Sibel Oral’ın Nâzım Hikmet’in 1951 yılında doğan tek öz oğlu Memet Nâzım’ın hayatına ışık tuttuğu portre/biyografi çalışması “İşitiyor musun Memet?” Doğan Kitap etiketiyle raflarda yerini aldı. Anı, söyleşi, hikaye, mektup üzere birfazlaca tipi birleştiren kitap yalnızca Memet’in öyküsünü değil, annesi müstesna bir entelektüel olan Münevver Andaç’ın da ıstırap dolu ömrünü da anlatırken 1950’lerden günümüze Türkiye’nin panoramasını çizmekte ve Nâzım Hikmet’in bilinmeyen istikametlerini okura göstermekte.
Sibel Oral, Beni Beklerken (2006), Zayi (2011) ve Toprağın Öptüğü Çocuklar (2015) isimli kitapları kaleme aldı. Cumhuriyet, Radikal, Gazete Duvar, Oksijen üzere çeşitli mecralarda yazı ve röportaj dizileri yayımladı, editör olarak çalıştı. 2015-2019 yılları içinde ise K24’ün yayın direktörlüğünü üstlendi. Bu minvalde yazılarıyla, kitaplarıyla tanıdığımız Sibel Oral, Nâzım Hikmet’in oğlu Memet Nâzım’ın ömrünü kaleme alarak çalışmalarına bir yenisini ekledi. Memet Nâzım, Türkiye okurunun pek tanımadığı bir isim çünkü Türkiye okuru Memet Fuat’a aşina. halbuki Nâzım’ın bir şiirinde “Karşı yaka memleket/sesleniyorum Varna’dan, /işitiyor musun? / Memet! Memet!” diye canhıraş seslendiği kişi Memet Fuat değil çünkü kendisi Piraye Hanım’ın oğlu, yani Nâzım Hikmet’in üvey oğlu. Hakikaten kitapta Memet Fuat’ın asıl isminin Mehmet Fuat Engin Bengü olduğunu ve şairin biyolojik oğlu olmasa da bu gömleği seve seve giydiğini, şairin kitaplarının telif gelirlerini topladığını öğrenmekteyiz. halbuki Memet’in kıssası epeyce farklı. 1949 yılında Nâzım Hikmet Bursa Cezaevinde yatarken uzak akrabası Münevver Andaç ile bir aşk yaşar ve evlenirler. İşte bu aşkın meyvesi olan Memet, 26 Mart 1951 yılında Kadıköy’de doğar. Münevver Hanım’ın ıstırap dolu ömrü da bu noktada başlar zira Nâzım tahliye olduktan daha sonra da devletin onunla işi bitmemiştir. Hikmet’i askere göndermek ister devlet halbuki ömrünü hapishanelerde geçiren şairin sıhhat durumu bu nazaranvi yerine getirmek için uygun değildir. Öte yandan Sabahattin Âli üzere öldürülme tehlikesi de vardır. Şairi yurtdışına kaçırsalar da Münevver Hanım ve Memet Türkiye’de kalır. Lakin daima polis nezaretinde yaşarlar, Memet’in pek sevdiği simitçi amcası dahi bâtın polistir.
“Çocukken anlamıyoruz. Sen de anlamamış olacaksın ki 10 yıl boyunca konutunuzun önünde babandan dolayı seni ve anneni gözaltında tutan polislerle arkadaş oldun, ağaca takılan topunu aldılar, otomobillerine binip direksiyonla oynadın, soğuk havalarda onlara meskenden çay taşıdın. daha sonradan öğrenmişsin, o fazlaca sevdiğin ‘simitçi amca’nın seni izleyen polis olduğunu.”
Bu tekinsiz hayat yetmezmiş üzere herkes onların isminden korkar, kimse Münevver Hanım’a iş vermek istemez, ana oğul yarı aç bir ömrün içerisinde soğuktan titreyerek yaşarlar. Burada bir es verip Münevver Hanım’dan bahsetmeli. Münevver Hanım müstesna entelektüellerden biri olup bir hayli lisanı kusursuz derecede bilmektedir. Bu bağlamda, Nâzım Hikmet’in, Orhan Pamuk ve Yaşar Kemal’in yapıtlarını Fransızcaya çevirerek ödül alan bir tercümandır. Bu derece donanımlı bir bayan bulunmasına karşın herkes ondan uzak durur, üstelik Nâzım Hikmet ile mektuplaşmaları da yasaktır… Bu yasak, yurtdışına kaçmaları kuşkusu yüzünden 1955 yılına kadar sürecektir. daha sonraları bu durumun dış alakaları olumsuz etkileyeceğini düşünen devlet yetkilileri Menderes devrinde mektuplaşmalarına müsaade eder ki Küçük Memet’in babasına yazdığı mektuplar pek dokunaklıdır:
“Babacığım sizden 2 ricam var:
bize Türkçe kitaplar gönderin, kitapsız
epeyce bunaldık, okuyacak hiç bir şeyimiz
yok, bir de bana içi kürklü bir parka
alın. Paltom hayli ince geliyor üşüyorum.”
