Bugün hepimizi etkileyen ve “Hakikat-daha sonrası bir çağda nasıl yaşayabiliriz?” sorusuyla şekillenen bir tartışmanın ortasındayız. Sıkıntının derinine inince daha çetrefilli bir soruyla ya da ikilemle yüzleşiyoruz: Sanki hakikat-daha sonrası bir çağda mı, yoksa hakikatlerin eğilip büküldüğü bir vakitte mı yaşıyoruz?
Bu ikisinin tıpkı şey olduğunu söyleyenler var. Ancak eğip bükme fiili ya da faaliyeti işin içine girdiğinde manipülasyondan, yönlendirmeden ve çarpıtmalardan bahsetmek gerekiyor. Bu da bir manada Michiko Kakutani’nin “hakikate karşı savaş” dediği aksiyona; hakikati içten içe çürütmeye, uydurma haber ve alternatif gerçek üretmeye denk geliyor. Kelam konusu hareketlerin bir daha sonraki adımı ise hakikati kullanarak palavra söyleme; “gerçekmiş gibi” ya da “doğruymuş gibi” olanı deverana verme. Ralph Keyes, bunu şöyleki açıklamıştı: “Yaratıcı bilgi manipülasyonu ve olgu icat etmek, bizi tek bir gerçek dünyasının ötesine, anıtsal gerçeğin dünyasına taşıyabilir. Süslenmiş bilgiler; ruhen hakikat, hakikatin kendisinden daha yanlışsız olabilir.”
Popülist başkanlara ve onların taraftarlarına inanmayıp manipülasyon toprağını eşeleyenler, toplumsal ağ şirketlerinin bilgi oyunlarına gelenler ve gelmeyenler, doğruların ve rakip doğruların tarafında olanlar içindeki gayret sırasında palavralar ve gerçekler birbirine karıştırılıyor.
Hector Macdonald, bu noktada sorumluluk babında bir yorumla katılıyor tartışmaya: “Liderleri ve yorumcuları, söylemiş oldukleri palavralardan sorumlu tutmaya çalışıyoruz. Yanıltıcıları ise söylemiş olduklerinden dolayı sorumlu tutmamız daha sıkıntı zira çoklukla söylemiş oldukleri teknik olarak gerçek. Şayet yalnızca doğruyu söylemiş olduklerini tez edebiliyorlarsa içimize sinmemesine karşın işin ucunu bırakıyoruz. Bu da onların birebir numaraları tekrar yeniden yapmasına niye oluyor.”
Bu aksiyonlara ve yorumlara baktığımızda mevzunun çok politik olduğunu görüyoruz; zihinlerin bulandırıldığı ve gerçekliğin tabanının kaydırıldığı bu ortamda, hakikate karşı savaşın ve gerçeği eğip bükmenin yanı sıra siyasi, toplumsal ve ekonomik manipülasyonların bir enformasyon savaşına nasıl dönüştürüldüğünü, ‘Bu Propaganda Değil’ başlıklı kitabında inceliyor Peter Pomerantsev. Muharrir, gerçekleri bilmek isteyenler ve kurdukları troll orduları aracılığıyla hakikatlerin üzerini örtmeye uğraşanlar içindeki çabayı örneklerle açıklıyor.
TROLLER VE ONLARIN KURBANLARI
Gerçeklerin ya da hakikatlerin can sıkan ve zihni allak bullak eden bir yanı bulunduğunu unutmamak gerek. Lakin gerçekliği eğip bükmek ya da hakikatlerin üzerini örtmek, uzun vadede, onlarla karşılaşmaktan hayli daha büyük tehlikeler barındırıyor. Pomerantsev, bu tehlikelerle birlikte, bilgi kirliliğinin ve manipülasyonun yol açtığı tahribatı anlatıyor çalışmasında. “Bilgi bolluğu” çağında, elimizin altında bilgiye ulaşabileceğimiz onca alet edevat varken niye kuşkuya düşüyoruz, hakikat diye sunulanlardan kuşkulanıyoruz? Cevabı sıradan: Bilgi olan ve olmayan birbirine karıştırılıyor. Pomerantsev, bu durumun politik bir zorbalık hâlini almasından kaygı yanıyor; ötürüsıyla bilgi sözünü tırnak ortasında kullanıyor: “Daha fazlaca bilginin, iktidara karşı gelmeyi kolaylaştırması gerekirdi fakat iktidarlar da birebir gücü, muhalifleri ezip susturmak için kullanıyor. Daha hayli bilgi, kelamda daha şuurlu tartışmaların da önünü açacaktı lakin gerçekte müzakere yeteneğimiz hiç olmadığı kadar azaldı. Daha hayli bilgi, hudutların ötesindekilerle muahedeyi destekleyecekken yeni ve daha incelikli çatışma ve devirme biçimleri olmasına önayak oldu. Kitlesel ikna yollarının zıvanadan çıktığı; manipülasyon hallerinin katlanarak arttığı; karanlık reklamlar, ruhsal operasyonlar, bilgisayar korsanlıkları, bot’lar, spekülatif gerçekler, gerçeğinden ayırt edilemeyen taklitler, palavra haberler, IŞİD, Putin, troller, Trump ve nicesiyle dolu bir dünyada yaşıyoruz.”
