Alfred William Benn’in, ‘Modern Felsefe’ isimli kitabı kolektif çeviriyle Fol Kitap tarafınca yayımlandı. Küçük hacimli bir ideoloji tarihi niteliğinde olan kitap, Felsefi Rönesans’tan on dokuzuncu yüzyıl hümanistlerine giden bir çizgide ideolojinin izleğini mukayeseli olarak ele alırken filozofların eleştirildiği noktaları da irdelemekte.
1843 yılında İrlanda’da doğan Alfred William Ben, 1865 yılında Londra Üniversitesi’nden mezun olduktan daha sonra İngiltere’den ayrılarak hayatının birçoklarını İsviçre ve İtalya’da geçirdi. Eski Yunan ideolojisi ve çağdaş ideolojinin tekamülü başta olmak üzere ideoloji tarihi alanında çalışan Benn çeşitli mecmualarda tenkit ve inceleme yazıları kaleme aldı. Muharririn 1915 yılındaki vefatından birkaç sene evvel yayımlanan kitabı ‘Modern Felsefe’; Mehmet Davet Kartal, Dersu Alyanak, Secdegül Erdim, Turhan Yalçın ve Zeynep Hayal Erdoğan’ın kolektif çevirisiyle Fol Kitap etiketiyle raflarda yerini aldı. Kitap “Felsefi Rönesans, Metafizikçiler, Bilgi Kuramcılar, Alman İdealistleri ve Ondokuzuncu Yüzyıl Hümanistleri” başlıklarını taşıyan beş kısımdan oluşmakta. Kısımların neredeyse hepsi ilgili düşün mektebinin öne çıkan filozoflarının fikriyatına ilişkin makalelerden oluşuyor. Bu bağlamda, Felsefi Rönesans; Giordano Bruno, Francis Bacon, Thomas Hobbes; Metafizikçiler; Descartes, Malebranche, Spinoza, Leibniz; Bilgi Kuramcılar; Locke, Berkeley, Hume, Kant; Alman İdealistleri; Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer, Herbart ve Ondokuzuncu Yüzyıl Hümanistleri; Fransız Eklektikleri, Hamilton ve Şartlı Olanın İdeolojisi, Auguste Comte, J.S. Mill, Herbert Spencer, İngiliz Hegelciler, Alman Eklektikler, Son Gelişmeler başlıklarını taşıyan alt kısımlara sahip. Birinci kısımdan itibaren müellifin birtakım dikkatlerinin altını çizmeli: Birincinin, çağdaş sıfatıyla andığımız filozofların başta Platon ve Aristoteles olmak üzere Yunan ideolojisiyle ilgisini tüm çıplaklığıyla gözler önüne sermesi. İkincisi ise, filozofları birbirleriyle karşılaştırarak bütüncül bir bakış açısına sahip olması. Son olarak da filozofların çelişkilerini, gözlerinden kaçan veya görmezden geldikleri noktaları ferdî özelliklerini es geçmeden eleştirel izlekte irdelemesi. Bu sayede, birbirini tamamlayan makaleler küçük hacimli bir tarih sayılabilir.
Çağdaş İdeoloji, Alfred William Benn, çeviri: Mehmet Davet Kartal, Dersu Alyanak, Secdegül Erdim, Turhan Yalçın, Zeynep Hayal Erdoğan, 160 syf., Fol Kitap, 2021.
Birinci kısım olan Felsefi Rönesans’ı, Platon’un ve Aristoteles’in fikirlerinin nasıl evirildiğini deklare ettiktan, Yunan ideolojisinin Avrupa’ya İspanya’yı fetheden Müslümanlar tarafınca getirildiğinden, bu yapıtların Arapçadan çeviri edilerek öğrenildiğinden, Dominikenlerle Fransiskenlerin çatışmalarının ideolojiye nasıl sirayet ettiğinden ve daha birfazlaca noktaya temas ettikten daha sonra Ortaçağ fikriyatına en büyük darbenin Kopernik’in gökbiliminden geldiğini vurguluyor Benn. Bu bağlamda evvela Kopernik kuramından birinci sonuç çıkaran olarak gördüğü, “modern gökbilimini muştulayan bir tavırla, yıldızların uzayın sonsuzluğunda farklı aralıklarda [ve düzensiz] dağıldıklarını, bu yıldızların birer güneş olduğunu ve bu güneşlerin yörüngelerinde, üzerinde ömür barındıran diğer gezegenlerin bulunduğunu” ileri süren Giordano Bruno’yu ele almış. Muharririn tabiriyle “felsefi Rönesansın bayraktarı” olan Bruno bununla birlikte birci ve fazlacaçu eğilimlerin de başını çekmekte. Akabinde gelen Bacon’ın ise matematik ve fizik konusunda zayıf olduğunun altını çizerek onun özgün yanının kullandığı formül olduğunu ortaya koyuyor Benn. Bu kısımda müellif, Bacon’ın “Yeni Atlantis” ütopyasının H.G. Wells’i ve Jules Verne’i öncelediğini söylese de onun yapıtının “modern bilimin ve çağdaş mekanik icatların gerçek habercisi” olmadığını zira Bacon’ın fikirlerinin “Ortaçağda ya da her çağda karşımıza çıkan büyülü nesnelerden” farksız olmadığını ekliyor. Kısmın son filozofu olan Thomas Hobbes’un ise insan tabiatını “karmaşanın ve her insanın birbirine düşman olduğu bir ortam” olarak görmesiyle demokrasiye cephe alması ve “bireylerin egemenlik haklarını bir tek adama devretmesini” savunması irdelenir. Hobbes’un ülkü devleti olan Roma İmparatorluğu’nun “bile tebaasını ne iç karışıklıklara ne de dış güçlerin işgallerine” koruyabildiğinin altını çizen Benn, filozofun toplum mukavelesinin temelini attığını ve “herhangi bir ateistin çelişkiye düşmeden benimseyebileceği titizlikle düşünmüş, zirveden tırnağa materyalist bir sistem” kurduğunu örneklerle açıklar.
