Goncourt Mükafatı sahibi Leïla Slimani’nin ‘Başkalarının Ülkesi’ isimli romanı Işıtan Tual Şekercigil’in çevirisiyle Kırmızı Kedi Yayınevi tarafınca yayımlandı. İkinci Dünya Savaşı senelerında Fransız Mathilde ile Faslı Emin’in aşk kıssasıyla başlayan roman yabancılık, yerlilik-yersizlik, sömüren-sömürülen, bayan özgürlüğü üzere temaları irdelerken aşina olduğumuz Doğu-Batı sorunsalının gri çizgilerine temas ederek ortada kalmış karakterlerin hayatlarını anlatmakta.
Leïla Slimani, 1981 yılında Fas’ta doğdu. Üniversite senelerında Jeune Afrique [Genç Afrika] gazetesi için çalışmaya başlayan müellif Arap Baharı hakkında haber yapmak için gittiği Tunus’ta tutuklandı. daha sonrasında ise hür çalışmaya başladı ve roman yazmaya odaklandı. 2014 yılında yayımlanan birinci romanı ‘Gulyabaninin Bahçesi’ ile Fas’ta La Mamounia Ödülü’nü kazandı. bir daha Kırmızı Kedi Yayınevi tarafınca Türkçeye çevrilen romanı ‘Hoş Nağme’ (2016) ile de Fransa’nın en prestijli ödüllerinden biri olan Goncourt Ödülü’nü kazandı. Ona bu mükafatı kazandıran romanından daha sonra 2017 yılında yayımlanan, Türkçeye çevrilmemiş üç kitabı bulunmaktadır. Yakın vakitte Işıtan Tual Şekercigil’in çevirisiyle, Kırmızı Kedi Yayınevi tarafınca yayımlanan ‘Başkalarının Ülkesi’ ise aslında bir üçlemenin ‘Savaş, Savaş, Savaş’ alt başlığını taşıyan birinci kitabı. Kitap 1940’lı senelerda Alsacelı Mathilde ile sömürge ordusunda Fransa için savaşan Emin’in aşkıyla başlıyor. Daha doğrusu çiftin Fas’a dönüş seyahatiyle.
Diğerlerinin Ülkesi, Leïla Slimani, çeviri: Işıtan Tual Şekercigil, 312 syf., Kırmızı Kedi Yayınları, 2021
Bu anlatının göze çarpan birinci yanı -yazarın da kabul ettiği üzere- Slimani’nin hayatından derin izler taşıyor olması zira muharririn, 1921 yılında doğan anneannesi Anne Dhobb da Alsacelı bir Fransız. 1944 yılında tanıştığı gelecekteki eşi Lakhdar Dhobb ise Fransız sömürge ordusunda albay. Evlendikten daha sonra ise Meknes kentine taşınıyorlar. Kitaptaki anlatı da bu türlü ilerliyor, Mathilde ve Emin 1943 yılında karşılaşıyor, âşık oluyor ve Fas’a gidiyorlar.