Bu Propaganda Değil, Peter Pomerantsev, Tercüman: Alain Matalon, 238 syf., Mundi Kitap, 2021.
Uydurma haberlerin, enformasyon savaşlarının ve bilgiye karşı savaşın sürüp gittiği günümüzde, hakikat olan ve olmayan ayrımının, sansür ve özgürlük içindeki çizginin ne kadar kıymetli olduğu âşikâr. Lakin bunları düşünmek yerine, komplo teorilerine ve bilgi olmayanlara ilgi ediliyor. Öbür bir deyişle “bilgi bolluğu”nun taşıyıcıları trollerin, kelam ve hareketlerinin revaçta olduğu bu vakitte, kavram ve mana karmaşasına sürükleniyoruz. Müellifin deyişiyle troller ve onların kurbanları içindeki uğraş ve etkileşim gündemi belirliyor.
Yakın geçmişte söz özgürlüğü ve sansür hengamesi varken Pomerantsev’in deyişiyle bugün, hükümranlar yahut iktidar sahipleri, bilgi bolluğunu, muhaliflerini ya da düşman ilan ettiklerini sindirmek ve susturmak için kullanarak güçlerini pekiştirmeye uğraşıyor.
Birtakım iktidarlar, kullandığı troller ve geçersiz hesaplar aracılığıyla manipülasyonu hayatın merkezine yerleştiriyor. Bu kısmın karşısında ise “trolleri enselemek” ve hakikatleri öğrenmek isteyenler konumlanıyor. Sonuçta, her şeyin birebir anda var olduğu toplumsal medyada, muharririn “yassılaşma” dediği süreç işliyor: “Sosyal medya, yapısı itibariyle vakti, yer ve oranları darmadağın ediyor: Terör akınları kedi görüntülerinin çabucak altında; eski aile fotoğrafları ile en son espriler yan yana. Sonuç, bir çeşit yassılaşma; geçmiş ve şimdiki vakit göreli perspektiflerini kaybediyor güya.”
YENİ JENERASYON BİR SOĞUK SAVAŞ
Hakikati eğip bükenlerin ve gerçeklere savaş açanların, yeni ve muğlak düşmanlar yaratmada hayli başarılı olduğunu da not eden Pomerantsev, bu savaşçıların, kimi vakit bir siyasi figür ve onunla cisimleşmiş bir siyasi parti, kimi vakit de sütre gerisinde demokrasiyi savunur üzere yapan örgütler olduğunu hatırlatıyor. Her ikisi de komplo teorileriyle ve manipülasyonlarla ete kemiğe bürünüyor. Bu da bir bakıma, hakikati eğip bükenler ve şeffaflıktan yana olanlar içindeki bir soğuk savaş hâline geliyor.
Pomerantsev, siyasi palavraların itici gücünün popülizmin bir stratejiye dönüştürülmesi olduğunu belirtiyor. Bu da bir “çoğunluk” ve “kitle” oluşturulmasıyla tamamlanıyor. Bir daha sonraki adım ise düşmanlar yaratmak: “Uydurulmuş kimliği mühürlemek için bir düşmana gereksiniminiz var: ‘Halktan olmayanlar.’ Ne kadar soyut bırakırsanız o kadar uygun, bu biçimdelikle isteyen istediğini anlar: örneğin ‘müesses nizam’ yahut ‘elitler’ ya da devletten nemalananlar…”
Bilgilerle yönetme, hakikati eğip bükme, bu doğrultuda propaganda ve manipülasyon yapma örneklerini okuru Meksika, Türkiye, Rusya, ABD, Filipinler ve İngiltere başta olmak üzere çeşitli ülkelere götürerek sunan Pomerantsev, bunlara kendi anılarını katarak zenginleştiriyor bu seyahati.
Yeni gerçekliğin; “stratejik iletişime”, data işlenmesine ve kullanmasına, bunlardan hareketle alternatif hakikat üretimine ve bu biçimdece doğruları eğip bükmeye dayandığını anlatan Pomerantsev, bilgilerin bireyleri kendisinden daha hayli tanıdığına ve insanların bilgisi olmadan onları etkilemek için kullanıldığına dair yaygın kaygıyı de hatırlatıyor.
