ın yazımında. Çiftin karşısına düdük sesleri çıkar, “Yasak Bölge” levhaları belirir. Muharrir açık cezaevinin 1965’teki inşasına değinmez fakat “Suçlular çoğalacak. Cürmün başladığı adaya, bir gün, kocaman bir hapishane yapılacak diğer adalardan, kara kesimlerinden yeni hatalılar getirilecek adaya” der ve “Suç hakikaten de adaya ulaşmıştır. Mumları yanmayan kilisenin önünden geçerken süratle koşan iki jandarmadan Spilya’daki kilisenin ikonalarının çalındığını öğrendiler. Kabahat yayılmıştı” diye ekler.
Yalnızca kabahat değil, “güvenlik güçleri” de yayılır adada. Bu defa iskelede sistemi korumakla bakılırsavli iki jandarmadan biri, yaşlı bir bayana tokat atar. hiç bir nizamı bozamayacak, itip kakamayacak kadar yaşlı bir kadına… Sevgi Shalbukil, adanın bozulan istikrarına karşı yansısını Ela’nın ağzından şu sözlerle aktarır okuyucusuna: “Ben bu adayı on gün evvel sevmişsem; bu denizi, kumu, güneşi, bu bizi bize bırakan, bırakmayı bilmiş halkı, onların şaraplarını, horalarını, ikonalarını sevmişsem, bugünün sabahını, çıkarma gemisinin gelişini, bu gemiyle bütün bunlara açılan savaşı nasıl sevebilirim? Hangi gerçek bu sevgiyi haksız çıkarabilir?”
Shalbukil’ın sevgisi haksız çıkarılamaz elbette lakin İmroz’un karanlık günleri devam edecektir. Yerli halk, Rumlar süratle dünyanın dört bir yanına göç etmek zorunda kalır, akılları, kalpleri İmroz’da kalarak… yine dönebilenlerse, doğdukları, büyüdükleri, yaşadıkları, aile büyüklerini gömdükleri toprakta epeyce fazla şeyin değiştiğini görür. Adanın isminin bile değiştiğini, İmroz’dan Gökçeada’ya döndüğünü… Güya geçmiş hiç yaşanmamışçasına…
İmroz, 1960’ların başında Melih Cevdet Anday’ın başını çektiği seyahatlerle Türkiye edebiyatında isminden kelam ettirmeye başlar. Bu seyahatlerden birine Azra Erhat da katılır ve bu biçimdece İmroz ‘Mavi Yolculuk’ ortasında yerini alır.
Erhat, “Melih geçen yıl İmroz’da kalmış, ahbaplar edinmişti” der ve ihtiyar Barba Manol ile kahveci Kozma’nın kırk yıllık dostları gelmiş üzere kendilerini karşıladığını müellif. Azra Erhat, 1962’nin Kaleköy plajının canlılığına hayran kalır, o devrin fotoğrafını çeker: “Plaj cıvıl cıvıldı, bir otel, kabinler, çardak altında lokantalar, bir de ne gorelim: Yolcu getirip götüren minibüsler. O denli bir canlılık ki, Ayvalık’tan beri görmemiştik bu biçimdesini. (…) Oysaki İmroz’da neler varmış da biz bilmiyormuşuz! (…) Oh, ne rahat yere gelmişiz meğer!”
Mavi Seyahat, Azra Erhat, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
Azra Erhat da edebiyatın öteki iki ismi Melih Cevdet Anday ve Fethi Naci’nin müsaadeden gidip köylerin “yeni” isimlerini kullanır yazımında. Farklı olansa yolunu Agridia’ya yani Tepeköy’e düşürmesi olur, güneşin batışını görmek için: “Evet, bir köy ancak bizde pek eşine rastlanmayan bir köy, tertipli, pak; topaç üzere çocukları pembe beyaz, tavukları besili, kedileri bile İstanbul’da nazaranmeyeceğiniz bakımlı kediler. İki genç kız yıkık kalenin tabanına oturmuşlar, görüntü seyrediyorlar, köy halkı akşam meskenine dönüyor, kolunda bir mandolinle bir delikanlı, yanındaki kızla şakalaşa şakalaşa tırmanıyor yokuşu.”
