1890’da doğup 1938’de ölen Karel Çapek, sömürgecilikle birlikte Avrupa’da süratle gelişen endüstrinin yanı sıra kök salan milliyetçiliği ve Birinci Dünya Savaşı’nı gazeteci kimliğiyle izleyip yazılar kaleme aldı. Akabinde, kazananları da kaybedenleri de mutlu etmeyen birinci topyekûn savaşın, öbür büyük bir çatışmayı tetikleyeceğini erkenden fark etti. Nazilerin iktidara gelişine ve totalitarizmin Avrupa’da günden güne yayılışına şahit oldu; bu gidişatı hikayelerinde, romanlarında ve tiyatro oyunlarında sık sık işledi.
Çapek âlâ bir gözlemciydi ve sarkastik bir üslubu vardı. Şahit olduklarını okurla paylaşırken birtakım kimi karamsar öyküler anlatsa da ironiden, bireyleri tehlikelere karşı uyarmaktan ve umuttan vazgeçmedi.
İkinci Dünya Savaşı’na yetişemeyen Çapek, kapanmamış hesapların yakın gelecekte büyük bir sorun yaratacağını sezmişti: Çok üretimin yabancılaşmaya, yabancılaşmanın da savaşa niye olacağını tarih bilgisi ve tecrübeleri ona göstermişti. Metinlerindeki kahramanlar ve anti-kahramanlar da bu bilgi ve deneyimden doğmuştu; hikayeleri, romanları ve oyunları bu biçimde şekillenmişti. Bir çatışma arifesini, savaşı yahut salgın hastalığı anlattığı metinlerinde, bu bilgi ve tecrübelerin izlerine rastlamak mümkündü.
Çapek, sömürüye ve savaşa karşı eğilip bükülmeden hal takınan bir yazardı. Asla taviz vermediği hümanistliği, Birinci Dünya Savaşı sırasında ve yaklaştığını bildiği ama yaşamadığı İkinci Dünya Savaşı öncesinde onu silah üreten fabrikalara, militan yetiştiren faşizme ve bu sistemi kabullenmeyenleri linç edenlere karşı kalemiyle uğraşa yöneltmişti. Bu uğraşı, sadece hikayelerinde ve romanlarında değil, tiyatro oyunlarında da barizdi: Çapek’e bakılırsa faşizme ve savaşa karşı, hem oyuncular birebir vakitte izleyiciler birebir derecede aktif olmalıydı. Bu aktifliğin özünü ise “tehlikelere karşı her vakit uyanık kalmak” oluşturuyordu. ‘Beyaz Veba’da faşizm kılığına giren hastalık ve onunla çaba edenlerin öyküsü tam da buna denk geliyordu.
Çapek’in faşizm ve totalitarizme karşı bir diğer ihtarına ‘Semenderlerle Savaş’ta da rastlıyoruz. Müellif, romanda sadece bu iki hakikate değil, onları besleyip büyüten kapitalizme de dikkat çekiyor.
SINIRSIZ MERAK VE KAPİTALİST OBURLUK
‘Semenderlerle Savaş’, birinci bakışta fantastik bir roman üzere görünse de Çapek’in, siyasi göndermelerle ve metaforlarla dünya tarihinin kıymetli dönemeçlerinden kimilerini kurmacaya katışı göze çarpıyor.
Çapek’in üç kısma ayırdığı metin, en kıymetli metafor olan semenderin yeryüzüne gelişiyle, daha doğrusu onların keşfiyle başlıyor. Tıpkı öbür coğrafyaları keşfedip oralardaki halkların aklını çelen, akabinde neredeyse tamamını köleleştirenlerin aksiyonlarını çağrıştırıyor bu satırlar. Kaptan van Toch’un, semenderleri bulması ve onlara daha evvelce bilmedikleri işleri öğretmesi de bu keşfe dâhil.
Semenderlerle Savaş, Karel Çapek, Mütercim: Ekin Uşşaklı, 288 syf., Jaguar Kitap, 2021.
