Ayşegül Tözeren
İnsanlık, yaşadığı çağı isimlendirirken bizim kadar zorlanmış mıdır? Bir gün bilgi çağı, diğer gün teknoloji çağı, sonraki gün kentleşme çağı ismini yakıştırıyoruz. Periyoda topyekûn hakikat daha sonrası bir vakit olduğunu söyleyenler de var. Yalnızca şunu biliyoruz, neyi somutlaştırsak elimizden kayıp gidiyor. Ele avuca sığmayan bir çağ bu. Katı olan her şey bir anda buharlaşıp, havaya karışıyor. (1) Hakikat ile belirsizliğin içindeki hudut da silikleşirken, neyin kıssa neyin gerçek olduğunun ayırdına varmak günden güne güçleşiyor.
Gerçek olanın sayfalarını bir tutan şiraze uygunca dağılırken, geçtiğimiz yıl ansızın ömürle vefatın içindeki keskin çizgiyle yüzleştik. Ufacık bir virüs karşısında insanlık, hükümranlık tahtının sallandığının farkına vardı. Akabinde hakikatin defterini yeniden karıştırmaya başladı. Sözcüklerin bir manası olması gerekiyordu. “Sıkıntı yok” ve “aynen” laflarının ötesinde bir gerçeği bulamazsa işi zordu. Zira kahır vardı ve hiç bir şey motamot birbirine benzemiyordu. İnsan galiba yeryüzünde keskin bir gerçeklikle yüzleştiğinde, içine de dönüp kabuğun altındaki hakikati merak ediyor. O hakikatin yegane aynasıysa, çağın ismi ne olursa olsun, şiirin ta kendisi.
Şiir de şüphesiz çağa uyuyor. Çağ ne kadar kuvvetli anlatılardan uzaklaşıp pathosa yaslanan öykülerin ilgi gördüğü bir vakte dönüşürse, şiir de bundan etkileniyor. Bu yüzden anlık hazza dayalı, aforizmaların sardığı bir şiirle karşılaşıyoruz. kimi vakit de günümüzde şiir, okuru bir anda hayrete düşürecek buluşlarla kuruluveriyor. Yani, çağın kolaycılığını şiirde de görüyoruz. halbuki şiir ne dizi ve sinemaların bir sahniçin başkasına savrulurken hayrete düşürüp, ilgi çekmeyi hedefleyen senaryolarına emsal, ne de müstehzi bir gülüşten yani yalnızca ironiyle oluşturulabilir. Şiir, hayattan umudu ve hakikati kazırken ortaya çıkandır. bu biçimde bildiğimden, gerçek olan, kuvvetli anlatıları anımsatan şiirlere kendimi daha yakın hissediyorum.
Bu kanılar daima zihnimde dolaştığından, Lal Laleş’in yeni şiir kitabı ‘Nora, İstanbul bir hiçtir’ ile de bir akrabalık hissettim. Şair Lal Laleş, coğrafyamızın lisan elçilerinden; Türkçe şiir ve hikayelerden kimilerini Kürtçeye de kazandırdı.
Lal Laleş’in şiirinde tarihi ve mitolojik olana sık rastlanıyor. Lakin bu bileşenler metinde bir figür olarak değil, şiir lisanına içkin olarak göze çarpıyor. Metin, yüzseneler öncesiyle bir arada demlenmiş, birlikte örülmüş üzere seziliyor.
Nora İstanbul Bir Hiçtir, Lal Laleş, Detay Yayınları, 2021.
Lal Laleş’in “aşık olunan” imgesine Nora’yı isim olarak seçmesi, her okuyanın dikkatini çekecektir. Nora, farklı kaynaklarda karşımıza farklı yüzlerle çıkabilir. Birincinin akla Henrik İbsen’in ‘Bir Bebek Evi’ isimli tiyatro oyunundaki Nora gelebilir. İbsen, tragedyayı on dokuzuncu yüzyılda ataerkil toplumun çelişkilerini ortaya koymak için dönüştürmüştü. Sevda Şener’in İbsen’in Nora’sı için bir tezde yer verilen, “sınırlarını bildiği biçimde durumuna razı olmayan insanın durumu”(2) kelamları, Laleş’in şiirlerine de göz kırpıyor. Latinceden kaynaklanan “honore” yani onur sözcüğünü de Nora’yı anımsatır ya da onun izini Yunancada sürebiliriz ve karşımıza “ışık” çıkar. Nora’nın bu manası şiirleri okurken, birinci kısımda bilhassa elimden tuttu.
