Jean-Luc Nancy
Çeviri: Zeynep Direk
Heidegger’in ‘düşüncenin bakılırsavi’ tabiriyle ne demek istediği –en azından bizim belirtebileceğimiz kadarıyla—şudur: savunulamaz (felsefi bir pozisyon olarak tutulamaz) olanın önünde duracak mıyız? Yahut zavallı felsefi özerkliğimizle tatmin olmayı sürdürecek miyiz? Yahut da, muhteşem, büyücek ve bol bol içerimi bulunan bir anlamsızlığın (kimsenin talep etmediği) ispatını yaptıktan daha sonra niye o sıkıntıyı bırakıp öteki bahse geçmeyelim?
Bu formül (bir cümle değildir) burada tırnak işareti içerisine alınmış olarak karşımıza çıkıyor çünkü bir alıntıdır. Heidegger’in 1964’te verdiği bir dersin başlığından bir alıntıdır. Heidegger’in epeyce sık kelamı edilen metinlerinden biri değildir bu, zira öteki münasebetlerin yanı sıra, ‘felsefenin sonu’ tabirinin geçtiği birinci cümlesi, onu duyanların tüylerini diken diken eder ve hatta öfkelerini dizginlerinden boşaltır.
Heidegger hakkında yapılan biroldukca politik-mistik değerlendirmelere pek de kulak asmadan, onun teknoloji, sanat ve hatta varlık hakkında yazdığı şeylere ilgi göstermeye hazır olunuyor da, ‘felsefenin sonu’ imkanının ta kendisi hakkında konuşmayı ciddiye almak çoğunlukla reddediliyor. Büyük çoğunluk için bu, geleceği kendisinde arayacağımız apne vazifesine bir öncül olarak ‘nefes almanın sonu’ hakkında konuşmak kadar kaba hatta grotesktir.
Entelektüel ve tinsel canlılığımızın tek nefesinin ideoloji olduğunu var iseyar bu—ki Heidegger’in ‘felsefe’ ile ‘düşünce’ içinde kurduğu terslikte karşımıza çıkardığı sıkıntı tam da budur.
Buradaki sorun ‘bir’ filozofun şunu yahut bunu söylemekte haklı olup olmadığı değildir. İdeoloji tüm filozoflar aracılığıyla konuşur ve şayet ‘sonu’ndan bahsediyorsa bunun bir manası vardır. Heidegger ideolojiden bir son, bir tamamlanma ve ötürüsıyla yeni bir yazgı sinyali geldiği yerde bile bu manası aradı. Hegel tarafınca biliniyordu bu: Her vakit bu, Hegel’den beri, ideolojinin sonu ve yeni bir başlangıç sorusuydu. Bu görülmüyorsa, hiç bir şey görülmüyor demektir.
2
Lakin, bu denemede maksadım Heidegger’in fikrini şerh etmek değil. Birinci defa yarım yüzyıldan fazla bir vakit evvel söylem edilen—ancak fazlaca farklı yollarla olsa da Marx, Nietzsche ve Kierkegaard’ın yanı sıra Comte, Russell ve Carnap’tan beri hazırlanan (1) -‘felsefenin sonu’ sözünün anlamsız olmadığını göstermekle sonlandırmak istiyorum kendimi.
Kabul etmesi sıkıntı olandır bu, çünkü birden fazla insan ideolojinin, son iki yüzyıldır en şiddetli alt üst oluşlarında dahi, insanlığımızın şahsen hayata geçirilmesi olduğunu ve her şeyin üstünde, ideolojinin her yerde bulunabileceğini göstermekte süratlidir. Bir Bambara ideolojisi ve bir işyönetimi ideolojisi olduğu söylenir halbuki ki bir Bambara kanısı ve işyönetimi ideolojisi olduğu söylenmelidir. Bir filozof olarak takdim edilen birisi radyoda yahut televizyonda konuşturulduğunda, dünyanın hali üzerine, neyin değiştirilmesi ve düzeltilmesi gerektiği üzerine konuşacak bir telaffuz ilan edilir. Tek sözle, ideoloji dünyayı temsil etmenin ve değerlendirmenin bir yoludur.
Aslında, genel olarak konuşulursa, bu telaffuzların içeriği aslına bakarsanız bilinmektedir: şiddet ve adaletsizlik mahkum edilir, egoizm mahkum edilir ve ortak güzel ya da ortak-olma bir daha düşünülmelidir. kimi vakit bakış açısı daha reformisttir ( yani şeylerin derinliğinde değişecek bir şey bulamadığına tanıklık eder), kimi vakit de daha devrimcidir (fakat ihtilal fikrinin ta kendisi Lenin ve Mao’dan beri olduğu üzere, devralınan teknik muhteşem güç çerçevesinde gerçekleşen bir güç transferinden ibaret kalır). Bir biçimde, bir ülkü daha âlâ ve daha akılcı, herkese açık, kapsayıcı bir insanlık hakkında güzel sözcükler sarf edilir.
Şu söylenmelidir: Daha güzelleştirmeye (özgürleşmeye değilse bile) duyulan bu uyurgezerce itimat şuurlu yahut bilinçsizce Kant’ın, Husserl’in yahut Sartre’ın söylemiş olduği şeyleri yenidenlamaktadır. Biz onu kimi, daha çağdaş baharatlara bulamaktayız. Foucault’dan özneleşmeyi, Levinas’tan oburunu alıyoruz mesela, Derrida’nın ‘differance’ını yahut Deleuze’ün yaratım’ını anıştırmacı ve belli olmayan bir halde kullanıyoruz: Bu felsefi kırıntıları seviyoruz ancak onların asıl sıkıntılarıyla boğuşmuyoruz (buna geri döneceğim).
İdeolojinin günümüzdeki üzücü durumu (çoğunlukla okul ve üniversitedeki ideoloji de buna dahil olmak üzere) budur, bunun inkar edilmemesi gerekir. Kendisine mahsus bir tarz içerisinde kanaat hakimiyetinin asil bir versiyonudur ki—belki de aslında bunun asil versiyonu da olmaz, her vakit sıradandır ve artık sıradanlığı ötürümlanmıştır.
3
Bunun bizi pragmatizmin sınırsızca genişlemesine götürmesi şaşırtan değildir: nasıl çalışır? Ne en yeterli yahut daha az berbat halde iş yapar? –Fakat kim ne için çalışır yahut ne kim için çalışır? Bu malumat akışı, icat, yorum ne uğruna yapılıyor? Pragmatist kural şu biçimde karşılık verir: ‘Hep daha epeyce artan sürece ve zarurî olarak arzulanabilir bir artış’. Lakin altta yatan gerçek karşılık şudur: ‘kendinden öbür bir gayesi olmayan teknik ve finans performansı uğruna.’
Genel (dinsel ve ırksal kimliğe açıkça manyak derecesinde saplantılı ülkelerin haricinde yapılan) oldukçakültürcülük tartışması, –ki ne olduğu kolay kolay saptanamayan sekülerizm tartışmasından farklıdır—bunun çarpıcı bir örneğidir. Bir tarafta da, başka tarafta da, beşerler derin bir mutasyon geçirmekte olan ‘kültür’, ‘kimlik’, ‘referans noktaları’ ismi verilen bir gerçekliği direktörün en iyini yolunu aramaktadırlar. Öbür, daha acı verici bir örnek, tıpkı zamandağişen birebir vakitte berbatlaşan, kimilerine daha epey başkalarını daha az yarar sağlayan çalışma şartlarıyla ilgilidir ve burada da son maksadını kimsenin sorgulamadığı bir durumu psiko-sosyal bakımdan yönetmeye çalışıyoruz.
Bugün en ortak bir biçimde ‘felsefe’ ismini verdiğimiz şey, ortak duyunun ılık suları ile yanlışsız olanı yapma isteği ve dünyanın sistemlerinin var iseyılan bir bilgisinin karışımıdır. Tam da ‘duyu’, ‘iyi’ ve ‘bilgi’ sözcükleri, beyin mevti halinde değilseler bile, büyük bir kırılganlık ortasında bulunurken.