daha sonraki kısım olan Metafizikçiler ise Descartes ile başlar. Muharririn sözüyle “hakikati yararından ötürü kovalayan Bacon ile Hobbes’un tersine Descartes hakikati, hakikat uğruna” arayan bir düşünürdür. Ana çizgileriyle Descartes ideolojisi belirtildiktan daha sonra Descartes’ın kusursuz varlık -yani Tanrı- ideası eleştirilir. Bu ideanın insan zihnine İlah tarafınca yerleştirildiğini savunan Descartes’a yöneltilen temel tenkit kusursuz varlığın kusursuz varlıklar yaratması gerekiyorken insanların kusurlu varlıklar olmasıdır. Descartes, bu açığı kapatmak için insan kusurlarının hiçlikten geldiğini öne sürdüğü sürece de Tanrı’nın gereksiz bir var iseyıma dönüştüğü ortaya konur. bir daha bu doğrultuda “modern psikolojiyi önce haber vermesi itibariyle” çarpıcı olan Descartes öğretisi insan günahlarını irade özgürlüğüyle deklare ettiğı için Tanrı’yı aklamakla itham edilir. daha sonraki filozof ise “Descartesçılığın teoloji tarafınca büsbütün hazmedilmesini sağlayan düşünür” olan Nicolas Malebranche’tır. Malebranche’tan daha sonra gelen Spinoza ise Descartes ile karşılaştırılır:
“Spinoza, Tanrı’yı sınırsız uzaya yayılan kozmosun en ulu birleştirici unsuru olarak görüyordu. halbuki Descartes Tanrı’yı, yer kaplayan bir tözden fazla düşünen bir töz olarak tasarlamıştı.”
Tanrı’yı bilmek ve sevmek üzerinden tanımladığından ötürü Hıristiyan teolojisini çağrıştıran Spinoza’yı mistik olarak görmenin yanlış olacağını savunan Benn, filozofun “doğanın ve aklın hudutlarının ötesine geçen bir deneyim” vaat etmediğini vurgular. özetlemek gerekirse, Spinoza ideolojisinde ahiret inancına yer yoktur. Spinoza’ya bakılırsa ideolojinin “temel sorusunun bir etik sorusu” olduğunu söz ettikten daha sonra Spinoza’nın çıkış noktasının “hâlihazırda bildiğimiz bir şeyi öteki tabirlerle ifade etmekten ibaret” görür. Kısmın son filozofu ise Leibniz’dır…
Kitabın alt başlıklarını teşkil eden bütün isimlere değinmek bu yazının boyutunu aşsa da kitabı niye bir cins tarih olarak görmek gerektiği merak konusu olabilir. Şöyle ki Alfred William Benn düşün insanlarının ideolojilerini değerlendirirken din, siyaset, iktisat üzere ögeleri es geçmemiş. Öte yandan filozofların hem hayatlarını tıpkı vakitte karakter özelliklerini hesaba katmış. bu biçimdelikle, “Modern Felsefe”nin akla birinci gelen manasıyla klasik bir tarih olmasa da mukayeseli bir ideoloji tarihi olarak kabul edilmesi gerektiği kanaatindeyim. Lakin kitabın en vurucu noktası muharririn yer yer iğneleyici olan tespitleri olsa gerek. bir daha bu doğrultuda bu yazıyı müellifin veciz bir yorumuyla bitirmek yerinde olsa gerek:
“Felsefe tarihinde karşımıza çıkan soylu kişilikleri kahramanlar ve sevgililer diye ikiye ayırabiliriz. Çağdaş vakit içinderın kahramanları Giordano Bruno, Fichte, hatta bir ölçüde Comte’tu; azizleriyse Spinoza, Berkeley ve Kant’tı.”