Şair, şiirinin birinci sayfasını Nora’ya ayırmış. daha sonrasında Nora’ya şiirler başlıyor ve Nora daha başlangıçta, “kulağıma fısıldadığın sûret uğruları” diyerek “sözlerine” son verirken, şair okurla ikna etmeye dayalı bir mukavele kurmayacağını da gösteriyor. Sûret uğrusu, düz bir transferle riyakarlık, epey yüzlülük olarak belirtilebilir. Başlangıcın akabinde gelen “Sûret Uğruları” kısmının birinci kısmı “Kamerî” olarak isimlendirilmiş. “Aya ait olan…” İşte tam burada Nora’nın ışık manası okuru davet ediyor. Şiirin bir perdesi var ise açılıyor, sahne ay ışığında aydınlanıyor.
“Nasıl tanıyabilirsin ki sevgiliyi?” diye şair sorarken, doğduğu kentin daracık sokaklarını, tahminen de küçeleri işaret ediyor ki o sevgili, yalnızca “Nora” imgesi değil, şiirin kendisi de olabilir. Bir coğrafyanın şiirini ve olağan olarak hikayesini, denizini, havasını, suyunu, balıklarını ve toprağını bilmeden nasıl tanıyabilirsin, dahası nasıl yazabilirsin? Şair, “toprağın/ uykusuna taşın belleğine köprü atman şart” diyor.
Lal Laleş’in şiiri birden çok biçimi içeriyor. Düzyazı-nazımla açılıyor, sonlarına hakikat klasik şiir biçimine yaklaşıyor. Başlarda nasıl, “Aynı meskenin iki başka penceresinden sohbet etmeyi seviyorduk” diyorsa, Laleş de biçimin farklı pencerelerinden birebir güneşe bakmayı seviyor.
Laleş’in şiirinde yer verdiği sözcüklere günümüz metinlerde müsabakaya pek alışık değiliz. Laleş, dünün sözcüklerini de şiirine taşıyor. Hatta bu sözcükler için şiirlerin akabinde küçük bir kelamlık yapmış. Şair öte vakit içinderla bu kelamlar aracılığıyla çağlararasılık kuruyor.
Şair kitabın “Kopuk Bağım” modülünde bir soru soruyor: “Nesnelerin uzun tarihini muharrir mısın?” Aslında kitabın bütününde bu dizenin ruhu var. Yaşadığımız topraklardaki aşkın uzun tarihini yazmış. Nora ile aşığı, yüzseneler evvelce bugüne uzanan yerlerde, o yerlerin lisanıyla konuşuyorlar. Laleş, “Hakikat Taşları”nı sıkıntı bir yerden, dünden bugüne kurmaya çalışıyor. Laleş’in şiir lisanında dün var lakin günümüzün objeleri yok. Örneğin plazalar, gökdelenlerin gölgeleri dizelerine düşmemiş. Fakat şiiri Söğütlüçeşme durağına uğramıyor değil.
Şiirlerin kurulduğu coğrafyaysa iki uçlu, bir yanda doğunun bakırımsı masal yerleri, bir yandaysa Erguvani İstanbul. Şiirlerde iki rengin de özel bir yeri olduğu hissediliyor, gümüşi ve mor rengin… Mor renk nasıl hüzünse, gümüşle de geçmişin tozu hissettiriliyor.
Düzyazı şiire yakın bir formda başlayan kitapta, ağır ağır dizeler kısalıyor ve dize biçimi okura daha görünür oluyor. Hikâyemsi biçimde başlayan aşkın uzun tarihi, “Rüya Kayıtları” kısmıyla birlikte klasik şiire yaklaşıyor. “Sûret Uğruları”, “Hakikat Taşları”, “Hisar Fragmanları” ve “Kusur Provaları”, “Rüya Kayıtları” ile birleşiyor. Fakat “Rüya Kayıtları” kısmı başlamadan hemilk evvel yer alan “Kusur Provaları”nda Laleş, şiirde bir üst kurmaca denemesi yapıyor. Şiirinin içine Nora’nın lisanından dizeleri yerleştiriyor, onunla “Kusur Provaları”nı kuruyor. Aslında bu bir diyalog provası ve olağan olarak her diyalog üzere kusurlu olacağı baştan aşikâr.