Erhat’ın ilgisini “Merkez köyü” de çeker ve bir daha Melih Cevdet Anday üzere buraları Avrupa yerleşimleriyle kıyaslar: “Merkez köyü Fransa’nın güney köylerini andırıyor. Fotoğrafçı var, turistik eşya satan iki dükkan var, hem ne hoş şeyler, kartpostallar, badem sütleri, naylon torbalar ortasında bademler, tarhana, şeker, tahta oymalar, bilezikler, yerli işlemeler, seramik vazolar. Çanakkale’de Troya kazılarında bulunmuş çanak çömleği örnek alarak seramik vazolar yapan dostum Şadiye Erdölen’in yapıtları harıl harıl satılıyor burada.”
Azra Erhat da, Anday üzere Dereköy’e hayran kalır. Onun birinci dikkatini çeken kiliseye girişte yapılan bağış olur. Maksat adadaki eğitim düzeyini artırmaktır: “(…) girişte kızlar ve oğlanlar yeni yapılacak ortaokul için para topluyorlardı. Bir büyük tepsinin içine gönlünüzden kopanı atıyorsunuz, kızlar da yakanıza bir çiçek takıyorlar. Tepside onluk, ellilik banknotlar dizi diziydi. İmroz’da okumak yazmak bilenlerin orantısı yüzde altmış. Dereköy’ün ilkokulu vardı, her köyün olduğu üzere, fakat o gün bir ortaokul için para toplanıyordu ve bana o denli geldi ki binlerce lira toplandı.”
Azra Erhat, köye gidenlerin gözden kaçıramayacağı bir yapıyı da aktarır okuyucularına: “Kilisenin bitişiğinde üstü örtülü bir çeşme vardı, bu çeşmeler mağaraya misal koca yapılar. Her gün birkaç konut bayanı orada çalı çırpıyla su ısıtıp çamaşırını yıkıyor. O gün çeşmenin sekiz ocağında sekiz kazan et kaynıyordu. Dana çorbası, konuklar için.”
Türkiye’nin o periyot en büyük köyü olan Dereköy’deki canlılığa kayıtsız kalamayan Erhat, İmroz için “(…) keyifli bir ada, ilkçağ metinlerinde uzunluğuna övülen ancak dünyanın neresinde bulunduğu pek muhakkak olmayan Memnunlar adası” der ve bu mutluluğun sırrını açıklar: “Toprak öteki yerde olduğundan daha verimli değil, lakin bu beşerler geçinmenin, insanca yaşamanın yolunu buluyorlar.”
Cardonlar, Cihat Burak, 168 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2001.
Ama adadakiler için, İmrozlular için hayat, edebiyatçıların bu ziyaretlerinin çabucak akabinde değişir. 1960 darbesinden birkaç yıl daha sonra Rumca eğitim bitmiş oldurilir. Bölgedekilerin de anlatımıyla “bir yumurta fiyatına” en verimli yerler süratle istimlak edilir ve bölgeye mahkumların serbestçe gezeceği bir açık cezaevi kurulur. Bu sürecin sonuçlarını Cihat Burak’ın ‘Cardonlar’ kitabında, “gözlüklü dişsiz” yaşlı bir Rum aktarır. Kitapta yer alan, 19 Ekim 1971’de yapılan sohbet dostça başlasa da, muharririn yargıları serttir. Ona nazaran Rumlar “hiç bir vakit içten TÜRKE DOST OLMAMIŞLARDIR. OLAMAZLAR DA esasen”. Kimi sözleri büyüterek okuyucusunun ilgisini çekmeye çalışan muharrire bakılırsa Rumların “Hepsi değilse de çoğunluğu bu biçimde” bir ruh hali ortasındadır. Lakin İmroz’da ömrün değiştiği konusunda konuştuğu Rum ile birebir fikirdedir. Zira kendisinin de öteki “kaynaklardan” duyduğu bilgiler benzeridir. Bu kaynaklara güvenir, zira açıkça söylemese de belirli ki onlar Rum değil Türk’tür: “Ben bunu daha evvelce de duymuştum aslına bakarsan, Bursa’da Bayındırlık Bakanlığı İkinci Bölge’de çalışırken İmroz’daki, Bozcaada’daki inşaatları denetime masraflardı arkadaşlar, anlatırlardı adaların balığını şarabını, halkının konuk severliğini, fakat eski sevincin, bolluğun kalmadığını söylerlerdi ‘mahkumlar geldikten daha sonra’ lafı dolaşırdı ağızlarında daima.”