Bu gidiş iki karakterin de kırılma noktasını teşkil ediyor zira Mathilde’in hayalindeki Fas pek egzotik. Gerçekten, ailesine yazdığı mektuplarda okuduğu kitaplardan hareketle gerçeği yansıtmayan büyülü bir Fas imgesi yaratıyor. halbuki burası, bayanların yemeyip yedirdiği, konut işleriyle ömürlerini harcadıkları, erkek egemenliği altında ezildikleri; beşerler içinde batıl inançların kemikleştiği, aile bağlarının hiyerarşik bir yapıya büründüğü ilkel bir toplum yapısından müteşekkil bir ülke. Boğucu sıcak, ağır yemekler ve duvarlarında akreplerin, bahçelerinde farelerin cirit attığı bir mesken de eforu. Hem topraktan da gereğince sanayileşemeyen her ülkede olduğu üzere istenilen seviyede randıman alınmıyor. halbuki babasının ölmedilk evvelce satın aldığı arazi ve yaptırdığı konut, yani bu toprak Emin’in vakit içinde yıkılacak ütopyası. Askerdeyken beşerler sevgililerini, ailelerini veyahut bayan vücudunu düşlerken Emin bu toprağı takım biçmeyi, huzurlu bir aile bina etmeyi düşler. Bu tutkuyla ziraat ve botanik kitapları okuyan, kaba tabirle Batı’nın tekniğini almaya aç bir adam. Öte yandan, Mathilde için bir hayal kırıklığı çünkü Fransa’daki Emin değil artık: Kaba saba, hoyrat, karısı üzerinde tahakküm kuran, milliyetçi-Müslüman kimliğini vakit zaman ön plana çıkaran, en yapan olduğu vakitte bile ailesini korkutan biri. Buna dair bir fazlaca örnek mevcut. Birincisi, Noel vaktinde utana sıkıla aldığı Noel Baba kostümüyle çocuklarını korkutması ve Mathilde’e onun ayaklarına uymayan berbat bir terlik armağan ederek hanımın ince hazırlıklarını mahvetmesi. İkincisi kızı Ayşe ile oyun oynamak için bir cet binip küçük kızın etrafında dönmesi ve kızı atın eyerine aldığı vakit küçük kızın altına kaçıracak kadar korkmuş olmasını görmezden gelip onun “korkaklığına” içerlemesi. Üçüncüsü ise ortasındaki canavarı ortaya koyan bir örnek: Kız kardeşi Selma’nın pilot sevgilisiyle fotoğrafını bir fotoğrafçı dükkânının vitrininde gördüğü vakit öfkesini dindirmeye çalışan Mathilde’i dövmesi ve küçük Ayşe’nin yanında tabanca çekip namlusunu eşine ve kız kardeşine döndürmesi…
KLAN HAYATI…
Olaylara Mathilde gözünden bakarsak, tatlı, egzotik bir ülkede keyifli bir yuva yerine bir klan yaşamı… Üstelik, bu ailevi, toplumsal, coğrafik vb. kötülüklerin üstüne eklenen siyasi ve askeri kötülükler: Bir tarafta Fransız emperyalizmi, başka tarafta milliyetçiliğin Fas’ta yayılması ve iki kutup içindeki çatışmanın yarattığı tekinsiz şiddet ortamı: Sömürgeler ile yerliler içinde bir pozisyon. İşte bu noktada bildiğimiz ezen-ezilen, sömüren-sömürülen ilgisinin gri noktalarına temas ediyor kitap. Kitabı tanınan romana yaklaşan çizgisinden ayıran en değerli özellik de bu yapı. Birincinin, Edward Said’in ortaya koyduğu oryantalist bir damar mevcut: Batı eliyle Doğu’nun geri bırakılması ve Doğuluların hor görülmesi: Buna dair bir edebiyatın oluşması. Bu damara Mathilde’in şehveti de hizmet etmekte, daha Emin’le tanışmamışken savaş vakti dehşetin yerine hazzı ikame ederek askerleri düşünüp sık sık mastürbasyon yapması: Oryantal erkeği cinsel bir figüre dönüştürmesi; Emin ile “vahşi” denilebilecek bir seks hayatlarının olması. Diğer bir deyişle, 1800’lü senelerda yazılan The Lustful Turk [Şehvetli Türk] gibisi romanların allayıp pulladığı bir algıyı sürdürmesi.