Semenderlerle yüzleşme, Çapek’in ömrü boyunca eleştirdiği sömürgeciliğe ve köleliğe dayanan kapitalizmin bir betimlemesi âdeta. Semenderlere inci kabuklarını açmayı öğretmek, onları eğitip kâşiflere hizmet etmesi için evcilleştirmek ya da onlara silah ve yiyecek dağıtmak, müellifin kapitalizm göndermelerinden kimileri. “İnsan merakının hududu yoktur” cümlesi ise hem bilimsel araştırmaları tıpkı vakitte bitip tükenmeyen kapitalist oburluğu hatırlatıyor.
Kapitalist oburluğa bir diğer atıf, semenderlerin “fayda sağlanacak bir işgücü” olarak görülmesi ve hep denetlenmesi gerektiğine dair fikirlerin yüksek sesle lisanlandırılması. Dahası, işverenler içinde fiyatı mukabilinde alınıp satılabileceklerinin düşünülmesi.
Çapek, tüm bu gelişmelerle birlikte, semenderlerin “evrimini” yani kendi alanlarından çıkıp beşerler ortasına karışmasını; kendilerini geliştirip kültürel, ekonomik ve toplumsal bağlamda yükselişini anlatıyor. Semenderler meslek sahibi oluyor, fikir dünyasına katkıda bulunuyor ve süratle yükselip kıymetli bir sınıfa dönüşüyor. Beşerlerle bütünleşmeleri niçiniyle belirli bir noktadan daha sonra bir “Semender Sorunu” başlıyor. Tıpkı 1930’larda, Almanya’da Nazilerin kendi iktidarını sağlama almak için türettiği “Yahudi Sorunu”nu çağrıştırıyor bu. Öte yandan, kapitalist sistemin sermayedarlara karşı emekçileri bir sorun olarak görmesine de benziyor mevcut durum. Semenderlerin insan dünyasına karışması ve uygarlığın bir modülü hâline gelmesi, “tarihte yeni bir sayfa açılıyor” cümlesiyle karşılanıyor.
Kelam konusu yeni sayfa, semenderlerin insan dünyasına büyük göçüyle başlayan belirsizliğe de yorulabilir olağan olarak. Çapek, bütün bu kapıları açık bırakıyor.
KATRANLI ÇİTLERLE ÇEVRELENEN SEMENDERLER
Semender Sorunu’nun nüveleri, “yabancıların” toplumsal hayatın çabucak her noktasına nüfuz etmesiyle ortaya çıkıyor: “Semenderlerin yayılması şüphesiz her yerde tıpkı kolaylıkta gerçekleşmemiştir; kimi yerlerde muhafazakâr çevreler, insan emeğiyle adaletsiz bir rekabet doğurduğu savıyla bu yeni iş gücünün girişine karşı çıkmıştır; başkalarıysa semenderlerin küçük deniz canlılarıyla beslenmesinden dolayı balıkçılara ziyan verdiğini ileri sürmüştür; kimileri da su altı tünelleri ve geçitleriyle kıyı şeritlerinin ve adaların temelini zayıflattığını tez etmiştir. Büsbütün dürüst olmak gerekirse semenderlerin yayılmasına dair açıksözlülükle ihtarda bulunan birfazlaca insan vardır lakin kadim vakit içinderdan beri bu bu biçimde olagelmiştir: Her yenilik ve ilerleme, muhalefet ve güvensizlikle karşılanmıştır; fabrikalarda makine kullanmasında da bu biçimde olmuştur, semenderlerde de. Öteki yerlerde de farklı cinste uyuşmazlıklar yaşanmıştır lakin semender ticaretindeki muazzam fırsatların hakkıyla ayırdına varan milletlerarası basının takviyesi ve bilhassa de bu yayınlarla el ele ilerleyen kârlı ve yaygın reklamlar yardımıyla, semenderlerin dünyanın dört bir yanına yayılması canlı bir ilgi ve heyecanla karşılanmıştır.”
Çapek’in ismini andığı “teknolojik idealizm” de semenderlerin farklı coğrafyalara gitmesini yahut gönderilmesini kolaylaştırıyor. Semenderler, yeni bölgelerinde büyük projelerde çalıştırılarak geç kapitalizmin ucuz işgücü hâline geliyor ve medeniyetin eşik atlamasında değerli bakılırsavler üstleniyor.