Küçücük bir gösterge bir işaret veriyor: Anglo-saksonlaşmış dünyanın her yerinde, bir doktoraya ‘PhD’ deniyor, yani bir ‘felsefe doktorası’: Seyrek rastlanan molekülleri, Kamchatka’nın eski tarihini yahut bilişsel modelleri bahis alması fark etmez. ‘Felsefe’nin burada büsbütün modası geçmiş bir manası vardır. Eski kraliçe-bilim fikrinin acınası bir karikatürüdür yahut salyangozlara, ‘özneleşme’ sistemlerine yahut ‘Tanrı’ fikrine uygulanabileceği var iseyılan genel bir bilgi rejimidir.
Bu gülünçtür, ancak bir sözcüğün tıpkı kurutma kağıdının üstündeki mürekkep üzere yayılmasına nasıl müsaade verilebildiğini gösterir. Artık bu mürekkep fazlaca eskidir ve bizim için bulanıktır: ‘felsefe’nin bugün tüm bilimleri kapsadığını bugün kimse düşünemez. Ancak şayet diğer bir nizama aitse, nedir o? Burada cevaplar karışıktır –‘düşünüm’, ‘eleştirel tin’, ‘spekülasyon’, ‘açıklama’….
olağan olarak, Fransızca’da kökensel olarak ‘efendim’ manasına gelen “Monsieur” sözcüğüne ne olduğuna bakınca ‘felsefe’ sözcüğüne olanlar insanı daha fazlaca şaşırtmaz. bir daha de fark göz kamaştırıcıdır zira “monsieur” hürmet ve nezaket işaretlerinde gerçek bir tarihî kaymaya tekabül eder. İdeoloji kelam konusu olduğu ölçüde, neredeyse bunun karşıtıdır: ideolojinin öbür bilimler üzerindeki, hatta teolojinin –en azından teoloji bir düşünüm ve çözümleme disiplinini belirttiği ve kaba bir biçimde ‘dini itikat’ın eşanlamlısı olarak kullanılmadığı durumlarda– üzerindeki önde gelen pozisyonu korunmuştur. Ama bu önde gelen pozisyon ulaşılmazdır…bulutlarda salınmaktadır. (2)
Pratikte ideoloji uzman-olmayanların, her biri kendi kanaatine nazaran konuşan fikir ve kıymetlendirme sahibi olanların uzmanlığı haline gelmiştir: Aslında, ideoloji kanaatin asil ismidir. Ancak kanaat (bireysel yahut kolektif) bir öznelliğin yargısıdır: kaynağı mizaçlarda (dispositions), zevklerde ve her bireyin eğilimlerinde bulunur. ‘her insanın doğrusu kendine’ –fakat ‘doğru’ çabucak akabinde kanaat olarak tanımlanmıştır.
4
Ancak şayet ideolojiyi yaratan bir şey var ise, bu tam da yanlışsız (hakikat) sorusudur.(3) Dataya tekabül eden manasında hakikat değil—mesela bu bilgisayar 1950 gram ağırlığındadır ve ben onu bir tartıya koyup sağlamasını yapabilirim. Küçük bir çocuk için bir daha de biraz ağır olabilir, ancak bilgisayarın bir çocuk yahut yetişkin tarafınca kullanılması hakkında konuşmuyoruz. Bir karşılaştırma sistemi ve ölçme araçları hakkında konuşuyoruz.
Ancak ideolojiyi kökensel olarak ilgilendiren soru, ölçü yahut kıyasın mümkün olmadığı yerde ‘doğru’nun ne manaya gelebildiği idi. Felsefi dönüş öncesi büyük uygarlıkların fazlaca gelişmiş hesaplama araçları ve biçimlerine sahip oldukları doğrudur: Mayaların ve eski Afrika uygarlıklarının, Hintlilerin, Çinlilerin, Japonların, Eskimoların ve Vikinglerin vs., başarılarına bakın. ‘Paleolitik’ ismi verilen periyottan itibaren tüm kültürlerin teknik, estetik ve sembolik başarılarından hiç bahsetmiyorum. 300.000 yıldır her yerde ve her vakit.
Çünkü tüm bu kültürlerde, gerçeğe (ki ona bu ismin verilmesi yahut rastgele bir ismin verilmesi mecburiliği da yoktur) kozmik ve sembolik bir tertip verilmiştir; bu tertip uyarınca insanlık şartının bir yeri, manası ve yazgısı vardır (bu kültürlerin varlığını sürdürdüğü yerlerde hala bu bu biçimdedir). Varoluş daha az güç olmasa gerekdi: hastalık, uğraş ve vefat hiç inkar edilmezdi, lakin genel sistemin onları kendi yerlerine koyacağına güvenilebilirdi. İnsan olmanın ve hatta hayatta olmanın acısı hayatta kalmanın ve üremenin sevinciyle karışıktı: fikir onları ayırmıyordu. Ve bu sayısız halkların niyetleri varlıklı, yaratıcı ve inceydi.
İdeolojinin imkanını açan şey bir kesintidir. Bu dünyanın muhakkak bir bölgesinde vuku bulmuştur. (5) Bu Doğu Akdeniz bölgesi, kıymetli bir dizi imparatorluk ve saray iktidarları olması bakımından sarsılmıştır. Batı Akdeniz’den gelen halkların o bölgeyi işgal ettiklerinden bahsedilmiştir. Lakin bu altüst oluş hakkında pek az bilgi sahibiyiz. tıpkı vakitte, açık olan, kurucu nizamını kaybettiği söylenebilecek bir dünyanın derin dönüşümüdür.
5
İdeoloji şu soruyla başlar: Pekala ya artık hiç bir kutsal, toplumsal, ya da kozmik nizam yoksa? Felsefi karşılığın aksı yahut ruhu bir nizam kurmanın zorunluluğundan oluşmuştur. Bu zorunluluğun iki veçhesi vardır: bir yandan, bu dünyayı sıfatlarından soyulmuş bir biçimde keşfetmemizi talep eder; öte yandan, benimsenin yaklaşımı ve sonuçlarını haklılaştırmamızı talep eder.
Çok sıradan tutarak (6) şunu söyleyebiliriz: Birinci talep “doğa”yı icat eder, ikincisi de “aklı”. Bu doğa/akıl çiftinden daha ilksel bir şey olamaz. Bunu uygun biliriz ve fikrin yüzsenelerını yapılandırmıştır. halbuki bugün bir karışıklık yaşıyoruz: Petrol, elektrik, hesaplama, malumat doğal mı yoksa akılsal gerçekler mi?
Tüm biçimlerinde ideolojiye rehberlik eden şey daima doğayı aklileştirmek ve aklı da doğallaştırmak olmuştur. Aklileştirmek: Kozmos’un, hayatın ve, şayet mümkünse, niyetin kendisinin ortasından çıktığı prensipleri aydınlatmak. Bu son nokta “aklı doğallaştırmak” dediğim şeye geliyor: varolanın bütünlüğünü anlamak bir hedeften kaynaklanır ve onu gerçekleştirir. Bu emel dünya ile birlikte verilmiş olan bir tertibi gerçekleştirmek olmaktan oldukcatan çıkmıştır.
Dünyaya verdiğimiz yahut dünyada keşfettiğimiz nizama “bilim”, “güçlere hakim olmak”, “bütünsel insan”ı gerçekleştirmek üzere isimler verdik. İdeoloji onu kavramak için bir hazine dolusu kaynak kullandı: “yeterli sebep,” “Tin’in tarihi,” “şeylerin kendisine geri dönüş,” “varolandan olmayan Varlık.” beraberinde, “entegral maddecilik,” “toplumsal alakalar devrimi” ve artık “transhümanizm” (insanın kendi teknolojisiyle üste taşınması, daha fazlası olması). Ve son olarak, daha evvel kelamını ettiğim pragmatizm: tüm prensipleri bir yana bırakmak suretiyle her neyse onunla başa çıkalım (ki buna her vakit şu sorulabilir: niçin uğraşalım???).