1843 yılında İrlanda’da doğan Alfred William Ben, 1865 yılında Londra Üniversitesi’nden mezun olduktan daha sonra İngiltere’den ayrılarak hayatının birçoklarını İsviçre ve İtalya’da geçirdi. Eski Yunan ideolojisi ve çağdaş ideolojinin tekamülü başta olmak üzere ideoloji tarihi alanında çalışan Benn çeşitli mecmualarda tenkit ve inceleme yazıları kaleme aldı. Muharririn 1915 yılındaki vefatından birkaç sene evvel yayımlanan kitabı ‘Modern Felsefe’; Mehmet Davet Kartal, Dersu Alyanak, Secdegül Erdim, Turhan Yalçın ve Zeynep Hayal Erdoğan’ın kolektif çevirisiyle Fol Kitap etiketiyle raflarda yerini aldı. Kitap “Felsefi Rönesans, Metafizikçiler, Bilgi Kuramcılar, Alman İdealistleri ve Ondokuzuncu Yüzyıl Hümanistleri” başlıklarını taşıyan beş kısımdan oluşmakta. Kısımların neredeyse hepsi ilgili düşün mektebinin öne çıkan filozoflarının fikriyatına ilişkin makalelerden oluşuyor. Bu bağlamda, Felsefi Rönesans; Giordano Bruno, Francis Bacon, Thomas Hobbes; Metafizikçiler; Descartes, Malebranche, Spinoza, Leibniz; Bilgi Kuramcılar; Locke, Berkeley, Hume, Kant; Alman İdealistleri; Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer, Herbart ve Ondokuzuncu Yüzyıl Hümanistleri; Fransız Eklektikleri, Hamilton ve Şartlı Olanın İdeolojisi, Auguste Comte, J.S. Mill, Herbert Spencer, İngiliz Hegelciler, Alman Eklektikler, Son Gelişmeler başlıklarını taşıyan alt kısımlara sahip. Birinci kısımdan itibaren müellifin birtakım dikkatlerinin altını çizmeli: Birincinin, çağdaş sıfatıyla andığımız filozofların başta Platon ve Aristoteles olmak üzere Yunan ideolojisiyle ilgisini tüm çıplaklığıyla gözler önüne sermesi. İkincisi ise, filozofları birbirleriyle karşılaştırarak bütüncül bir bakış açısına sahip olması. Son olarak da filozofların çelişkilerini, gözlerinden kaçan veya görmezden geldikleri noktaları ferdî özelliklerini es geçmeden eleştirel izlekte irdelemesi. Bu sayede, birbirini tamamlayan makaleler küçük hacimli bir tarih sayılabilir.
Çağdaş İdeoloji, Alfred William Benn, çeviri: Mehmet Davet Kartal, Dersu Alyanak, Secdegül Erdim, Turhan Yalçın, Zeynep Hayal Erdoğan, 160 syf., Fol Kitap, 2021.
Birinci kısım olan Felsefi Rönesans’ı, Platon’un ve Aristoteles’in fikirlerinin nasıl evirildiğini deklare ettiktan, Yunan ideolojisinin Avrupa’ya İspanya’yı fetheden Müslümanlar tarafınca getirildiğinden, bu yapıtların Arapçadan çeviri edilerek öğrenildiğinden, Dominikenlerle Fransiskenlerin çatışmalarının ideolojiye nasıl sirayet ettiğinden ve daha birfazlaca noktaya temas ettikten daha sonra Ortaçağ fikriyatına en büyük darbenin Kopernik’in gökbiliminden geldiğini vurguluyor Benn. Bu bağlamda evvela Kopernik kuramından birinci sonuç çıkaran olarak gördüğü, “modern gökbilimini muştulayan bir tavırla, yıldızların uzayın sonsuzluğunda farklı aralıklarda [ve düzensiz] dağıldıklarını, bu yıldızların birer güneş olduğunu ve bu güneşlerin yörüngelerinde, üzerinde ömür barındıran diğer gezegenlerin bulunduğunu” ileri süren Giordano Bruno’yu ele almış. Muharririn tabiriyle “felsefi Rönesansın bayraktarı” olan Bruno bununla birlikte birci ve fazlacaçu eğilimlerin de başını çekmekte. Akabinde gelen Bacon’ın ise matematik ve fizik konusunda zayıf olduğunun altını çizerek onun özgün yanının kullandığı formül olduğunu ortaya koyuyor Benn. Bu kısımda müellif, Bacon’ın “Yeni Atlantis” ütopyasının H.G. Wells’i ve Jules Verne’i öncelediğini söylese de onun yapıtının “modern bilimin ve çağdaş mekanik icatların gerçek habercisi” olmadığını zira Bacon’ın fikirlerinin “Ortaçağda ya da her çağda karşımıza çıkan büyülü nesnelerden” farksız olmadığını ekliyor. Kısmın son filozofu olan Thomas Hobbes’un ise insan tabiatını “karmaşanın ve her insanın birbirine düşman olduğu bir ortam” olarak görmesiyle demokrasiye cephe alması ve “bireylerin egemenlik haklarını bir tek adama devretmesini” savunması irdelenir. Hobbes’un ülkü devleti olan Roma İmparatorluğu’nun “bile tebaasını ne iç karışıklıklara ne de dış güçlerin işgallerine” koruyabildiğinin altını çizen Benn, filozofun toplum mukavelesinin temelini attığını ve “herhangi bir ateistin çelişkiye düşmeden benimseyebileceği titizlikle düşünmüş, zirveden tırnağa materyalist bir sistem” kurduğunu örneklerle açıklar.