Uygarlığın ve kapitalizmin serpilmesinde besbelli bir yeri bulunmasına karşın semenderlerin toplumsal statüsü, üstlendikleri nazaranvlerle muadil değil: “Semenderlerin, tabiri caizse üretim sürecine dâhil edilmeleri gereğince kolay olsa da onların mevcut toplumsal nizama bir biçimde dâhil edilmeleri, daha karmaşık ve zordu. Toplumun muhafazakâr kesitleri yasal ve kamusal meseleleri görmezden geliyordu: Semenderler, onlardan sorumlu olan sahiplerinin malıydı, ötürüsıyla semenderlerden ve onların yol açabileceği ziyandan da onlar sorumluydu. Yadsınamaz zekâlarına karşın (diye sav ediyordu bu kişiler), semenderler yasal bir emtia, bir menkul ya da mülkten öbür bir şey değildi ve semenderlerle ilgili özel yasal düzenlemeler, kutsal özel mülkiyet hakkını zedeleyebilirdi.”
bir fazlaca yerde “katranlı çitlerle” çevrelenen (bir manada gettolara sıkıştırılan) semenderler, kimi vakit dini kimi vakit de ideolojik örgütlenmelerle birbirine art çıkıyor. Çapek’in bu tasviri, 1930’ların sonunda Nazi Almanyası’ndaki uygulamaları akla getiriyor. Gerek kapitalist nizamın köleleştirip sömürerek kullandığı emekçi sınıfının gerek Nazilerin dışlayıp yok etmeye uğraştığı komünist ve sosyalistlerle semenderleri özdeşleştiriyor âdeta Çapek. Bu da müellifin, hem İkinci Dünya Savaşı’na birebir vakitte Nazilerin, Avrupa ve dünyada estireceği terör rüzgârına dair romanın satır ortalarına yerleştirdiği öngörülerden kimileri olarak dikkat çekiyor.
İRONİK VE FÜTÜRİSTİK BİR ROMAN
Semenderlerin sayısının artması ve nüfuz alanının genişlemesi, önyargı ve düşmanlıkları birlikteinde getiriyor. Semenderler, uğradıkları bir fazlaca haksızlığa ve hukuksuzluğa karşın, barışçıl bir ömür önerse de bu halleri beğenilen karşılanmıyor, iki kesim içinde gerginlik had safhaya ulaşıyor.
Kelam konusu gerginlik, çeşitli görüşmelerle giderilmeye çalışılsa da rastgele bir sonuç alınamıyor ve akabinde küçük çatışmalar, yer ve su altında gerçekleşen bir savaşa dönüşüyor. Bu süreçte oluşturulmaya uğraşılan kamuoyu baskısı da her şeye tuz biber ekiyor: “Gazeteler -her biri kendi siyasi çizgisi doğrultusunda- semenderlere karşı yaptırım, kıyım, kolonileştirme kampanyaları başlattı. Semenderlere karşı Haçlı Seferi, genel grev, hükümetin istifası, semender patronlarının tutuklanması, komünist önder ve hareketçilerin tutuklanması üzere güvenlik tedbirlerinin alınması için davetlerde bulundular. Kıyılar ve limanların kapatılması ihtimaline dair söylentiler karşısında halk çabucak besin stoklamaya başladı ve tüm mallarda büyük bir fiyat artışı yaşandı. Sanayi kentlerinde artırımlara karşı ayaklanmalar baş gösterdi; borsa da üç gün kapalı kaldı.”
Belirsizliklerin, huzursuzlukların, dehşetin, nefretin, güvensizliklerin, kayıtsızlıkların ve megalomanilerin öne çıktığı bir vakit diliminde yaşanıyor bu savaş. Tıpkı 1930’ların sonunda Avrupa’yı saran trajedi dalgası gibi… Çapek, ahlaki ıstırapla yüklü bu süreci, birtakım bazı epik birtakım bazı siyasi bir anlatımla resmediyor.
Çapek’in semender metaforuyla bir arada, semenderlerin başlangıçtan savaşa ve daha sonrasına kadarki gelişim süreci, kapitalist sistem ve onun ürettiği totalitarizmin dünyayı sürükleyeceği dehşete ait öngörüyle şekilleniyor. 1936’da yayımlanan romanıyla müellif, yakın gelecekte yaşanacakları iddia etmekle kalmıyor, daha sonrasına dair belirsizliğe de atıf yapıyor. Dahası, saflığını kaybeden bir dünyayı ve buradan doğan çatışmayı betimliyor.