Bu ironiktir – lakin yalnızca – zalimce değil– yalnızca değil. Yalnızca İlksel olarak datalı olan, bilgi ve açığa vurma itibarını kaybettiği için değil: Bilinecek olanı bilimler biliyor, ve ayırt edilecek olan kalın bir sis perdesi.
6
(Parantez açayım: Tüm felsefi yapıtları çöpe atmıyorum. Asla. Yirminci yüzyılın büyük yapıtları, taleplerinin sertliği ve derinliği tartışılamaz. Hepsi “doğru” sorusunun daha ileri düzeyde incelenmesine katkıda bulunmuşlardır. Lakin şu özsel olguya pek az dikkat edildi: hepsi de – kendine has tarafları ne olursa olsun—filozofla ilgiliydiler. Onları yakından gözlemlediğimizde, hepsi çeşitli niyet objeleri aracılığıyla, ideolojinin kendisi sorusuyla ilgilenirler. (7) Tüm bu filozoflar – bu yerinde gösterilebilir – eksikliğini bildikleri bir şeyin acısını çekerler lakin onun ne olduğunu bilmezler, ve hatta, bilhassa, saptanabilir bir şey olduğundan kuşku ederler. Ancak eksik olduğu olgusu, ve her şeyin üstünde “şunun üzere eksiktir” (nihilizmin formülü) demenin yetersizliğidir burada değerli olan.
Ama yeni bir ideoloji icat etmek yetmez. Yenilik yapma, dönüşüm, mutasyon ve ihtilal “felsefe” ismi verilen şeye başlangıçtan beri içkindir (elde edilmiş yahut tesis edilmiş bir yetkinlik değildir o, ayırt etme bilgisinin yahut ustalığının dostudur). İdeoloji niyet edilmiş bir biçimde sonsuz denebilecek bir formda kendi projesine bağlanmıştır. Bu kesinlikli bir halde her ideolojide gösterilebilir.
Bizim üzerimize düşen nazaranv – ve filozofların (sıradan olsun diye Hegel’den beri diyelim) hissettikleri şey onun ağzını (nihilistik yahut sinik yahut mistik) dogmatik bir bağla bağlamadan bu sonsuzluğu aşmaktır. (8)
7
“Batı” ismi verilenin siyaset, sanat ve imanı içeren (9) felsefi teşebbüsünün devasa muğlaklığını göz önüne almak mecburiydi.
Muğlaklık tabirde bulunur: Batı günbatımıdır. bu biçimde hem bir tamamlanma tıpkı vakitte tasadır. Batı o kadar kuvvetli bir başarma makinesi olacaktı ki, bir gezegenin ve hatta kozmik organizmanın fizyolojik dokusu haline gelmişti. Kendi tahribatına teslim olmuş bütün bir dünyanın telaşı kadar epeyce olacaktı. Güya gezegensel organizmanın bütün fizyolojisi daima kendisini tüketen bir kendine bağışıklık üretiyordu.
Sömürgeleştirme bu kendine-bağışıklığın (yani kendini zehirlemenin) amblemiydi. Hem metalaştırılması imkanlı olan her şeyi birebir vakitte bilme istemini kendinin kılma dileğinin kaynaklanan sömürgecilik birleştirme tezinde olduğu dünyayı parçaladı. Hem dünyayı kendi bilgisine açmak tıpkı vakitte bu bilgiyi onu aşabilecek olana (bundan öncelik sırası kurulamayacağı biçimde onu öncelemiş olan– daha çok bir dışsallık, en yakın bir dışarısı olarak bilgili olana) kapatmak.
Ne var ki tam da – hem hakimiyetin manası tıpkı vakitte bilginin manasıyla ilgilenen– bu hareket ideolojiyi canlandırır. Datalı olanı almak yahut onu onurlandırmak değildir (veya artık değildir). Yeni bir tertip meydana getirmek hakkındadır. Yalnızca bir halkı ve onun yaşadığı bölgeyi çekip çevirmek değil, ikisini de bir daha tanımlamakla ilgilidir; insanlık ve cihan hakkında konuşmaktır.
Temellendirme ve temeli destekleme hakkındadır bu. Başlatmak ve devam etmek değerlidir – her vakit bir daha icat etmeyi bilmektir – sonuna kadar, bir daha misyona başlamak.
Bu manada, ideoloji tüm kanılardan, bilgeliklerden ve başka kültürler üzerine düşünümlerden farklıdır. Diğer yerlerde, temellendirme savında değildir, yorulmak bilmez güçleri, oyun oynayan güçleri, solukları, eğilimleri, onları ne tabiatlarını ne de manalarını bildiğini ileri sürmeksizin, dikkatlice müşahedeler: bu kavramlar yerlerinden edilirler hatta burada. Bilinecek ve başarılacak bir şey de olmayabilir: her şey buyur edilecektir, muammaya varana dek ve hatta onunla başlayarak. (Bu bakımdan birden çok Batılı fikir, bilhassa de mistik olan, kimi vakit bu faal teslimiyetle buluşur üzere görünmektedir).
Temel fark, ideolojinin buyur etmemesi, ele alması ve gerçekleştirmesidir. Mananın, varlığın, prensiplerin ve gayelerin gerçekleştirilmesi– ideolojinin anahtar sözcüğüdür. Bu manada yeni bir Dünya yaratan kusursuz teknogenesis’ten ayrılamazdır. Kurmak (temellendirmek) ve büyütmek tam da teknik uygarlıktır.
Âlâ bilindiği üzere, teknoloji varlığa beşerle geldi, ve insanlığın tüm çağları boyunca tüm kültürlerin ustalıkla muvaffakiyetlerini burada hatırlatmaya gerek yok. Batıyla bir arada gelen yenilik değişen teknolojinin kendi emeli olmaya başlamasıdır. Piramitlerin inşa edilmesinin bir saikı– kutsal tabiatı olan bir saiktır bu– vardı. Buna rağmen, Eiffel Kulesi kendisinden üretildiği çelik üstündeki hakimiyete adanmıştır yalnızca. Tıpkı halde, bugün biyolojik ve kozmolojik araştırmanın lisana getirilen sebepleri ne olursa olsun, onları harekete geçiren güç, ilgili programların çözümleme, denetleme ve yürürlüğe sokma yetilerinin kendilerini geliştirmelerinde bulunur. (10)
8
olağan olarak, Batı külçeşidinin karşılaştırılamaz muvaffakiyetlerini inkar edemeyiz. Ancak ideolojinin (hem siyasetin birebir vakitte sanatın) kalbindeki kendi gerçekleştirmeyle yakından kontaklı olduğunu unutmamalıyız. Batı’yı, tüm dünyayı boğan bu doymak bilmez kendini gerçekleştirme dileğinden ayıramayacağımızı göz gerisi edemeyiz.
İdeoloji kendisine açık olan yola çabucak girdi: Tüm kozmik, fizyolojik ve enerjetik sistemlerin altı oyulmuş (ve sonunda yavaş yavaş yok edilmişlerse) nasıl bir dünya yapmalı? Dünyanın (matematik, mekanik, tarihsel) temsillerinden oluşan (dünyanın çelişkilerine işaret eden yahut şeylerin derisine nüfuz eden vs.,) etkileyici bir dizi ile karşılık verdi. Bu temsiller tarihte ilerlemenin birfazlaca uğrağını söz ediyorlardı ki ideoloji de gerçekleştirme süreci olarak bunları vermişti kendisine. ötürüsıyla, teknobilim olarak bilgisinin tamamlanması, hümanizm olarak ödevinin tamamlanması ve globalleşme olarak dileğinin tamamlanması haline geldi. Bu noktada, dünyanın temsillerini açımlamak da artık zarurî olmaktan çıktı: Dünya kendi temsili haline geldi, tekno-insani-kozmik özerklik oldu.