Öte yandan, Said’den daha sonra yapılan çalışmalar oryantalizm teriminin yalnızca makro seviyede olmadığını, mikro seviyede de yer aldığını göstermekte. özetlemek gerekirse, oryantalizm, öteki deyişle “doğu sorunu” her insan topluluğunun içerisinde mevcut. Faslılar, Fransa tarafınca sömürülüyorlar lakin onlar da Afrikalıları köleleştiriyor. Konutun, Ganalı olduğu varsayım edilen hizmetçisine (kölesini) insanca davranmaktan epeyce uzaktalar. Yalnızca siyah derilileri değil, bayanlarını da köle yerine koyuyorlar. Ülkelerindeki öteki etnik kümeleri örneğin Berberi Şilhaları beşerden saymıyor, bu etnik kümenin ismini dahi hakaret olarak kullanıyorlar! Söylem ettikleri hakaretler veya aşağılayıcı sözler kendi doğuları olarak konumlandırdıkları etnik bir kümeye karşı anonim bir edebiyat oluşturuyor. Yani doğu sorunu birbirini kapsayan, büyükten küçüğe yanlışsız sıralanmış daireler halinde. Tam da burada Mathilde ve Emin’in ortak noktalarını görüyoruz:
“‘Barış ortasında yaşayan beşerler bu biçimde yaşamayı hak etmiyorlar’ diye tekrar ediyordu sefaletin isyan ettirdiği Mathilde. Kocasıyla insanların ilerlemesine duyulan hasrette buluşuyorlardı: daha az açlık, daha az acı. Her ikisi de makinelerin en düzgün hasatlara imkan tanıması ve ilaçların hastalıkların üstesinden gelmesi umuduyla çağdaşlığa tutkuyla bağlıydılar.” (s.156)
Sahiden de meskenin bir kısmını küçük bir dispanser olarak kullanarak insanların sıradan hastalıklarını tedavi etmeye çalışan Mathilde, gece gündüz demeden çalışan ve topraktan en yüksek randımanı almak için didinen Emin çağdaşlığa tutkuyla bağlıdır. Lakin ikisinin de çağdaşlık tarifi müphem. Mathilde insanları tedavi ederken onlara hakaret etmekten geri kalmaz, kimisini pis olduğu için geri çevirir örneğin, bu insanların duş almamalarına hayret eder. Emin yer yer duygusallığın zirve noktalarında gezer, karısına ve ailesine aşkını tüm benliğinde hisseder lakin sonuçta zalimlik eder. Emin’in çağdaşlıktan anladığı tarıma dayalı sanayiyken Mathilde’in çağdaşlıktan anladığı modaya uygun giyinmek ve toplumsal faaliyetlerde etkin olmaktır. Gerçekten, babasının vefatı ötürüsıyla döndüğü Fransa’da leylak rengi bir elbise, değerli bir şapka alır ve “Fas hikâyelerini” şampanya içip teğe bin katarak anlatmaktan haz duyar. Şapkayı satın alırken mağazada rastladığı adama niçindir bilinmez tiyatro oyuncusu olduğu palavrasını söyler. özetlemek gerekirse, kurmaca bir hayatın içerisinde memnundur: Çocuklarını sonsuza dek bırakmayı göze alacak, Fas’a geri dönmeme sonucu alacak kadar keyifli. Lakin kararlarını gerçekleştirmek için onaya gereksinim duyar. Oradaki hayatının ne derece makûs olduğunu ablasına [ilk defa] içtenlikle anlatır. Muhtaçlık duyduğu onay gelmeyince Fas’a geri dönecektir…
TOPLUMLA BİREY ORTASINDAKİ ÇELİŞKİ
özetlemek gerekirsesı, bir Araf ruh haleti içerisindedir Mathilde ve Emin. Toplumsal yapıyla kişisellikleri içindeki sayısız çelişkinin ete kemiğe bürünmüş halleridir. Üstelik, Mathilde bir biçimde Emin’i kabullenir ve ona karşı edilgen intikam hallerine başvurur. Emin, onu burnunu ve dişini kıracak kadar berbat dövdükten daha sonra günlerce konuşmazlar. daha sonraki tek bağlantıları seks olur. Mathilde, Emini cezalandırmak için sekste hudut tanımazlığa başvurur. Özetlemek gerekirse birbirlerine ne yaptıklarını değersiz kılarak toplumsal, coğrafik, ekonomik, askeri vb. ögelerin hal verdiği hayatlarını suçlarlar ve her daim bir ortak paydada buluşur, melezleşirler:
“Birinin ağlamasını yahut ötekini suçlamalarla boğmasını beklemiyorlardı. Hayır, o an, her ikisi de var olmayan bir taraftaydı; şiddet için müsamahanın ve katillerle maktuller için merhametin eşit derecede ve tuhaf bir biçimde birbirine karıştığı bir tarafta. İçlerinde kabaran her his onlara bir ihanetmiş üzere geliyordu ve bu hisleri susturmayı tercih ediyorlardı. Tıpkı anda hem kurbandılar birebir vakitte cellat, hem işbirlikçiydiler birebir vakitte düşman, sadakatlerine bir isim vermekten aciz iki melez varlıktılar. Artık ismini dahi bilmedikleri gizemli, mahrem Tanrı’ya hiç bir kilisede dua edemeyen iki aforoz edilmişti onlar.” (s.286)
Cehennemi öteki olarak görmeyen, varoluşçuluktan azade karakterlerdir. Ek bir dikkat olarak belirtmeli: Melezlik, Emin’in portakal ağacına limon ağacı aşılayarak elde ettiği “limtakal” ağacı sembolüyle pekişir. Bu ağacın bir gün meyve vereceğini ummaktadırlar…
Leïla Slimani, 1981 yılında Fas’ta doğdu. Üniversite senelerında Jeune Afrique [Genç Afrika] gazetesi için çalışmaya başlayan müellif Arap Baharı hakkında haber yapmak için gittiği Tunus’ta tutuklandı. daha sonrasında ise hür çalışmaya başladı ve roman yazmaya odaklandı. 2014 yılında yayımlanan birinci romanı ‘Gulyabaninin Bahçesi’ ile Fas’ta La Mamounia Ödülü’nü kazandı. bir daha Kırmızı Kedi Yayınevi tarafınca Türkçeye çevrilen romanı ‘Hoş Nağme’ (2016) ile de Fransa’nın en prestijli ödüllerinden biri olan Goncourt Ödülü’nü kazandı. Ona bu mükafatı kazandıran romanından daha sonra 2017 yılında yayımlanan, Türkçeye çevrilmemiş üç kitabı bulunmaktadır. Yakın vakitte Işıtan Tual Şekercigil’in çevirisiyle, Kırmızı Kedi Yayınevi tarafınca yayımlanan ‘Başkalarının Ülkesi’ ise aslında bir üçlemenin ‘Savaş, Savaş, Savaş’ alt başlığını taşıyan birinci kitabı. Kitap 1940’lı senelerda Alsacelı Mathilde ile sömürge ordusunda Fransa için savaşan Emin’in aşkıyla başlıyor. Daha doğrusu çiftin Fas’a dönüş seyahatiyle.
Diğerlerinin Ülkesi, Leïla Slimani, çeviri: Işıtan Tual Şekercigil, 312 syf., Kırmızı Kedi Yayınları, 2021
Bu anlatının göze çarpan birinci yanı -yazarın da kabul ettiği üzere- Slimani’nin hayatından derin izler taşıyor olması zira muharririn, 1921 yılında doğan anneannesi Anne Dhobb da Alsacelı bir Fransız. 1944 yılında tanıştığı gelecekteki eşi Lakhdar Dhobb ise Fransız sömürge ordusunda albay. Evlendikten daha sonra ise Meknes kentine taşınıyorlar. Kitaptaki anlatı da bu türlü ilerliyor, Mathilde ve Emin 1943 yılında karşılaşıyor, âşık oluyor ve Fas’a gidiyorlar.
Bu gidiş iki karakterin de kırılma noktasını teşkil ediyor zira Mathilde’in hayalindeki Fas pek egzotik. Gerçekten, ailesine yazdığı mektuplarda okuduğu kitaplardan hareketle gerçeği yansıtmayan büyülü bir Fas imgesi yaratıyor. halbuki burası, bayanların yemeyip yedirdiği, konut işleriyle ömürlerini harcadıkları, erkek egemenliği altında ezildikleri; beşerler içinde batıl inançların kemikleştiği, aile bağlarının hiyerarşik bir yapıya büründüğü ilkel bir toplum yapısından müteşekkil bir ülke. Boğucu sıcak, ağır yemekler ve duvarlarında akreplerin, bahçelerinde farelerin cirit attığı bir mesken de eforu. Hem topraktan da gereğince sanayileşemeyen her ülkede olduğu üzere istenilen seviyede randıman alınmıyor. halbuki babasının ölmedilk evvelce satın aldığı arazi ve yaptırdığı konut, yani bu toprak Emin’in vakit içinde yıkılacak