Bu sohbet, Bozcaada şaraplarının artık gelmemesi üstüne açılır. Karşısındaki bir İmrozludur ve artık “ahalinin gittiğinden” bahseder. sebebiyse mahkumların gelişidir. Muharrir bu konuşmada karşısındakinin Rum aksanını Türkçe yazım lisanına yansıtmaya çalışıp tanıklığını aktarır: “Yaptılar hayli kötülük. (…) Ma, bu dukan benim diyor, ver bunu bana, çıkasaksın buradan… Yakıyor yıkıyor, fakat yok karı kız kötülük yapmak, hırsızlık yok, yakıyor, epsi mahvoldu!..”
Muharrir bunlar ortasında “Türk düşmanlığı” arasa da gerçeğin farkındadır. Bu niçinle de “Adaya mahkumları getirmişler halk yerini bırakıp kaçmış işte… İki ay oldu diye anlatıyor adam, iki ay ortasında her şey mahvoldu” diyerek kelamı bir daha Rum’a bırakır:
“- Ağaçları kesiyor, yakıyor er şey, tüfek var elde, bakıyor adam yaptı bir şey kötü vuruyor, yedi sekiz kişi vurdu birbirini; artık yok fakat, var bir yüzbaşı hayli düzgün.
– Pekala durum düzeldiyse herkes yerli yerine dönmedi mi?
– Hayıt, bitti artık, toprak kalmadı; ben satmadım toprağımı, satmam dedim, para alamam, on para almadım. Gittim Çanakkale Vali (valisiyle) konuştuk, gittim kaymakam (kaymakama) söylemiş oldum, dedim istemem para, satmam toprak ben, on para almadım… Ben yaptı askerlik iki sene Anadolu bilirim, tanarım (tanırım) versin bana toprak lakin Adana, Ankara neresi olursa; yarısı kadar dörtte teğe razıyım, lakin para; yok almam; hakim söylemiş oldu aslına bakarsan “satma oğlum” dedi “para alma sakın” ben de satmadım, on para almadım; var benim toprak şimdi…
– Pekala dönecek misin? İmroz’a mademki artık her şey düzeldi.
– Yok dönmem artık, geçti; bitti er şey, tadı yok çünkü!..”
Adanın artık tadının kalmadığını söyleyen tek kişi Cihat Burak’ın konuştuğu İmrozlu da olmaz. Sevgi Shalbukil da bu değişimin, bu yıkımın farkındadır. Onun şahit olduğu, 1974’teki “Barış Harekatı”ndan evvel, Kıbrıs tansiyonunun yükseldiği periyotta, İmroz’a askeri yerleşkelerin kurulma sürecidir.
Yürümek/Sevgi Shalbukil Bütün Yapıtları, Sevgi Shalbukil, 152 syf., İrtibat Yayınları, 2004.
Shalbukil, 1970’te yayımladığı ‘Yürümek’ kitabında, roman kahramanları Ela ve Mehmet’i İmroz’a taşır. Ela, İmroz’a yanlışsız süren güçlü deniz seyahati sırasında Karadenizli Türk denizcinin yaşlı bir Rum’a makûs davranması karşısında “bu adada, şişen bir başın itilip kakılmanın umursanmayacak, bayağı acılar olduğunu, ada halkının bu umursanmaz acılar içinde kendi özel acıtmaya müsaade verdikleri acılarını seçtiklerini” düşünür ve adayı o an sever. İmroz’a vardıklarında “biraz tatlı, biraz küflü, biraz yorucu bir şarap; sıcak bir şarap; sevgiyle istekle yapılmış, acemi bir şarap” yanında “balığın kuyruğunda, başında, her yerlerinde farklı bir tat bularak” yerler; “beyaz peynir ve domates küçük modüllerle karışır” birbirlerine: “Her lokma bilinerek yenir, her lokmada denizin, özgür kayaların anısı güçlenir, damakları uyanır.”