Bu özerklik aslında sonunu gerçekleştirir – hedefini – ve ideolojinin, yani Batı’nın, yani kendini-gerçekleştirmenin (bununla birlikte sefalet, talihsizlik ve kimin insan üzere gördüğünü merak ettiğimiz milyonlarca bireyin yok edilmesini de içeren, her insanın talihsizliğine eklenen ekolojik felaketler bir yana) tamamlanması. (11)
Öteki hiç bir şeye gönderme yapılmıyor üzere görünen bir dünyada özerklik gereksiniminden doğan ideolojinin gerçekleşmesi– genel olarak “diğerinin” indirgenmesinin gerçekleştirilmesidir: hiç bir kimliğe ve hatta karşılaştırmaya indirgenmeyen allo’nun. (allo, auto ile bir arada ortaya çıkmaz, halbuki ki hetero homo ile bağlantılıdır).
Artık, gerçek mecburî olarak allodur. Vurduğum taşın benim dışımda olması üzere, sevdiğim de benim dışımdadır; sanatkarın yapıtı benim dışımdadır. Tüm mitolojilerin ilahlarını niteleyen bir şey var ise, insan olmamalarıdır. İdeoloji gerçeğin bu allotropisini bilmiştir –“varlığın ötesindeki iyi” (Platon) yahut “bilinemez özgürlük” (Kant) yahut “varlık olan değildir” (Heidegger) dediğinde. (12)
Lakin ahtapotun yahut mecnunun, polimerlerin yahut yosunun bu allotropisi – bilginin yahut iktidarın objesi değildir, ve bizim her vakit unuttuğumuz budur, daima bir halde bunu duyumsadığımız biçimde.
Aslında, bu bir unutkanlık değildir: ideolojinin kalbine işlenmiş bir çelişkidir. Auto’nun – “bilmek, yapabilmek, kendi kendine isteyebilmek” – zorunluluğundan doğar, auto’nun kendisini mecburî bir halde onunla bağlantıda belirlediği allo’yu eş vakitli olarak hem tanır tıpkı vakitte iter. Bir çocuğun “kendisi için düşünmesini” istediğimiz vakit olan budur: bu “kendi kendine”ye onu “başkaları tarafınca”dan ayırt etmeden nasıl ulaşırız? sıradan görünen bu soru tüm ideolojiyi baştan başa kateder. Anarşizm meselesiyle gösterilebilir: kimi yönergeler ve ödevler olmadan nasıl bir anarşist yapılır?
İdeoloji özünde anarşisttir: anarşizmin mottosu – “ne İlah ne Efendi” – kuralı üzere görülebilir. Lakin bu “ne…ne” ele alınıp incelenmelidir. hiç bir biçimde belirlenebilir olmayanın, bu biçimde ne inkar edilebilen ne de olumlanabilenin yadsınmasının manası nedir? Rig Veda’dan Yaratılış’a (13) kadar bütün teolojik dizi, tüm biçim, unsur yahut varoluşun altında yatana atfedilen aşikâr bir mevcudiyeti –ne ne de içerisinde– korumak için harika itina göstermiştir. Şu bu türlü, her vakit bir konuşma ve sözcük yoluyla varlık yapma gücü kelam konusudur.
İdeoloji bu gücü bir sözcük (bir hitap) olarak değil, logos’un kendi kendisine bağlanması, yani tanrısız ve efendisiz bir kendine yeterliliğin tesirli hale gelmesi olarak kavrar. Bu kendine yeterliliğin kesin noktası Hegel’in bir kopula olarak “olmak” fiilinin anlamsızlığını tasdik etmek suretiyle, bundan, onun kendini olumsuzlamasını ve bir birinci uğrağın imkanını çıkarmasıdır.
Varlık bu biçimde ne varlık ne de hiçliktir: Kendisini olumsuzlayarak kendisiyle münasebet kurar. Hegel’in ideolojisi bu biçimdece kendini-gerçekleştirmeyi başarır. (14) İdeoloji, ne/ ne de’yi büsbütün üstlenir; ne/ ne de’yi, varlığın allotropisi yahut indirgenemez şişkinliği olarak onda (ne/ ne de’de) bir daha de açılanın ve ona (ne/ ne de’ye) açılanın karşılıklı ve otomatik (toplamda) kendini olumsuzlaması olarak tespit eder. Bu noktada allo-loji olarak kalan ve kalması gereken hakkında Tchouang-Tse’nin sözcükleriyle şu söylenebilir: “söylemin son olarak ulaştığı nokta, hem de, hem sessizlik-olmayan tıpkı vakitte konuşma-olmayan bir tabir kipi olarak konumlanacaktır.”
9
Bir ötürüm elde etmek için Çince’yi Almanca üzerine damlatmaya çalıştığım düşünülmemeli! Bilakis, Hegel’in cümleleri ve Chuan-tse’ninkiler birbirine çevrilemez. Bu iki ne/ne de’nin birbirine çevrilemezliği lisanlarla ilgili bir sorun değildir. Sonu meçhul bir halde birinden başkasına gidebilirsiniz.
Direnen, allo’nun indirgenemez karakteridir. “Ne/ ne de” her tıp ötürümı dışlamalıdır. Ne kapsayabileceğimizi düşündüğümüz bir Çin ne de doğululaştırabileceğimizi düşündüğümüz bir Batı burada bir mana tabir eder, çünkü her tarafı allotropiden mahrum yahut öbür türlü söylenirse, indirgenemez, kimliği saptanamaz, tanınamaz olandan mahrum olan tıpkı uzamdayız.
Heidegger’in “düşüncenin gorevi” dediği şey– en azından bizim belirtebileceğimiz haliyle – şudur: tutulamaz olanın önünde duracak mıyız? Yahut zavallı felsefi özerkliğimizle tatmin olmayı sürdürecek miyiz? Yahut da, üstün, büyücek ve bol bol içerimi bulunan bir anlamsızlığın (kimsenin talep etmediği) ispatını yaptıktan daha sonra niye o sıkıntıyı bırakıp diğer hususa geçmeyelim ki?
Dipnotlar
Çeviri: Zeynep Direk
Heidegger’in ‘düşüncenin bakılırsavi’ tabiriyle ne demek istediği –en azından bizim belirtebileceğimiz kadarıyla—şudur: savunulamaz (felsefi bir pozisyon olarak tutulamaz) olanın önünde duracak mıyız? Yahut zavallı felsefi özerkliğimizle tatmin olmayı sürdürecek miyiz? Yahut da, muhteşem, büyücek ve bol bol içerimi bulunan bir anlamsızlığın (kimsenin talep etmediği) ispatını yaptıktan daha sonra niye o sıkıntıyı bırakıp öteki bahse geçmeyelim?
Bu formül (bir cümle değildir) burada tırnak işareti içerisine alınmış olarak karşımıza çıkıyor çünkü bir alıntıdır. Heidegger’in 1964’te verdiği bir dersin başlığından bir alıntıdır. Heidegger’in epeyce sık kelamı edilen metinlerinden biri değildir bu, zira öteki münasebetlerin yanı sıra, ‘felsefenin sonu’ tabirinin geçtiği birinci cümlesi, onu duyanların tüylerini diken diken eder ve hatta öfkelerini dizginlerinden boşaltır.
Heidegger hakkında yapılan biroldukca politik-mistik değerlendirmelere pek de kulak asmadan, onun teknoloji, sanat ve hatta varlık hakkında yazdığı şeylere ilgi göstermeye hazır olunuyor da, ‘felsefenin sonu’ imkanının ta kendisi hakkında konuşmayı ciddiye almak çoğunlukla reddediliyor. Büyük çoğunluk için bu, geleceği kendisinde arayacağımız apne vazifesine bir öncül olarak ‘nefes almanın sonu’ hakkında konuşmak kadar kaba hatta grotesktir.