Son kısım, “Susan Saatler” ise bir deri değiştirme merasiminin şiir hali. Lal Laleş, bu kısımdaki “Sefih” şiirinde hayli kuvvetli bir imge kurarak, “derimi değiştiren rüzgara yürüdüm/kapım omzumda” diyor. Kapı metaforu, edebiyatta, şiirde ve sanatta hayli manalı olarak kullanıldıysa da en kolay sezilen manası, değişimi, evrimi, bir diğer yere geçişi işaret edişidir. Bu şiirde de bu imge, okuyanı birinci sayfalardan en sonlardaki “Karanfilli Hakikat”e taşır: “her insanın kendinden koptuğu an”a… Karanfilli Hakikat’e yürürken upuzun tarih, “Sen varsın artık./Sen bu kadar var isen ben yokum artık” der. Bu şiirde kadim aşk masallarındaki aşıkların birbirinde yok oluşunu hissettirir.
Lal Laleş’in Nora’ya, Nora’yla birlikte Nora’nın yazdığı şiirleri, biçim ve öz açısından lisanın de uzun tarihini, geçmişe dayanan sözcükleri içermesiyle bir arada biroldukça yeni şiir tecrübesi de içeriyor. Hem dize kırıcı şiir lisanı hem akış ortasında dize biçimine geçişi bu tecrübenin bileşeni. Şiirde, çözümlerken kelamını ettiğim monoloğun yanı sıra üst kurmacayla birlikte diyalogu da şiirin içeriğine katması ise öbür bir deney.
Laleş’in şiiri, “orada bir uzam var uzakta” deyip o uzamdan korkmayan, yeni tecrübelere açık, gözü pek bir lisana sahip.
Notlar:
İnsanlık, yaşadığı çağı isimlendirirken bizim kadar zorlanmış mıdır? Bir gün bilgi çağı, diğer gün teknoloji çağı, sonraki gün kentleşme çağı ismini yakıştırıyoruz. Periyoda topyekûn hakikat daha sonrası bir vakit olduğunu söyleyenler de var. Yalnızca şunu biliyoruz, neyi somutlaştırsak elimizden kayıp gidiyor. Ele avuca sığmayan bir çağ bu. Katı olan her şey bir anda buharlaşıp, havaya karışıyor. (1) Hakikat ile belirsizliğin içindeki hudut da silikleşirken, neyin kıssa neyin gerçek olduğunun ayırdına varmak günden güne güçleşiyor.
Gerçek olanın sayfalarını bir tutan şiraze uygunca dağılırken, geçtiğimiz yıl ansızın ömürle vefatın içindeki keskin çizgiyle yüzleştik. Ufacık bir virüs karşısında insanlık, hükümranlık tahtının sallandığının farkına vardı. Akabinde hakikatin defterini yeniden karıştırmaya başladı. Sözcüklerin bir manası olması gerekiyordu. “Sıkıntı yok” ve “aynen” laflarının ötesinde bir gerçeği bulamazsa işi zordu. Zira kahır vardı ve hiç bir şey motamot birbirine benzemiyordu. İnsan galiba yeryüzünde keskin bir gerçeklikle yüzleştiğinde, içine de dönüp kabuğun altındaki hakikati merak ediyor. O hakikatin yegane aynasıysa, çağın ismi ne olursa olsun, şiirin ta kendisi.
Şiir de şüphesiz çağa uyuyor. Çağ ne kadar kuvvetli anlatılardan uzaklaşıp pathosa yaslanan öykülerin ilgi gördüğü bir vakte dönüşürse, şiir de bundan etkileniyor. Bu yüzden anlık hazza dayalı, aforizmaların sardığı bir şiirle karşılaşıyoruz. kimi vakit de günümüzde şiir, okuru bir anda hayrete düşürecek buluşlarla kuruluveriyor. Yani, çağın kolaycılığını şiirde de görüyoruz. halbuki şiir ne dizi ve sinemaların bir sahniçin başkasına savrulurken hayrete düşürüp, ilgi çekmeyi hedefleyen senaryolarına emsal, ne de müstehzi bir gülüşten yani yalnızca ironiyle oluşturulabilir. Şiir, hayattan umudu ve hakikati kazırken ortaya çıkandır. bu biçimde bildiğimden, gerçek olan, kuvvetli anlatıları anımsatan şiirlere kendimi daha yakın hissediyorum.