Pomerantsev, bilginin silah hâline getirilip “yeni nesil” savaşların çıkarıldığı bir vakit dilimini anlatırken bildiğimiz kavramların öbür manalara büründürülüp altındaki tabanın nasıl kaydırıldığını ortaya koyuyor çalışmasında. Öbür bir deyişle enformasyon savaşına soyunanların taktiklerini gözler önüne seriyor.
Bu ikisinin tıpkı şey olduğunu söyleyenler var. Ancak eğip bükme fiili ya da faaliyeti işin içine girdiğinde manipülasyondan, yönlendirmeden ve çarpıtmalardan bahsetmek gerekiyor. Bu da bir manada Michiko Kakutani’nin “hakikate karşı savaş” dediği aksiyona; hakikati içten içe çürütmeye, uydurma haber ve alternatif gerçek üretmeye denk geliyor. Kelam konusu hareketlerin bir daha sonraki adımı ise hakikati kullanarak palavra söyleme; “gerçekmiş gibi” ya da “doğruymuş gibi” olanı deverana verme. Ralph Keyes, bunu şöyleki açıklamıştı: “Yaratıcı bilgi manipülasyonu ve olgu icat etmek, bizi tek bir gerçek dünyasının ötesine, anıtsal gerçeğin dünyasına taşıyabilir. Süslenmiş bilgiler; ruhen hakikat, hakikatin kendisinden daha yanlışsız olabilir.”
Popülist başkanlara ve onların taraftarlarına inanmayıp manipülasyon toprağını eşeleyenler, toplumsal ağ şirketlerinin bilgi oyunlarına gelenler ve gelmeyenler, doğruların ve rakip doğruların tarafında olanlar içindeki gayret sırasında palavralar ve gerçekler birbirine karıştırılıyor.
Hector Macdonald, bu noktada sorumluluk babında bir yorumla katılıyor tartışmaya: “Liderleri ve yorumcuları, söylemiş oldukleri palavralardan sorumlu tutmaya çalışıyoruz. Yanıltıcıları ise söylemiş olduklerinden dolayı sorumlu tutmamız daha sıkıntı zira çoklukla söylemiş oldukleri teknik olarak gerçek. Şayet yalnızca doğruyu söylemiş olduklerini tez edebiliyorlarsa içimize sinmemesine karşın işin ucunu bırakıyoruz. Bu da onların birebir numaraları tekrar yeniden yapmasına niye oluyor.”
Bu aksiyonlara ve yorumlara baktığımızda mevzunun çok politik olduğunu görüyoruz; zihinlerin bulandırıldığı ve gerçekliğin tabanının kaydırıldığı bu ortamda, hakikate karşı savaşın ve gerçeği eğip bükmenin yanı sıra siyasi, toplumsal ve ekonomik manipülasyonların bir enformasyon savaşına nasıl dönüştürüldüğünü, ‘Bu Propaganda Değil’ başlıklı kitabında inceliyor Peter Pomerantsev. Muharrir, gerçekleri bilmek isteyenler ve kurdukları troll orduları aracılığıyla hakikatlerin üzerini örtmeye uğraşanlar içindeki çabayı örneklerle açıklıyor.
TROLLER VE ONLARIN KURBANLARI
Gerçeklerin ya da hakikatlerin can sıkan ve zihni allak bullak eden bir yanı bulunduğunu unutmamak gerek. Lakin gerçekliği eğip bükmek ya da hakikatlerin üzerini örtmek, uzun vadede, onlarla karşılaşmaktan hayli daha büyük tehlikeler barındırıyor. Pomerantsev, bu tehlikelerle birlikte, bilgi kirliliğinin ve manipülasyonun yol açtığı tahribatı anlatıyor çalışmasında. “Bilgi bolluğu” çağında, elimizin altında bilgiye ulaşabileceğimiz onca alet edevat varken niye kuşkuya düşüyoruz, hakikat diye sunulanlardan kuşkulanıyoruz? Cevabı sıradan: Bilgi olan ve olmayan birbirine karıştırılıyor. Pomerantsev, bu durumun politik bir zorbalık hâlini almasından kaygı yanıyor; ötürüsıyla bilgi sözünü tırnak ortasında kullanıyor: “Daha fazlaca bilginin, iktidara karşı gelmeyi kolaylaştırması gerekirdi fakat iktidarlar da birebir gücü, muhalifleri ezip susturmak için kullanıyor. Daha hayli bilgi, kelamda daha şuurlu tartışmaların da önünü açacaktı lakin gerçekte müzakere yeteneğimiz hiç olmadığı kadar azaldı. Daha hayli bilgi, hudutların ötesindekilerle muahedeyi destekleyecekken yeni ve daha incelikli çatışma ve devirme biçimleri olmasına önayak oldu. Kitlesel ikna yollarının zıvanadan çıktığı; manipülasyon hallerinin katlanarak arttığı; karanlık reklamlar, ruhsal operasyonlar, bilgisayar korsanlıkları, bot’lar, spekülatif gerçekler, gerçeğinden ayırt edilemeyen taklitler, palavra haberler, IŞİD, Putin, troller, Trump ve nicesiyle dolu bir dünyada yaşıyoruz.”