Entelektüel ve tinsel canlılığımızın tek nefesinin ideoloji olduğunu var iseyar bu—ki Heidegger’in ‘felsefe’ ile ‘düşünce’ içinde kurduğu terslikte karşımıza çıkardığı sıkıntı tam da budur.
Buradaki sorun ‘bir’ filozofun şunu yahut bunu söylemekte haklı olup olmadığı değildir. İdeoloji tüm filozoflar aracılığıyla konuşur ve şayet ‘sonu’ndan bahsediyorsa bunun bir manası vardır. Heidegger ideolojiden bir son, bir tamamlanma ve ötürüsıyla yeni bir yazgı sinyali geldiği yerde bile bu manası aradı. Hegel tarafınca biliniyordu bu: Her vakit bu, Hegel’den beri, ideolojinin sonu ve yeni bir başlangıç sorusuydu. Bu görülmüyorsa, hiç bir şey görülmüyor demektir.
2
Lakin, bu denemede maksadım Heidegger’in fikrini şerh etmek değil. Birinci defa yarım yüzyıldan fazla bir vakit evvel söylem edilen—ancak fazlaca farklı yollarla olsa da Marx, Nietzsche ve Kierkegaard’ın yanı sıra Comte, Russell ve Carnap’tan beri hazırlanan (1) -‘felsefenin sonu’ sözünün anlamsız olmadığını göstermekle sonlandırmak istiyorum kendimi.
Kabul etmesi sıkıntı olandır bu, çünkü birden fazla insan ideolojinin, son iki yüzyıldır en şiddetli alt üst oluşlarında dahi, insanlığımızın şahsen hayata geçirilmesi olduğunu ve her şeyin üstünde, ideolojinin her yerde bulunabileceğini göstermekte süratlidir. Bir Bambara ideolojisi ve bir işyönetimi ideolojisi olduğu söylenir halbuki ki bir Bambara kanısı ve işyönetimi ideolojisi olduğu söylenmelidir. Bir filozof olarak takdim edilen birisi radyoda yahut televizyonda konuşturulduğunda, dünyanın hali üzerine, neyin değiştirilmesi ve düzeltilmesi gerektiği üzerine konuşacak bir telaffuz ilan edilir. Tek sözle, ideoloji dünyayı temsil etmenin ve değerlendirmenin bir yoludur.
Aslında, genel olarak konuşulursa, bu telaffuzların içeriği aslına bakarsanız bilinmektedir: şiddet ve adaletsizlik mahkum edilir, egoizm mahkum edilir ve ortak güzel ya da ortak-olma bir daha düşünülmelidir. kimi vakit bakış açısı daha reformisttir ( yani şeylerin derinliğinde değişecek bir şey bulamadığına tanıklık eder), kimi vakit de daha devrimcidir (fakat ihtilal fikrinin ta kendisi Lenin ve Mao’dan beri olduğu üzere, devralınan teknik muhteşem güç çerçevesinde gerçekleşen bir güç transferinden ibaret kalır). Bir biçimde, bir ülkü daha âlâ ve daha akılcı, herkese açık, kapsayıcı bir insanlık hakkında güzel sözcükler sarf edilir.
Şu söylenmelidir: Daha güzelleştirmeye (özgürleşmeye değilse bile) duyulan bu uyurgezerce itimat şuurlu yahut bilinçsizce Kant’ın, Husserl’in yahut Sartre’ın söylemiş olduği şeyleri yenidenlamaktadır. Biz onu kimi, daha çağdaş baharatlara bulamaktayız. Foucault’dan özneleşmeyi, Levinas’tan oburunu alıyoruz mesela, Derrida’nın ‘differance’ını yahut Deleuze’ün yaratım’ını anıştırmacı ve belli olmayan bir halde kullanıyoruz: Bu felsefi kırıntıları seviyoruz ancak onların asıl sıkıntılarıyla boğuşmuyoruz (buna geri döneceğim).
İdeolojinin günümüzdeki üzücü durumu (çoğunlukla okul ve üniversitedeki ideoloji de buna dahil olmak üzere) budur, bunun inkar edilmemesi gerekir. Kendisine mahsus bir tarz içerisinde kanaat hakimiyetinin asil bir versiyonudur ki—belki de aslında bunun asil versiyonu da olmaz, her vakit sıradandır ve artık sıradanlığı ötürümlanmıştır.
3
Bunun bizi pragmatizmin sınırsızca genişlemesine götürmesi şaşırtan değildir: nasıl çalışır? Ne en yeterli yahut daha az berbat halde iş yapar? –Fakat kim ne için çalışır yahut ne kim için çalışır? Bu malumat akışı, icat, yorum ne uğruna yapılıyor? Pragmatist kural şu biçimde karşılık verir: ‘Hep daha epeyce artan sürece ve zarurî olarak arzulanabilir bir artış’. Lakin altta yatan gerçek karşılık şudur: ‘kendinden öbür bir gayesi olmayan teknik ve finans performansı uğruna.’
Genel (dinsel ve ırksal kimliğe açıkça manyak derecesinde saplantılı ülkelerin haricinde yapılan) oldukçakültürcülük tartışması, –ki ne olduğu kolay kolay saptanamayan sekülerizm tartışmasından farklıdır—bunun çarpıcı bir örneğidir. Bir tarafta da, başka tarafta da, beşerler derin bir mutasyon geçirmekte olan ‘kültür’, ‘kimlik’, ‘referans noktaları’ ismi verilen bir gerçekliği direktörün en iyini yolunu aramaktadırlar. Öbür, daha acı verici bir örnek, tıpkı zamandağişen birebir vakitte berbatlaşan, kimilerine daha epey başkalarını daha az yarar sağlayan çalışma şartlarıyla ilgilidir ve burada da son maksadını kimsenin sorgulamadığı bir durumu psiko-sosyal bakımdan yönetmeye çalışıyoruz.
Bugün en ortak bir biçimde ‘felsefe’ ismini verdiğimiz şey, ortak duyunun ılık suları ile yanlışsız olanı yapma isteği ve dünyanın sistemlerinin var iseyılan bir bilgisinin karışımıdır. Tam da ‘duyu’, ‘iyi’ ve ‘bilgi’ sözcükleri, beyin mevti halinde değilseler bile, büyük bir kırılganlık ortasında bulunurken.
Küçücük bir gösterge bir işaret veriyor: Anglo-saksonlaşmış dünyanın her yerinde, bir doktoraya ‘PhD’ deniyor, yani bir ‘felsefe doktorası’: Seyrek rastlanan molekülleri, Kamchatka’nın eski tarihini yahut bilişsel modelleri bahis alması fark etmez. ‘Felsefe’nin burada büsbütün modası geçmiş bir manası vardır. Eski kraliçe-bilim fikrinin acınası bir karikatürüdür yahut salyangozlara, ‘özneleşme’ sistemlerine yahut ‘Tanrı’ fikrine uygulanabileceği var iseyılan genel bir bilgi rejimidir.