daha sonraki kısım olan Metafizikçiler ise Descartes ile başlar. Muharririn sözüyle “hakikati yararından ötürü kovalayan Bacon ile Hobbes’un tersine Descartes hakikati, hakikat uğruna” arayan bir düşünürdür. Ana çizgileriyle Descartes ideolojisi belirtildiktan daha sonra Descartes’ın kusursuz varlık -yani Tanrı- ideası eleştirilir. Bu ideanın insan zihnine İlah tarafınca yerleştirildiğini savunan Descartes’a yöneltilen temel tenkit kusursuz varlığın kusursuz varlıklar yaratması gerekiyorken insanların kusurlu varlıklar olmasıdır. Descartes, bu açığı kapatmak için insan kusurlarının hiçlikten geldiğini öne sürdüğü sürece de Tanrı’nın gereksiz bir var iseyıma dönüştüğü ortaya konur. bir daha bu doğrultuda “modern psikolojiyi önce haber vermesi itibariyle” çarpıcı olan Descartes öğretisi insan günahlarını irade özgürlüğüyle deklare ettiğı için Tanrı’yı aklamakla itham edilir. daha sonraki filozof ise “Descartesçılığın teoloji tarafınca büsbütün hazmedilmesini sağlayan düşünür” olan Nicolas Malebranche’tır. Malebranche’tan daha sonra gelen Spinoza ise Descartes ile karşılaştırılır:
“Spinoza, Tanrı’yı sınırsız uzaya yayılan kozmosun en ulu birleştirici unsuru olarak görüyordu. halbuki Descartes Tanrı’yı, yer kaplayan bir tözden fazla düşünen bir töz olarak tasarlamıştı.”
Tanrı’yı bilmek ve sevmek üzerinden tanımladığından ötürü Hıristiyan teolojisini çağrıştıran Spinoza’yı mistik olarak görmenin yanlış olacağını savunan Benn, filozofun “doğanın ve aklın hudutlarının ötesine geçen bir deneyim” vaat etmediğini vurgular. özetlemek gerekirse, Spinoza ideolojisinde ahiret inancına yer yoktur. Spinoza’ya bakılırsa ideolojinin “temel sorusunun bir etik sorusu” olduğunu söz ettikten daha sonra Spinoza’nın çıkış noktasının “hâlihazırda bildiğimiz bir şeyi öteki tabirlerle ifade etmekten ibaret” görür. Kısmın son filozofu ise Leibniz’dır…
Kitabın alt başlıklarını teşkil eden bütün isimlere değinmek bu yazının boyutunu aşsa da kitabı niye bir cins tarih olarak görmek gerektiği merak konusu olabilir. Şöyle ki Alfred William Benn düşün insanlarının ideolojilerini değerlendirirken din, siyaset, iktisat üzere ögeleri es geçmemiş. Öte yandan filozofların hem hayatlarını tıpkı vakitte karakter özelliklerini hesaba katmış. bu biçimdelikle, “Modern Felsefe”nin akla birinci gelen manasıyla klasik bir tarih olmasa da mukayeseli bir ideoloji tarihi olarak kabul edilmesi gerektiği kanaatindeyim. Lakin kitabın en vurucu noktası muharririn yer yer iğneleyici olan tespitleri olsa gerek. bir daha bu doğrultuda bu yazıyı müellifin veciz bir yorumuyla bitirmek yerinde olsa gerek:
“Felsefe tarihinde karşımıza çıkan soylu kişilikleri kahramanlar ve sevgililer diye ikiye ayırabiliriz. Çağdaş vakit içinderın kahramanları Giordano Bruno, Fichte, hatta bir ölçüde Comte’tu; azizleriyse Spinoza, Berkeley ve Kant’tı.”