Bu Propaganda Değil, Peter Pomerantsev, Tercüman: Alain Matalon, 238 syf., Mundi Kitap, 2021.
Uydurma haberlerin, enformasyon savaşlarının ve bilgiye karşı savaşın sürüp gittiği günümüzde, hakikat olan ve olmayan ayrımının, sansür ve özgürlük içindeki çizginin ne kadar kıymetli olduğu âşikâr. Lakin bunları düşünmek yerine, komplo teorilerine ve bilgi olmayanlara ilgi ediliyor. Öbür bir deyişle “bilgi bolluğu”nun taşıyıcıları trollerin, kelam ve hareketlerinin revaçta olduğu bu vakitte, kavram ve mana karmaşasına sürükleniyoruz. Müellifin deyişiyle troller ve onların kurbanları içindeki uğraş ve etkileşim gündemi belirliyor.
Yakın geçmişte söz özgürlüğü ve sansür hengamesi varken Pomerantsev’in deyişiyle bugün, hükümranlar yahut iktidar sahipleri, bilgi bolluğunu, muhaliflerini ya da düşman ilan ettiklerini sindirmek ve susturmak için kullanarak güçlerini pekiştirmeye uğraşıyor.
Birtakım iktidarlar, kullandığı troller ve geçersiz hesaplar aracılığıyla manipülasyonu hayatın merkezine yerleştiriyor. Bu kısmın karşısında ise “trolleri enselemek” ve hakikatleri öğrenmek isteyenler konumlanıyor. Sonuçta, her şeyin birebir anda var olduğu toplumsal medyada, muharririn “yassılaşma” dediği süreç işliyor: “Sosyal medya, yapısı itibariyle vakti, yer ve oranları darmadağın ediyor: Terör akınları kedi görüntülerinin çabucak altında; eski aile fotoğrafları ile en son espriler yan yana. Sonuç, bir çeşit yassılaşma; geçmiş ve şimdiki vakit göreli perspektiflerini kaybediyor güya.”
YENİ JENERASYON BİR SOĞUK SAVAŞ
Hakikati eğip bükenlerin ve gerçeklere savaş açanların, yeni ve muğlak düşmanlar yaratmada hayli başarılı olduğunu da not eden Pomerantsev, bu savaşçıların, kimi vakit bir siyasi figür ve onunla cisimleşmiş bir siyasi parti, kimi vakit de sütre gerisinde demokrasiyi savunur üzere yapan örgütler olduğunu hatırlatıyor. Her ikisi de komplo teorileriyle ve manipülasyonlarla ete kemiğe bürünüyor. Bu da bir bakıma, hakikati eğip bükenler ve şeffaflıktan yana olanlar içindeki bir soğuk savaş hâline geliyor.
Pomerantsev, siyasi palavraların itici gücünün popülizmin bir stratejiye dönüştürülmesi olduğunu belirtiyor. Bu da bir “çoğunluk” ve “kitle” oluşturulmasıyla tamamlanıyor. Bir daha sonraki adım ise düşmanlar yaratmak: “Uydurulmuş kimliği mühürlemek için bir düşmana gereksiniminiz var: ‘Halktan olmayanlar.’ Ne kadar soyut bırakırsanız o kadar uygun, bu biçimdelikle isteyen istediğini anlar: örneğin ‘müesses nizam’ yahut ‘elitler’ ya da devletten nemalananlar…”
Bilgilerle yönetme, hakikati eğip bükme, bu doğrultuda propaganda ve manipülasyon yapma örneklerini okuru Meksika, Türkiye, Rusya, ABD, Filipinler ve İngiltere başta olmak üzere çeşitli ülkelere götürerek sunan Pomerantsev, bunlara kendi anılarını katarak zenginleştiriyor bu seyahati.
Yeni gerçekliğin; “stratejik iletişime”, data işlenmesine ve kullanmasına, bunlardan hareketle alternatif hakikat üretimine ve bu biçimdece doğruları eğip bükmeye dayandığını anlatan Pomerantsev, bilgilerin bireyleri kendisinden daha hayli tanıdığına ve insanların bilgisi olmadan onları etkilemek için kullanıldığına dair yaygın kaygıyı de hatırlatıyor.
Pomerantsev, bilginin silah hâline getirilip “yeni nesil” savaşların çıkarıldığı bir vakit dilimini anlatırken bildiğimiz kavramların öbür manalara büründürülüp altındaki tabanın nasıl kaydırıldığını ortaya koyuyor çalışmasında. Öbür bir deyişle enformasyon savaşına soyunanların taktiklerini gözler önüne seriyor.