Bu gülünçtür, ancak bir sözcüğün tıpkı kurutma kağıdının üstündeki mürekkep üzere yayılmasına nasıl müsaade verilebildiğini gösterir. Artık bu mürekkep fazlaca eskidir ve bizim için bulanıktır: ‘felsefe’nin bugün tüm bilimleri kapsadığını bugün kimse düşünemez. Ancak şayet diğer bir nizama aitse, nedir o? Burada cevaplar karışıktır –‘düşünüm’, ‘eleştirel tin’, ‘spekülasyon’, ‘açıklama’….
olağan olarak, Fransızca’da kökensel olarak ‘efendim’ manasına gelen “Monsieur” sözcüğüne ne olduğuna bakınca ‘felsefe’ sözcüğüne olanlar insanı daha fazlaca şaşırtmaz. bir daha de fark göz kamaştırıcıdır zira “monsieur” hürmet ve nezaket işaretlerinde gerçek bir tarihî kaymaya tekabül eder. İdeoloji kelam konusu olduğu ölçüde, neredeyse bunun karşıtıdır: ideolojinin öbür bilimler üzerindeki, hatta teolojinin –en azından teoloji bir düşünüm ve çözümleme disiplinini belirttiği ve kaba bir biçimde ‘dini itikat’ın eşanlamlısı olarak kullanılmadığı durumlarda– üzerindeki önde gelen pozisyonu korunmuştur. Ama bu önde gelen pozisyon ulaşılmazdır…bulutlarda salınmaktadır. (2)
Pratikte ideoloji uzman-olmayanların, her biri kendi kanaatine nazaran konuşan fikir ve kıymetlendirme sahibi olanların uzmanlığı haline gelmiştir: Aslında, ideoloji kanaatin asil ismidir. Ancak kanaat (bireysel yahut kolektif) bir öznelliğin yargısıdır: kaynağı mizaçlarda (dispositions), zevklerde ve her bireyin eğilimlerinde bulunur. ‘her insanın doğrusu kendine’ –fakat ‘doğru’ çabucak akabinde kanaat olarak tanımlanmıştır.
4
Ancak şayet ideolojiyi yaratan bir şey var ise, bu tam da yanlışsız (hakikat) sorusudur.(3) Dataya tekabül eden manasında hakikat değil—mesela bu bilgisayar 1950 gram ağırlığındadır ve ben onu bir tartıya koyup sağlamasını yapabilirim. Küçük bir çocuk için bir daha de biraz ağır olabilir, ancak bilgisayarın bir çocuk yahut yetişkin tarafınca kullanılması hakkında konuşmuyoruz. Bir karşılaştırma sistemi ve ölçme araçları hakkında konuşuyoruz.
Ancak ideolojiyi kökensel olarak ilgilendiren soru, ölçü yahut kıyasın mümkün olmadığı yerde ‘doğru’nun ne manaya gelebildiği idi. Felsefi dönüş öncesi büyük uygarlıkların fazlaca gelişmiş hesaplama araçları ve biçimlerine sahip oldukları doğrudur: Mayaların ve eski Afrika uygarlıklarının, Hintlilerin, Çinlilerin, Japonların, Eskimoların ve Vikinglerin vs., başarılarına bakın. ‘Paleolitik’ ismi verilen periyottan itibaren tüm kültürlerin teknik, estetik ve sembolik başarılarından hiç bahsetmiyorum. 300.000 yıldır her yerde ve her vakit.
Çünkü tüm bu kültürlerde, gerçeğe (ki ona bu ismin verilmesi yahut rastgele bir ismin verilmesi mecburiliği da yoktur) kozmik ve sembolik bir tertip verilmiştir; bu tertip uyarınca insanlık şartının bir yeri, manası ve yazgısı vardır (bu kültürlerin varlığını sürdürdüğü yerlerde hala bu bu biçimdedir). Varoluş daha az güç olmasa gerekdi: hastalık, uğraş ve vefat hiç inkar edilmezdi, lakin genel sistemin onları kendi yerlerine koyacağına güvenilebilirdi. İnsan olmanın ve hatta hayatta olmanın acısı hayatta kalmanın ve üremenin sevinciyle karışıktı: fikir onları ayırmıyordu. Ve bu sayısız halkların niyetleri varlıklı, yaratıcı ve inceydi.
İdeolojinin imkanını açan şey bir kesintidir. Bu dünyanın muhakkak bir bölgesinde vuku bulmuştur. (5) Bu Doğu Akdeniz bölgesi, kıymetli bir dizi imparatorluk ve saray iktidarları olması bakımından sarsılmıştır. Batı Akdeniz’den gelen halkların o bölgeyi işgal ettiklerinden bahsedilmiştir. Lakin bu altüst oluş hakkında pek az bilgi sahibiyiz. tıpkı vakitte, açık olan, kurucu nizamını kaybettiği söylenebilecek bir dünyanın derin dönüşümüdür.
5
İdeoloji şu soruyla başlar: Pekala ya artık hiç bir kutsal, toplumsal, ya da kozmik nizam yoksa? Felsefi karşılığın aksı yahut ruhu bir nizam kurmanın zorunluluğundan oluşmuştur. Bu zorunluluğun iki veçhesi vardır: bir yandan, bu dünyayı sıfatlarından soyulmuş bir biçimde keşfetmemizi talep eder; öte yandan, benimsenin yaklaşımı ve sonuçlarını haklılaştırmamızı talep eder.
Çok sıradan tutarak (6) şunu söyleyebiliriz: Birinci talep “doğa”yı icat eder, ikincisi de “aklı”. Bu doğa/akıl çiftinden daha ilksel bir şey olamaz. Bunu uygun biliriz ve fikrin yüzsenelerını yapılandırmıştır. halbuki bugün bir karışıklık yaşıyoruz: Petrol, elektrik, hesaplama, malumat doğal mı yoksa akılsal gerçekler mi?
Tüm biçimlerinde ideolojiye rehberlik eden şey daima doğayı aklileştirmek ve aklı da doğallaştırmak olmuştur. Aklileştirmek: Kozmos’un, hayatın ve, şayet mümkünse, niyetin kendisinin ortasından çıktığı prensipleri aydınlatmak. Bu son nokta “aklı doğallaştırmak” dediğim şeye geliyor: varolanın bütünlüğünü anlamak bir hedeften kaynaklanır ve onu gerçekleştirir. Bu emel dünya ile birlikte verilmiş olan bir tertibi gerçekleştirmek olmaktan oldukcatan çıkmıştır.
Dünyaya verdiğimiz yahut dünyada keşfettiğimiz nizama “bilim”, “güçlere hakim olmak”, “bütünsel insan”ı gerçekleştirmek üzere isimler verdik. İdeoloji onu kavramak için bir hazine dolusu kaynak kullandı: “yeterli sebep,” “Tin’in tarihi,” “şeylerin kendisine geri dönüş,” “varolandan olmayan Varlık.” beraberinde, “entegral maddecilik,” “toplumsal alakalar devrimi” ve artık “transhümanizm” (insanın kendi teknolojisiyle üste taşınması, daha fazlası olması). Ve son olarak, daha evvel kelamını ettiğim pragmatizm: tüm prensipleri bir yana bırakmak suretiyle her neyse onunla başa çıkalım (ki buna her vakit şu sorulabilir: niçin uğraşalım???).
Bu ironiktir – lakin yalnızca – zalimce değil– yalnızca değil. Yalnızca İlksel olarak datalı olan, bilgi ve açığa vurma itibarını kaybettiği için değil: Bilinecek olanı bilimler biliyor, ve ayırt edilecek olan kalın bir sis perdesi.
6
(Parantez açayım: Tüm felsefi yapıtları çöpe atmıyorum. Asla. Yirminci yüzyılın büyük yapıtları, taleplerinin sertliği ve derinliği tartışılamaz. Hepsi “doğru” sorusunun daha ileri düzeyde incelenmesine katkıda bulunmuşlardır. Lakin şu özsel olguya pek az dikkat edildi: hepsi de – kendine has tarafları ne olursa olsun—filozofla ilgiliydiler. Onları yakından gözlemlediğimizde, hepsi çeşitli niyet objeleri aracılığıyla, ideolojinin kendisi sorusuyla ilgilenirler. (7) Tüm bu filozoflar – bu yerinde gösterilebilir – eksikliğini bildikleri bir şeyin acısını çekerler lakin onun ne olduğunu bilmezler, ve hatta, bilhassa, saptanabilir bir şey olduğundan kuşku ederler. Ancak eksik olduğu olgusu, ve her şeyin üstünde “şunun üzere eksiktir” (nihilizmin formülü) demenin yetersizliğidir burada değerli olan.