‘Semenderlerle Savaş’, bu bağlamda hem politik göndermeleri birebir vakitte yakın gelecek tasavvuruyla Çapek’in okurlara giderayak armağan ettiği, ironik ve fütüristik bir roman olması bakımından da çok bedelli.
Çapek âlâ bir gözlemciydi ve sarkastik bir üslubu vardı. Şahit olduklarını okurla paylaşırken birtakım kimi karamsar öyküler anlatsa da ironiden, bireyleri tehlikelere karşı uyarmaktan ve umuttan vazgeçmedi.
İkinci Dünya Savaşı’na yetişemeyen Çapek, kapanmamış hesapların yakın gelecekte büyük bir sorun yaratacağını sezmişti: Çok üretimin yabancılaşmaya, yabancılaşmanın da savaşa niye olacağını tarih bilgisi ve tecrübeleri ona göstermişti. Metinlerindeki kahramanlar ve anti-kahramanlar da bu bilgi ve deneyimden doğmuştu; hikayeleri, romanları ve oyunları bu biçimde şekillenmişti. Bir çatışma arifesini, savaşı yahut salgın hastalığı anlattığı metinlerinde, bu bilgi ve tecrübelerin izlerine rastlamak mümkündü.
Çapek, sömürüye ve savaşa karşı eğilip bükülmeden hal takınan bir yazardı. Asla taviz vermediği hümanistliği, Birinci Dünya Savaşı sırasında ve yaklaştığını bildiği ama yaşamadığı İkinci Dünya Savaşı öncesinde onu silah üreten fabrikalara, militan yetiştiren faşizme ve bu sistemi kabullenmeyenleri linç edenlere karşı kalemiyle uğraşa yöneltmişti. Bu uğraşı, sadece hikayelerinde ve romanlarında değil, tiyatro oyunlarında da barizdi: Çapek’e bakılırsa faşizme ve savaşa karşı, hem oyuncular birebir vakitte izleyiciler birebir derecede aktif olmalıydı. Bu aktifliğin özünü ise “tehlikelere karşı her vakit uyanık kalmak” oluşturuyordu. ‘Beyaz Veba’da faşizm kılığına giren hastalık ve onunla çaba edenlerin öyküsü tam da buna denk geliyordu.
Çapek’in faşizm ve totalitarizme karşı bir diğer ihtarına ‘Semenderlerle Savaş’ta da rastlıyoruz. Müellif, romanda sadece bu iki hakikate değil, onları besleyip büyüten kapitalizme de dikkat çekiyor.
SINIRSIZ MERAK VE KAPİTALİST OBURLUK
‘Semenderlerle Savaş’, birinci bakışta fantastik bir roman üzere görünse de Çapek’in, siyasi göndermelerle ve metaforlarla dünya tarihinin kıymetli dönemeçlerinden kimilerini kurmacaya katışı göze çarpıyor.
Çapek’in üç kısma ayırdığı metin, en kıymetli metafor olan semenderin yeryüzüne gelişiyle, daha doğrusu onların keşfiyle başlıyor. Tıpkı öbür coğrafyaları keşfedip oralardaki halkların aklını çelen, akabinde neredeyse tamamını köleleştirenlerin aksiyonlarını çağrıştırıyor bu satırlar. Kaptan van Toch’un, semenderleri bulması ve onlara daha evvelce bilmedikleri işleri öğretmesi de bu keşfe dâhil.
Semenderlerle Savaş, Karel Çapek, Mütercim: Ekin Uşşaklı, 288 syf., Jaguar Kitap, 2021.
Semenderlerle yüzleşme, Çapek’in ömrü boyunca eleştirdiği sömürgeciliğe ve köleliğe dayanan kapitalizmin bir betimlemesi âdeta. Semenderlere inci kabuklarını açmayı öğretmek, onları eğitip kâşiflere hizmet etmesi için evcilleştirmek ya da onlara silah ve yiyecek dağıtmak, müellifin kapitalizm göndermelerinden kimileri. “İnsan merakının hududu yoktur” cümlesi ise hem bilimsel araştırmaları tıpkı vakitte bitip tükenmeyen kapitalist oburluğu hatırlatıyor.