Bu kanılar daima zihnimde dolaştığından, Lal Laleş’in yeni şiir kitabı ‘Nora, İstanbul bir hiçtir’ ile de bir akrabalık hissettim. Şair Lal Laleş, coğrafyamızın lisan elçilerinden; Türkçe şiir ve hikayelerden kimilerini Kürtçeye de kazandırdı.
Lal Laleş’in şiirinde tarihi ve mitolojik olana sık rastlanıyor. Lakin bu bileşenler metinde bir figür olarak değil, şiir lisanına içkin olarak göze çarpıyor. Metin, yüzseneler öncesiyle bir arada demlenmiş, birlikte örülmüş üzere seziliyor.
Nora İstanbul Bir Hiçtir, Lal Laleş, Detay Yayınları, 2021.
Lal Laleş’in “aşık olunan” imgesine Nora’yı isim olarak seçmesi, her okuyanın dikkatini çekecektir. Nora, farklı kaynaklarda karşımıza farklı yüzlerle çıkabilir. Birincinin akla Henrik İbsen’in ‘Bir Bebek Evi’ isimli tiyatro oyunundaki Nora gelebilir. İbsen, tragedyayı on dokuzuncu yüzyılda ataerkil toplumun çelişkilerini ortaya koymak için dönüştürmüştü. Sevda Şener’in İbsen’in Nora’sı için bir tezde yer verilen, “sınırlarını bildiği biçimde durumuna razı olmayan insanın durumu”(2) kelamları, Laleş’in şiirlerine de göz kırpıyor. Latinceden kaynaklanan “honore” yani onur sözcüğünü de Nora’yı anımsatır ya da onun izini Yunancada sürebiliriz ve karşımıza “ışık” çıkar. Nora’nın bu manası şiirleri okurken, birinci kısımda bilhassa elimden tuttu.
Şair, şiirinin birinci sayfasını Nora’ya ayırmış. daha sonrasında Nora’ya şiirler başlıyor ve Nora daha başlangıçta, “kulağıma fısıldadığın sûret uğruları” diyerek “sözlerine” son verirken, şair okurla ikna etmeye dayalı bir mukavele kurmayacağını da gösteriyor. Sûret uğrusu, düz bir transferle riyakarlık, epey yüzlülük olarak belirtilebilir. Başlangıcın akabinde gelen “Sûret Uğruları” kısmının birinci kısmı “Kamerî” olarak isimlendirilmiş. “Aya ait olan…” İşte tam burada Nora’nın ışık manası okuru davet ediyor. Şiirin bir perdesi var ise açılıyor, sahne ay ışığında aydınlanıyor.
“Nasıl tanıyabilirsin ki sevgiliyi?” diye şair sorarken, doğduğu kentin daracık sokaklarını, tahminen de küçeleri işaret ediyor ki o sevgili, yalnızca “Nora” imgesi değil, şiirin kendisi de olabilir. Bir coğrafyanın şiirini ve olağan olarak hikayesini, denizini, havasını, suyunu, balıklarını ve toprağını bilmeden nasıl tanıyabilirsin, dahası nasıl yazabilirsin? Şair, “toprağın/ uykusuna taşın belleğine köprü atman şart” diyor.
Lal Laleş’in şiiri birden çok biçimi içeriyor. Düzyazı-nazımla açılıyor, sonlarına hakikat klasik şiir biçimine yaklaşıyor. Başlarda nasıl, “Aynı meskenin iki başka penceresinden sohbet etmeyi seviyorduk” diyorsa, Laleş de biçimin farklı pencerelerinden birebir güneşe bakmayı seviyor.
Laleş’in şiirinde yer verdiği sözcüklere günümüz metinlerde müsabakaya pek alışık değiliz. Laleş, dünün sözcüklerini de şiirine taşıyor. Hatta bu sözcükler için şiirlerin akabinde küçük bir kelamlık yapmış. Şair öte vakit içinderla bu kelamlar aracılığıyla çağlararasılık kuruyor.