Ama yeni bir ideoloji icat etmek yetmez. Yenilik yapma, dönüşüm, mutasyon ve ihtilal “felsefe” ismi verilen şeye başlangıçtan beri içkindir (elde edilmiş yahut tesis edilmiş bir yetkinlik değildir o, ayırt etme bilgisinin yahut ustalığının dostudur). İdeoloji niyet edilmiş bir biçimde sonsuz denebilecek bir formda kendi projesine bağlanmıştır. Bu kesinlikli bir halde her ideolojide gösterilebilir.
Bizim üzerimize düşen nazaranv – ve filozofların (sıradan olsun diye Hegel’den beri diyelim) hissettikleri şey onun ağzını (nihilistik yahut sinik yahut mistik) dogmatik bir bağla bağlamadan bu sonsuzluğu aşmaktır. (8)
7
“Batı” ismi verilenin siyaset, sanat ve imanı içeren (9) felsefi teşebbüsünün devasa muğlaklığını göz önüne almak mecburiydi.
Muğlaklık tabirde bulunur: Batı günbatımıdır. bu biçimde hem bir tamamlanma tıpkı vakitte tasadır. Batı o kadar kuvvetli bir başarma makinesi olacaktı ki, bir gezegenin ve hatta kozmik organizmanın fizyolojik dokusu haline gelmişti. Kendi tahribatına teslim olmuş bütün bir dünyanın telaşı kadar epeyce olacaktı. Güya gezegensel organizmanın bütün fizyolojisi daima kendisini tüketen bir kendine bağışıklık üretiyordu.
Sömürgeleştirme bu kendine-bağışıklığın (yani kendini zehirlemenin) amblemiydi. Hem metalaştırılması imkanlı olan her şeyi birebir vakitte bilme istemini kendinin kılma dileğinin kaynaklanan sömürgecilik birleştirme tezinde olduğu dünyayı parçaladı. Hem dünyayı kendi bilgisine açmak tıpkı vakitte bu bilgiyi onu aşabilecek olana (bundan öncelik sırası kurulamayacağı biçimde onu öncelemiş olan– daha çok bir dışsallık, en yakın bir dışarısı olarak bilgili olana) kapatmak.
Ne var ki tam da – hem hakimiyetin manası tıpkı vakitte bilginin manasıyla ilgilenen– bu hareket ideolojiyi canlandırır. Datalı olanı almak yahut onu onurlandırmak değildir (veya artık değildir). Yeni bir tertip meydana getirmek hakkındadır. Yalnızca bir halkı ve onun yaşadığı bölgeyi çekip çevirmek değil, ikisini de bir daha tanımlamakla ilgilidir; insanlık ve cihan hakkında konuşmaktır.
Temellendirme ve temeli destekleme hakkındadır bu. Başlatmak ve devam etmek değerlidir – her vakit bir daha icat etmeyi bilmektir – sonuna kadar, bir daha misyona başlamak.
Bu manada, ideoloji tüm kanılardan, bilgeliklerden ve başka kültürler üzerine düşünümlerden farklıdır. Diğer yerlerde, temellendirme savında değildir, yorulmak bilmez güçleri, oyun oynayan güçleri, solukları, eğilimleri, onları ne tabiatlarını ne de manalarını bildiğini ileri sürmeksizin, dikkatlice müşahedeler: bu kavramlar yerlerinden edilirler hatta burada. Bilinecek ve başarılacak bir şey de olmayabilir: her şey buyur edilecektir, muammaya varana dek ve hatta onunla başlayarak. (Bu bakımdan birden çok Batılı fikir, bilhassa de mistik olan, kimi vakit bu faal teslimiyetle buluşur üzere görünmektedir).
Temel fark, ideolojinin buyur etmemesi, ele alması ve gerçekleştirmesidir. Mananın, varlığın, prensiplerin ve gayelerin gerçekleştirilmesi– ideolojinin anahtar sözcüğüdür. Bu manada yeni bir Dünya yaratan kusursuz teknogenesis’ten ayrılamazdır. Kurmak (temellendirmek) ve büyütmek tam da teknik uygarlıktır.
Âlâ bilindiği üzere, teknoloji varlığa beşerle geldi, ve insanlığın tüm çağları boyunca tüm kültürlerin ustalıkla muvaffakiyetlerini burada hatırlatmaya gerek yok. Batıyla bir arada gelen yenilik değişen teknolojinin kendi emeli olmaya başlamasıdır. Piramitlerin inşa edilmesinin bir saikı– kutsal tabiatı olan bir saiktır bu– vardı. Buna rağmen, Eiffel Kulesi kendisinden üretildiği çelik üstündeki hakimiyete adanmıştır yalnızca. Tıpkı halde, bugün biyolojik ve kozmolojik araştırmanın lisana getirilen sebepleri ne olursa olsun, onları harekete geçiren güç, ilgili programların çözümleme, denetleme ve yürürlüğe sokma yetilerinin kendilerini geliştirmelerinde bulunur. (10)
8
olağan olarak, Batı külçeşidinin karşılaştırılamaz muvaffakiyetlerini inkar edemeyiz. Ancak ideolojinin (hem siyasetin birebir vakitte sanatın) kalbindeki kendi gerçekleştirmeyle yakından kontaklı olduğunu unutmamalıyız. Batı’yı, tüm dünyayı boğan bu doymak bilmez kendini gerçekleştirme dileğinden ayıramayacağımızı göz gerisi edemeyiz.
İdeoloji kendisine açık olan yola çabucak girdi: Tüm kozmik, fizyolojik ve enerjetik sistemlerin altı oyulmuş (ve sonunda yavaş yavaş yok edilmişlerse) nasıl bir dünya yapmalı? Dünyanın (matematik, mekanik, tarihsel) temsillerinden oluşan (dünyanın çelişkilerine işaret eden yahut şeylerin derisine nüfuz eden vs.,) etkileyici bir dizi ile karşılık verdi. Bu temsiller tarihte ilerlemenin birfazlaca uğrağını söz ediyorlardı ki ideoloji de gerçekleştirme süreci olarak bunları vermişti kendisine. ötürüsıyla, teknobilim olarak bilgisinin tamamlanması, hümanizm olarak ödevinin tamamlanması ve globalleşme olarak dileğinin tamamlanması haline geldi. Bu noktada, dünyanın temsillerini açımlamak da artık zarurî olmaktan çıktı: Dünya kendi temsili haline geldi, tekno-insani-kozmik özerklik oldu.
Bu özerklik aslında sonunu gerçekleştirir – hedefini – ve ideolojinin, yani Batı’nın, yani kendini-gerçekleştirmenin (bununla birlikte sefalet, talihsizlik ve kimin insan üzere gördüğünü merak ettiğimiz milyonlarca bireyin yok edilmesini de içeren, her insanın talihsizliğine eklenen ekolojik felaketler bir yana) tamamlanması. (11)
Öteki hiç bir şeye gönderme yapılmıyor üzere görünen bir dünyada özerklik gereksiniminden doğan ideolojinin gerçekleşmesi– genel olarak “diğerinin” indirgenmesinin gerçekleştirilmesidir: hiç bir kimliğe ve hatta karşılaştırmaya indirgenmeyen allo’nun. (allo, auto ile bir arada ortaya çıkmaz, halbuki ki hetero homo ile bağlantılıdır).
Artık, gerçek mecburî olarak allodur. Vurduğum taşın benim dışımda olması üzere, sevdiğim de benim dışımdadır; sanatkarın yapıtı benim dışımdadır. Tüm mitolojilerin ilahlarını niteleyen bir şey var ise, insan olmamalarıdır. İdeoloji gerçeğin bu allotropisini bilmiştir –“varlığın ötesindeki iyi” (Platon) yahut “bilinemez özgürlük” (Kant) yahut “varlık olan değildir” (Heidegger) dediğinde. (12)
Lakin ahtapotun yahut mecnunun, polimerlerin yahut yosunun bu allotropisi – bilginin yahut iktidarın objesi değildir, ve bizim her vakit unuttuğumuz budur, daima bir halde bunu duyumsadığımız biçimde.