Kapitalist oburluğa bir diğer atıf, semenderlerin “fayda sağlanacak bir işgücü” olarak görülmesi ve hep denetlenmesi gerektiğine dair fikirlerin yüksek sesle lisanlandırılması. Dahası, işverenler içinde fiyatı mukabilinde alınıp satılabileceklerinin düşünülmesi.
Çapek, tüm bu gelişmelerle birlikte, semenderlerin “evrimini” yani kendi alanlarından çıkıp beşerler ortasına karışmasını; kendilerini geliştirip kültürel, ekonomik ve toplumsal bağlamda yükselişini anlatıyor. Semenderler meslek sahibi oluyor, fikir dünyasına katkıda bulunuyor ve süratle yükselip kıymetli bir sınıfa dönüşüyor. Beşerlerle bütünleşmeleri niçiniyle belirli bir noktadan daha sonra bir “Semender Sorunu” başlıyor. Tıpkı 1930’larda, Almanya’da Nazilerin kendi iktidarını sağlama almak için türettiği “Yahudi Sorunu”nu çağrıştırıyor bu. Öte yandan, kapitalist sistemin sermayedarlara karşı emekçileri bir sorun olarak görmesine de benziyor mevcut durum. Semenderlerin insan dünyasına karışması ve uygarlığın bir modülü hâline gelmesi, “tarihte yeni bir sayfa açılıyor” cümlesiyle karşılanıyor.
Kelam konusu yeni sayfa, semenderlerin insan dünyasına büyük göçüyle başlayan belirsizliğe de yorulabilir olağan olarak. Çapek, bütün bu kapıları açık bırakıyor.
KATRANLI ÇİTLERLE ÇEVRELENEN SEMENDERLER
Semender Sorunu’nun nüveleri, “yabancıların” toplumsal hayatın çabucak her noktasına nüfuz etmesiyle ortaya çıkıyor: “Semenderlerin yayılması şüphesiz her yerde tıpkı kolaylıkta gerçekleşmemiştir; kimi yerlerde muhafazakâr çevreler, insan emeğiyle adaletsiz bir rekabet doğurduğu savıyla bu yeni iş gücünün girişine karşı çıkmıştır; başkalarıysa semenderlerin küçük deniz canlılarıyla beslenmesinden dolayı balıkçılara ziyan verdiğini ileri sürmüştür; kimileri da su altı tünelleri ve geçitleriyle kıyı şeritlerinin ve adaların temelini zayıflattığını tez etmiştir. Büsbütün dürüst olmak gerekirse semenderlerin yayılmasına dair açıksözlülükle ihtarda bulunan birfazlaca insan vardır lakin kadim vakit içinderdan beri bu bu biçimde olagelmiştir: Her yenilik ve ilerleme, muhalefet ve güvensizlikle karşılanmıştır; fabrikalarda makine kullanmasında da bu biçimde olmuştur, semenderlerde de. Öteki yerlerde de farklı cinste uyuşmazlıklar yaşanmıştır lakin semender ticaretindeki muazzam fırsatların hakkıyla ayırdına varan milletlerarası basının takviyesi ve bilhassa de bu yayınlarla el ele ilerleyen kârlı ve yaygın reklamlar yardımıyla, semenderlerin dünyanın dört bir yanına yayılması canlı bir ilgi ve heyecanla karşılanmıştır.”
Çapek’in ismini andığı “teknolojik idealizm” de semenderlerin farklı coğrafyalara gitmesini yahut gönderilmesini kolaylaştırıyor. Semenderler, yeni bölgelerinde büyük projelerde çalıştırılarak geç kapitalizmin ucuz işgücü hâline geliyor ve medeniyetin eşik atlamasında değerli bakılırsavler üstleniyor.