Şair kitabın “Kopuk Bağım” modülünde bir soru soruyor: “Nesnelerin uzun tarihini muharrir mısın?” Aslında kitabın bütününde bu dizenin ruhu var. Yaşadığımız topraklardaki aşkın uzun tarihini yazmış. Nora ile aşığı, yüzseneler evvelce bugüne uzanan yerlerde, o yerlerin lisanıyla konuşuyorlar. Laleş, “Hakikat Taşları”nı sıkıntı bir yerden, dünden bugüne kurmaya çalışıyor. Laleş’in şiir lisanında dün var lakin günümüzün objeleri yok. Örneğin plazalar, gökdelenlerin gölgeleri dizelerine düşmemiş. Fakat şiiri Söğütlüçeşme durağına uğramıyor değil.
Şiirlerin kurulduğu coğrafyaysa iki uçlu, bir yanda doğunun bakırımsı masal yerleri, bir yandaysa Erguvani İstanbul. Şiirlerde iki rengin de özel bir yeri olduğu hissediliyor, gümüşi ve mor rengin… Mor renk nasıl hüzünse, gümüşle de geçmişin tozu hissettiriliyor.
Düzyazı şiire yakın bir formda başlayan kitapta, ağır ağır dizeler kısalıyor ve dize biçimi okura daha görünür oluyor. Hikâyemsi biçimde başlayan aşkın uzun tarihi, “Rüya Kayıtları” kısmıyla birlikte klasik şiire yaklaşıyor. “Sûret Uğruları”, “Hakikat Taşları”, “Hisar Fragmanları” ve “Kusur Provaları”, “Rüya Kayıtları” ile birleşiyor. Fakat “Rüya Kayıtları” kısmı başlamadan hemilk evvel yer alan “Kusur Provaları”nda Laleş, şiirde bir üst kurmaca denemesi yapıyor. Şiirinin içine Nora’nın lisanından dizeleri yerleştiriyor, onunla “Kusur Provaları”nı kuruyor. Aslında bu bir diyalog provası ve olağan olarak her diyalog üzere kusurlu olacağı baştan aşikâr.
Son kısım, “Susan Saatler” ise bir deri değiştirme merasiminin şiir hali. Lal Laleş, bu kısımdaki “Sefih” şiirinde hayli kuvvetli bir imge kurarak, “derimi değiştiren rüzgara yürüdüm/kapım omzumda” diyor. Kapı metaforu, edebiyatta, şiirde ve sanatta hayli manalı olarak kullanıldıysa da en kolay sezilen manası, değişimi, evrimi, bir diğer yere geçişi işaret edişidir. Bu şiirde de bu imge, okuyanı birinci sayfalardan en sonlardaki “Karanfilli Hakikat”e taşır: “her insanın kendinden koptuğu an”a… Karanfilli Hakikat’e yürürken upuzun tarih, “Sen varsın artık./Sen bu kadar var isen ben yokum artık” der. Bu şiirde kadim aşk masallarındaki aşıkların birbirinde yok oluşunu hissettirir.
Lal Laleş’in Nora’ya, Nora’yla birlikte Nora’nın yazdığı şiirleri, biçim ve öz açısından lisanın de uzun tarihini, geçmişe dayanan sözcükleri içermesiyle bir arada biroldukça yeni şiir tecrübesi de içeriyor. Hem dize kırıcı şiir lisanı hem akış ortasında dize biçimine geçişi bu tecrübenin bileşeni. Şiirde, çözümlerken kelamını ettiğim monoloğun yanı sıra üst kurmacayla birlikte diyalogu da şiirin içeriğine katması ise öbür bir deney.
Laleş’in şiiri, “orada bir uzam var uzakta” deyip o uzamdan korkmayan, yeni tecrübelere açık, gözü pek bir lisana sahip.
Notlar:
- Karl Marx
- Aydoğan, İ. (2012). Dramatik Yazın Tarihinde Monologun Dönüşümü Ve Bernard Marıe Koltés Tiyatrosundaki Fonksiyonu. (Yüksek lisans tezi). Kadir Has Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. http://academicrepository.khas.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12469/2665/IlknurAydogan.pdf?sequence=1&isAllowed=y (Son Erişim Tarihi: 17.06.2021)