Aslında, bu bir unutkanlık değildir: ideolojinin kalbine işlenmiş bir çelişkidir. Auto’nun – “bilmek, yapabilmek, kendi kendine isteyebilmek” – zorunluluğundan doğar, auto’nun kendisini mecburî bir halde onunla bağlantıda belirlediği allo’yu eş vakitli olarak hem tanır tıpkı vakitte iter. Bir çocuğun “kendisi için düşünmesini” istediğimiz vakit olan budur: bu “kendi kendine”ye onu “başkaları tarafınca”dan ayırt etmeden nasıl ulaşırız? sıradan görünen bu soru tüm ideolojiyi baştan başa kateder. Anarşizm meselesiyle gösterilebilir: kimi yönergeler ve ödevler olmadan nasıl bir anarşist yapılır?
İdeoloji özünde anarşisttir: anarşizmin mottosu – “ne İlah ne Efendi” – kuralı üzere görülebilir. Lakin bu “ne…ne” ele alınıp incelenmelidir. hiç bir biçimde belirlenebilir olmayanın, bu biçimde ne inkar edilebilen ne de olumlanabilenin yadsınmasının manası nedir? Rig Veda’dan Yaratılış’a (13) kadar bütün teolojik dizi, tüm biçim, unsur yahut varoluşun altında yatana atfedilen aşikâr bir mevcudiyeti –ne ne de içerisinde– korumak için harika itina göstermiştir. Şu bu türlü, her vakit bir konuşma ve sözcük yoluyla varlık yapma gücü kelam konusudur.
İdeoloji bu gücü bir sözcük (bir hitap) olarak değil, logos’un kendi kendisine bağlanması, yani tanrısız ve efendisiz bir kendine yeterliliğin tesirli hale gelmesi olarak kavrar. Bu kendine yeterliliğin kesin noktası Hegel’in bir kopula olarak “olmak” fiilinin anlamsızlığını tasdik etmek suretiyle, bundan, onun kendini olumsuzlamasını ve bir birinci uğrağın imkanını çıkarmasıdır.
Varlık bu biçimde ne varlık ne de hiçliktir: Kendisini olumsuzlayarak kendisiyle münasebet kurar. Hegel’in ideolojisi bu biçimdece kendini-gerçekleştirmeyi başarır. (14) İdeoloji, ne/ ne de’yi büsbütün üstlenir; ne/ ne de’yi, varlığın allotropisi yahut indirgenemez şişkinliği olarak onda (ne/ ne de’de) bir daha de açılanın ve ona (ne/ ne de’ye) açılanın karşılıklı ve otomatik (toplamda) kendini olumsuzlaması olarak tespit eder. Bu noktada allo-loji olarak kalan ve kalması gereken hakkında Tchouang-Tse’nin sözcükleriyle şu söylenebilir: “söylemin son olarak ulaştığı nokta, hem de, hem sessizlik-olmayan tıpkı vakitte konuşma-olmayan bir tabir kipi olarak konumlanacaktır.”
9
Bir ötürüm elde etmek için Çince’yi Almanca üzerine damlatmaya çalıştığım düşünülmemeli! Bilakis, Hegel’in cümleleri ve Chuan-tse’ninkiler birbirine çevrilemez. Bu iki ne/ne de’nin birbirine çevrilemezliği lisanlarla ilgili bir sorun değildir. Sonu meçhul bir halde birinden başkasına gidebilirsiniz.
Direnen, allo’nun indirgenemez karakteridir. “Ne/ ne de” her tıp ötürümı dışlamalıdır. Ne kapsayabileceğimizi düşündüğümüz bir Çin ne de doğululaştırabileceğimizi düşündüğümüz bir Batı burada bir mana tabir eder, çünkü her tarafı allotropiden mahrum yahut öbür türlü söylenirse, indirgenemez, kimliği saptanamaz, tanınamaz olandan mahrum olan tıpkı uzamdayız.
Heidegger’in “düşüncenin gorevi” dediği şey– en azından bizim belirtebileceğimiz haliyle – şudur: tutulamaz olanın önünde duracak mıyız? Yahut zavallı felsefi özerkliğimizle tatmin olmayı sürdürecek miyiz? Yahut da, üstün, büyücek ve bol bol içerimi bulunan bir anlamsızlığın (kimsenin talep etmediği) ispatını yaptıktan daha sonra niye o sıkıntıyı bırakıp diğer hususa geçmeyelim ki?
Dipnotlar
- Bu kısa liste yalnızca, az sayıda, muhakkak başlı ismi hatırlatır. Ancak bu epik bir listedir.
- Aristophanes’ten beri bildiğimiz üzere, şunu düşünmeye bedel: İdeolojiye hürmet gösterildiği kadar onunla alay edilmiştir. Bugün onunla artık alay edilmiyor zira kelamını ettiğim ılık su haline geldi.
- Gerçek yanlış zıtlığından farklı olarak, ideolojinin haricinde hakikat fikri varlığın, bilgili olanın mevcudiyetinin lisana getirilmesiyle karıştırılmıştır. Popol Wuh’un birinci satırları örnekseldir: ” Quiché ismi verilen bu yerin eski sözcüğünün kökü budur “, yeni çeviri https://fr.wikipedia.org/wiki/Popol_Vuh. Ancak eski çeviri(ler) de sıktır; ‘burası Quiché (veya Quichué)dir; kökenin yeridir, kökensel olarak gerçek ismiyle isimlendirilmiştir. Bu ismin hakikati isimdir.
- Başka bölgeler benzeri lakin farklı bir kopuş deneyimlerler: Buda, Konfiçyus, Lao Tzu, Japonya’daki Ise Tapınağı, vs. ile Maya, Vedalar, Mezopotamya ve daha öteki biroldukçaları karşılaştırılabilir. olağan olarak, Akdeniz dünyasında Mısır’ın uzun ve karmaşık dönüşümü, ki epey evvel başlamıştır ve Pers külçeşidinin dönüşümü hesaba katılmalıdır.
- Çok sıradan, olağan olarak, ancak gayem burada – sıradanlikçi olmadan – karmaşıklığa dönebileceğimiz açık çizgileri saptamaktır.
- hiç bir mitoloji kendi statüsünü sorgulamaz.
- Yahut bu belirsizlik: Burada bu mutlaka kıymetli noktada duramam.
- Çok değerli bir rol oynamış olan Batı’nın dinleri üzerinde durmamam şaşırtıcıdır. Zira onlar şahsen, farklı biçimlerde, Batı’nın ve ötürüsıyla felsefi fenomenin veçheleridir. Bilhassa, Pers, Mısır ve İsrail Batılı dönüşümde belirleyici roller oynadılar.
- Halihazırdaki pandeminin dolaysız maksatlara bir daha bir değer verdiği doğrudur. Lakin o da teknosfer’in gelişmeninin bir tesiridir… Birebir halde, kanser araştırmasında ilerlemeyi bırakmıyoruz, fakat kanserleri yaymayı da bırakmıyoruz…
- Birkaçının üstel zenginliğini protesto etmek haklı ve mecburî olduğu biçimde boşunadır, çünkü zenginlikteki bu artış Makine’nin ontolojik kendini geliştirmesine aittir.
- Her büyük ideolojide bulunan bu örnekler koruma etmekteyiz yalnızca.
- Bir akrabalık bağı kurma argümanında değilim lakin çarpıcı analojiler mevcut.
- elbette, bunun, varlığın kendisiyle bağlantısını sonsuz olarak niteleyen Hegel’i tatmin etmediği gösterilebilir. Bu sonsuz mefhumu öteki bir çözümleme gerektirir.
- Les Œuvres de Maître Tchouang, çeviren Jean Lévi, Éditions de l’Encyclopédie des nuisances, 2006, s.226.