Uygarlığın ve kapitalizmin serpilmesinde besbelli bir yeri bulunmasına karşın semenderlerin toplumsal statüsü, üstlendikleri nazaranvlerle muadil değil: “Semenderlerin, tabiri caizse üretim sürecine dâhil edilmeleri gereğince kolay olsa da onların mevcut toplumsal nizama bir biçimde dâhil edilmeleri, daha karmaşık ve zordu. Toplumun muhafazakâr kesitleri yasal ve kamusal meseleleri görmezden geliyordu: Semenderler, onlardan sorumlu olan sahiplerinin malıydı, ötürüsıyla semenderlerden ve onların yol açabileceği ziyandan da onlar sorumluydu. Yadsınamaz zekâlarına karşın (diye sav ediyordu bu kişiler), semenderler yasal bir emtia, bir menkul ya da mülkten öbür bir şey değildi ve semenderlerle ilgili özel yasal düzenlemeler, kutsal özel mülkiyet hakkını zedeleyebilirdi.”
bir fazlaca yerde “katranlı çitlerle” çevrelenen (bir manada gettolara sıkıştırılan) semenderler, kimi vakit dini kimi vakit de ideolojik örgütlenmelerle birbirine art çıkıyor. Çapek’in bu tasviri, 1930’ların sonunda Nazi Almanyası’ndaki uygulamaları akla getiriyor. Gerek kapitalist nizamın köleleştirip sömürerek kullandığı emekçi sınıfının gerek Nazilerin dışlayıp yok etmeye uğraştığı komünist ve sosyalistlerle semenderleri özdeşleştiriyor âdeta Çapek. Bu da müellifin, hem İkinci Dünya Savaşı’na birebir vakitte Nazilerin, Avrupa ve dünyada estireceği terör rüzgârına dair romanın satır ortalarına yerleştirdiği öngörülerden kimileri olarak dikkat çekiyor.
İRONİK VE FÜTÜRİSTİK BİR ROMAN
Semenderlerin sayısının artması ve nüfuz alanının genişlemesi, önyargı ve düşmanlıkları birlikteinde getiriyor. Semenderler, uğradıkları bir fazlaca haksızlığa ve hukuksuzluğa karşın, barışçıl bir ömür önerse de bu halleri beğenilen karşılanmıyor, iki kesim içinde gerginlik had safhaya ulaşıyor.
Kelam konusu gerginlik, çeşitli görüşmelerle giderilmeye çalışılsa da rastgele bir sonuç alınamıyor ve akabinde küçük çatışmalar, yer ve su altında gerçekleşen bir savaşa dönüşüyor. Bu süreçte oluşturulmaya uğraşılan kamuoyu baskısı da her şeye tuz biber ekiyor: “Gazeteler -her biri kendi siyasi çizgisi doğrultusunda- semenderlere karşı yaptırım, kıyım, kolonileştirme kampanyaları başlattı. Semenderlere karşı Haçlı Seferi, genel grev, hükümetin istifası, semender patronlarının tutuklanması, komünist önder ve hareketçilerin tutuklanması üzere güvenlik tedbirlerinin alınması için davetlerde bulundular. Kıyılar ve limanların kapatılması ihtimaline dair söylentiler karşısında halk çabucak besin stoklamaya başladı ve tüm mallarda büyük bir fiyat artışı yaşandı. Sanayi kentlerinde artırımlara karşı ayaklanmalar baş gösterdi; borsa da üç gün kapalı kaldı.”
Belirsizliklerin, huzursuzlukların, dehşetin, nefretin, güvensizliklerin, kayıtsızlıkların ve megalomanilerin öne çıktığı bir vakit diliminde yaşanıyor bu savaş. Tıpkı 1930’ların sonunda Avrupa’yı saran trajedi dalgası gibi… Çapek, ahlaki ıstırapla yüklü bu süreci, birtakım bazı epik birtakım bazı siyasi bir anlatımla resmediyor.
Çapek’in semender metaforuyla bir arada, semenderlerin başlangıçtan savaşa ve daha sonrasına kadarki gelişim süreci, kapitalist sistem ve onun ürettiği totalitarizmin dünyayı sürükleyeceği dehşete ait öngörüyle şekilleniyor. 1936’da yayımlanan romanıyla müellif, yakın gelecekte yaşanacakları iddia etmekle kalmıyor, daha sonrasına dair belirsizliğe de atıf yapıyor. Dahası, saflığını kaybeden bir dünyayı ve buradan doğan çatışmayı betimliyor.
‘Semenderlerle Savaş’, bu bağlamda hem politik göndermeleri birebir vakitte yakın gelecek tasavvuruyla Çapek’in okurlara giderayak armağan ettiği, ironik ve fütüristik bir roman olması bakımından da çok bedelli.