Ela ve Mehmet, adanın bir ucundan başkasına masraflar, günün renklerini görürler. Doruktaki kiliseye düşürürler yollarını. İkonalar, duvar fotoğrafları, adaklar… Kaleköy’e sabahın dördünde varıp ada halkıyla vapuru beklemeye başlarlar ve İmrozluların bayram cümbüşüyle karşılaşırlar: “Merhaba! Kalimera! Öpüşmeler, sarılmalarla hora tepenlerin halkası büyüdü, büyüdü. Stavro Stavropulos’un meyhanesi dar geldi hora tepenlere. (…) Ela’yla Memet deniz kıyısına masa koydurtışlar, gitgide genişleyen halkayı seyrederek şarap içiyorlardı bir saattir. (…) hora halkası meyhane duvarlarını aşıp deniz kıyısına taşınca Ela kendini halkanın ortasına karışmış buldu.”
Sabah olunca her şey değişir. Kilise “sönmüş mumlarıyla, karanlık bir mağara ağzı üzere ürkütücü, soğuk, hiç bayram görmemiş, bilmemiş bir asık yüzlülükle” durur. “Sanki hiç bayram yaşanmamış” üzeredir. sebebi adaya yansımaya başlayan tansiyondur. Ela, “Stavro neden söndü kilisenin mumları?” diye sorduğunda karşılık, “Kiliseden karşı Yunan adasına işaret veriliyor diye ihbar olmuş” diye gelir. Mehmet ile odaya dönen Ela, “Kilise mumlarıyla işaret vermek! Ada o kadar uzak ki burdan… akıl almaz bir saçmalık bu. Oraya dün gece yüzmek istedim ben” der ve ekler: “Şimdi ben bu sabah, birlikte hora teptiğim insanları, apansız karşı adaya işaret veren düşmanlar olarak görürsem ya! Saçma başlamaya görsün. (…) Bir gün evvel bayram diye sarılıp öpüşenler, sonraki gün birbirlerini ihbar ederler.”
Bu yaşadıkları daha başlangıçtır. Zira İmroz’a çıkarma gemisi yanaşır. Buna karşın Ela, Mehmet ile kumsala sarfiyat. “Her günkü uzun, özgür kumsalda, en yalnız en özgür yeri” aramak için. Ancak kumsalın orta yerinde dikenli teller karşılar onları: “Dikenli tellerin dışı tenhaydı, boştu, özgürdü fakat ortası dikenli tellerle bölünüvermiş bir özgürlüktü bu.” Bu özgürlük gittikçe daralır Sevgi Shalbukil’ın yazımında. Çiftin karşısına düdük sesleri çıkar, “Yasak Bölge” levhaları belirir. Muharrir açık cezaevinin 1965’teki inşasına değinmez fakat “Suçlular çoğalacak. Cürmün başladığı adaya, bir gün, kocaman bir hapishane yapılacak diğer adalardan, kara kesimlerinden yeni hatalılar getirilecek adaya” der ve “Suç hakikaten de adaya ulaşmıştır. Mumları yanmayan kilisenin önünden geçerken süratle koşan iki jandarmadan Spilya’daki kilisenin ikonalarının çalındığını öğrendiler. Kabahat yayılmıştı” diye ekler.
Yalnızca kabahat değil, “güvenlik güçleri” de yayılır adada. Bu defa iskelede sistemi korumakla bakılırsavli iki jandarmadan biri, yaşlı bir bayana tokat atar. hiç bir nizamı bozamayacak, itip kakamayacak kadar yaşlı bir kadına… Sevgi Shalbukil, adanın bozulan istikrarına karşı yansısını Ela’nın ağzından şu sözlerle aktarır okuyucusuna: “Ben bu adayı on gün evvel sevmişsem; bu denizi, kumu, güneşi, bu bizi bize bırakan, bırakmayı bilmiş halkı, onların şaraplarını, horalarını, ikonalarını sevmişsem, bugünün sabahını, çıkarma gemisinin gelişini, bu gemiyle bütün bunlara açılan savaşı nasıl sevebilirim? Hangi gerçek bu sevgiyi haksız çıkarabilir?”
Shalbukil’ın sevgisi haksız çıkarılamaz elbette lakin İmroz’un karanlık günleri devam edecektir. Yerli halk, Rumlar süratle dünyanın dört bir yanına göç etmek zorunda kalır, akılları, kalpleri İmroz’da kalarak… yine dönebilenlerse, doğdukları, büyüdükleri, yaşadıkları, aile büyüklerini gömdükleri toprakta epeyce fazla şeyin değiştiğini görür. Adanın isminin bile değiştiğini, İmroz’dan Gökçeada’ya döndüğünü… Güya geçmiş hiç yaşanmamışçasına…