ütopyası. Askerdeyken beşerler sevgililerini, ailelerini veyahut bayan vücudunu düşlerken Emin bu toprağı takım biçmeyi, huzurlu bir aile bina etmeyi düşler. Bu tutkuyla ziraat ve botanik kitapları okuyan, kaba tabirle Batı’nın tekniğini almaya aç bir adam. Öte yandan, Mathilde için bir hayal kırıklığı çünkü Fransa’daki Emin değil artık: Kaba saba, hoyrat, karısı üzerinde tahakküm kuran, milliyetçi-Müslüman kimliğini vakit zaman ön plana çıkaran, en yapan olduğu vakitte bile ailesini korkutan biri. Buna dair bir fazlaca örnek mevcut. Birincisi, Noel vaktinde utana sıkıla aldığı Noel Baba kostümüyle çocuklarını korkutması ve Mathilde’e onun ayaklarına uymayan berbat bir terlik armağan ederek hanımın ince hazırlıklarını mahvetmesi. İkincisi kızı Ayşe ile oyun oynamak için bir cet binip küçük kızın etrafında dönmesi ve kızı atın eyerine aldığı vakit küçük kızın altına kaçıracak kadar korkmuş olmasını görmezden gelip onun “korkaklığına” içerlemesi. Üçüncüsü ise ortasındaki canavarı ortaya koyan bir örnek: Kız kardeşi Selma’nın pilot sevgilisiyle fotoğrafını bir fotoğrafçı dükkânının vitrininde gördüğü vakit öfkesini dindirmeye çalışan Mathilde’i dövmesi ve küçük Ayşe’nin yanında tabanca çekip namlusunu eşine ve kız kardeşine döndürmesi…
KLAN HAYATI…
Olaylara Mathilde gözünden bakarsak, tatlı, egzotik bir ülkede keyifli bir yuva yerine bir klan yaşamı… Üstelik, bu ailevi, toplumsal, coğrafik vb. kötülüklerin üstüne eklenen siyasi ve askeri kötülükler: Bir tarafta Fransız emperyalizmi, başka tarafta milliyetçiliğin Fas’ta yayılması ve iki kutup içindeki çatışmanın yarattığı tekinsiz şiddet ortamı: Sömürgeler ile yerliler içinde bir pozisyon. İşte bu noktada bildiğimiz ezen-ezilen, sömüren-sömürülen ilgisinin gri noktalarına temas ediyor kitap. Kitabı tanınan romana yaklaşan çizgisinden ayıran en değerli özellik de bu yapı. Birincinin, Edward Said’in ortaya koyduğu oryantalist bir damar mevcut: Batı eliyle Doğu’nun geri bırakılması ve Doğuluların hor görülmesi: Buna dair bir edebiyatın oluşması. Bu damara Mathilde’in şehveti de hizmet etmekte, daha Emin’le tanışmamışken savaş vakti dehşetin yerine hazzı ikame ederek askerleri düşünüp sık sık mastürbasyon yapması: Oryantal erkeği cinsel bir figüre dönüştürmesi; Emin ile “vahşi” denilebilecek bir seks hayatlarının olması. Diğer bir deyişle, 1800’lü senelerda yazılan The Lustful Turk [Şehvetli Türk] gibisi romanların allayıp pulladığı bir algıyı sürdürmesi.
Öte yandan, Said’den daha sonra yapılan çalışmalar oryantalizm teriminin yalnızca makro seviyede olmadığını, mikro seviyede de yer aldığını göstermekte. özetlemek gerekirse, oryantalizm, öteki deyişle “doğu sorunu” her insan topluluğunun içerisinde mevcut. Faslılar, Fransa tarafınca sömürülüyorlar lakin onlar da Afrikalıları köleleştiriyor. Konutun, Ganalı olduğu varsayım edilen hizmetçisine (kölesini) insanca davranmaktan epeyce uzaktalar. Yalnızca siyah derilileri değil, bayanlarını da köle yerine koyuyorlar. Ülkelerindeki öteki etnik kümeleri örneğin Berberi Şilhaları beşerden saymıyor, bu etnik kümenin ismini dahi hakaret olarak kullanıyorlar! Söylem ettikleri hakaretler veya aşağılayıcı sözler kendi doğuları olarak konumlandırdıkları etnik bir kümeye karşı anonim bir edebiyat oluşturuyor. Yani doğu sorunu birbirini kapsayan, büyükten küçüğe yanlışsız sıralanmış daireler halinde. Tam da burada Mathilde ve Emin’in ortak noktalarını görüyoruz:
“‘Barış ortasında yaşayan beşerler bu biçimde yaşamayı hak etmiyorlar’ diye tekrar ediyordu sefaletin isyan ettirdiği Mathilde. Kocasıyla insanların ilerlemesine duyulan hasrette buluşuyorlardı: daha az açlık, daha az acı. Her ikisi de makinelerin en düzgün hasatlara imkan tanıması ve ilaçların hastalıkların üstesinden gelmesi umuduyla çağdaşlığa tutkuyla bağlıydılar.” (s.156)
Sahiden de meskenin bir kısmını küçük bir dispanser olarak kullanarak insanların sıradan hastalıklarını tedavi etmeye çalışan Mathilde, gece gündüz demeden çalışan ve topraktan en yüksek randımanı almak için didinen Emin çağdaşlığa tutkuyla bağlıdır. Lakin ikisinin de çağdaşlık tarifi müphem. Mathilde insanları tedavi ederken onlara hakaret etmekten geri kalmaz, kimisini pis olduğu için geri çevirir örneğin, bu insanların duş almamalarına hayret eder. Emin yer yer duygusallığın zirve noktalarında gezer, karısına ve ailesine aşkını tüm benliğinde hisseder lakin sonuçta zalimlik eder. Emin’in çağdaşlıktan anladığı tarıma dayalı sanayiyken Mathilde’in çağdaşlıktan anladığı modaya uygun giyinmek ve toplumsal faaliyetlerde etkin olmaktır. Gerçekten, babasının vefatı ötürüsıyla döndüğü Fransa’da leylak rengi bir elbise, değerli bir şapka alır ve “Fas hikâyelerini” şampanya içip teğe bin katarak anlatmaktan haz duyar. Şapkayı satın alırken mağazada rastladığı adama niçindir bilinmez tiyatro oyuncusu olduğu palavrasını söyler. özetlemek gerekirse, kurmaca bir hayatın içerisinde memnundur: Çocuklarını sonsuza dek bırakmayı göze alacak, Fas’a geri dönmeme sonucu alacak kadar keyifli. Lakin kararlarını gerçekleştirmek için onaya gereksinim duyar. Oradaki hayatının ne derece makûs olduğunu ablasına [ilk defa] içtenlikle anlatır. Muhtaçlık duyduğu onay gelmeyince Fas’a geri dönecektir…
TOPLUMLA BİREY ORTASINDAKİ ÇELİŞKİ
özetlemek gerekirsesı, bir Araf ruh haleti içerisindedir Mathilde ve Emin. Toplumsal yapıyla kişisellikleri içindeki sayısız çelişkinin ete kemiğe bürünmüş halleridir. Üstelik, Mathilde bir biçimde Emin’i kabullenir ve ona karşı edilgen intikam hallerine başvurur. Emin, onu burnunu ve dişini kıracak kadar berbat dövdükten daha sonra günlerce konuşmazlar. daha sonraki tek bağlantıları seks olur. Mathilde, Emini cezalandırmak için sekste hudut tanımazlığa başvurur. Özetlemek gerekirse birbirlerine ne yaptıklarını değersiz kılarak toplumsal, coğrafik, ekonomik, askeri vb. ögelerin hal verdiği hayatlarını suçlarlar ve her daim bir ortak paydada buluşur, melezleşirler:
“Birinin ağlamasını yahut ötekini suçlamalarla boğmasını beklemiyorlardı. Hayır, o an, her ikisi de var olmayan bir taraftaydı; şiddet için müsamahanın ve katillerle maktuller için merhametin eşit derecede ve tuhaf bir biçimde birbirine karıştığı bir tarafta. İçlerinde kabaran her his onlara bir ihanetmiş üzere geliyordu ve bu hisleri susturmayı tercih ediyorlardı. Tıpkı anda hem kurbandılar birebir vakitte cellat, hem işbirlikçiydiler birebir vakitte düşman, sadakatlerine bir isim vermekten aciz iki melez varlıktılar. Artık ismini dahi bilmedikleri gizemli, mahrem Tanrı’ya hiç bir kilisede dua edemeyen iki aforoz edilmişti onlar.” (s.286)
Cehennemi öteki olarak görmeyen, varoluşçuluktan azade karakterlerdir. Ek bir dikkat olarak belirtmeli: Melezlik, Emin’in portakal ağacına limon ağacı aşılayarak elde ettiği “limtakal” ağacı sembolüyle pekişir. Bu ağacın bir gün meyve vereceğini ummaktadırlar…