Şairle mektuplaşmaları ve şairin tek tük verdiği mali dayanak durumlarını biraz düzeltecek olsa da en berbatı ile karşılaşmamışlardır: Şairin hayatına öteki bayanların girmesine. Şair evvel Galina, akabinde Vera ile birlikte olacaktır. Ana oğul türlü zorluklarla 1961 yılında Varşova’ya geldikleri vakit şair on yıl daha sonra birinci kere gördüğü Memet’in yalnızca başını okşamakla yetinmiş, şiirlerindeki hasretin bilakis sevgisini tek öz oğlundan sakınmıştır:
“(…) Mehmet Varşova’ya geldiği vakit 10 yaşında çocuktu. Olup bitenleri anlamakta kuvvetlik çekiyordu. Babasını da birinci sefer gorebiliyordu. Anası onu baba sevgisiyle büyütmüştü ve gelip dünyanın en büyük şairi babasının boynuna sarılmak istiyordu ancak Nâzım ona karşı bile bekledikleri kadar sıcaklık gösteremedi. Vera telefonda durmadan Nâzım’ı sıkıştırmaya devam ediyordu…”
esasen bu sürece kadar Münevver Hanım şairin tüm yaptıklarını sineye çekmiş, ondan iki şey istemiştir. Birincisi, Memet’i nüfusuna aldırmasıdır çünkü bir rivayete göre Nâzım hapishaniçin çıktıktan daha sonra bir yıl nikâh yasağı olduğundan evlenememişlerdir.
“Nâzım,
Dün senden mektub aldım. Oğlanın nüfus işiyle meşgul olduğunu yazıyorsun. İhmal etme. Bir an evvelden halledilmesini istiyorum.
Bu işin latifesi yok.”
İkincisi ise 1960 tarihindeki bir mektupta belirttiği üzere Münevver Andaç Nâzım Hikmet’ten ne kendisini ne de oğullarını şiirlerine bahis etmesini ister.
“Şu andan itibaren Mehmet’i rastgele bir şiirde kullanmanı istemiyorum. ‘Uzaktaki kadın’ teması bittiğine nazaran, çocuk temasını kullanma… Romanında, bana en ufak bir atıfta dahi bulunmanı istemiyorum.”
Bu minvalde üzgün, içe dönük ve alkolle hemhal bir hayat sürecek olan Memet büyüdüğünde ressam olacak ve arkadaşlarını aile bilecektir. Herkes tarafınca sevilen şakacı bir kişiliği vardır. Memet Nâzım’ın berberine kadar bulan Sibel Oral, Berber Şaban’dan onun kendini Reşat Nuri Güntekin’in oğlu olarak tanıttığını öğrenir örneğin. Hakikaten 2018 yılında kalp krizinden vefat ettiğinde onun vasiyeti üzerine vefat ilanında “Canımız, kuzenimiz, arkadaşımız, dostumuz Ressam Mehmet Nâzım (Mehmet le beau) ortamızdan ayrıldı. Acımız sonsuz.” ibaresiyle bir arada aktör Gary Cooper’ın (!) fotoğrafı vardır. Vefatında bile latife yapmıştır yani… İlanı verenler ise Güllü Aybar, Ali ve Rabia Güreli, Gündüz Vassaf, Zeynep Irgat, Fulya Sade, Bike Gürsel ile Komet’tir. Bu ilanı bakılırsan Sibel Oral ise Gündüz Vassaf’a taziye emeliyle bir mektup yollar ve konuşmanın ilerisinde Gündüz Vassaf ona Memet’in hayatını yazabileceğini söyler. Muharrir bu teklife biraz aralıklı yaklaşsa da vakit içinde kendini Memet’in hayatının izinde bulacaktır…
Tam da burada kitabın teknik özelliklerinin altını çizmek gerekir. Alelade bir biyografi çalışması yoktur karşımızda. Müellif, Memet’in, Münevver Hanım’ın yakınlarından edindiği bilgiler ile araştırmalarından, şahsi ve kurumsal arşivlerden edindiği ayrıntıları edebi bir izlek içerisinde aktarır. Kent şehir konut ev, hatta eşya eşya Memet’in hayatının izini sürer, objektif ve öznel ayrıntıları, izlenimlerini bir ortaya getirir. Anı, mektup, söyleşi, tahkiye, tanıklık, birincil ve ikinci kaynaklar iç içedir. Bu doğrultuda yalnızca bir hayat öyküsü öğrenmez okur. 1950’lerden günümüze bir Türkiye portresini, bayan entelektüellerin acısını, Nâzım Hikmet’in bilinmeyen yahut bilinmesi istenmeyen istikametlerini de öğrenir. Uzun bir çalışmanın eseriyle hemhal olarak Memet, Mehmet Andaç, Mehmet Andaç Borzecki, Mehmet Andaç Volkoff üzere birfazlaca isme sahip olan, birfazlaca ülkede yaşayan ancak coşkun Türkiye sevgisine karşın Türkiye’ye gelemeyip onu karşı kıyıdan izlemekle teselli bulan bir insanın da iç dünyasında gezinme fırsatı yakalamış olur.
Umarım işitiyorsundur Memet.
Sibel Oral, Beni Beklerken (2006), Zayi (2011) ve Toprağın Öptüğü Çocuklar (2015) isimli kitapları kaleme aldı. Cumhuriyet, Radikal, Gazete Duvar, Oksijen üzere çeşitli mecralarda yazı ve röportaj dizileri yayımladı, editör olarak çalıştı. 2015-2019 yılları içinde ise K24’ün yayın direktörlüğünü üstlendi. Bu minvalde yazılarıyla, kitaplarıyla tanıdığımız Sibel Oral, Nâzım Hikmet’in oğlu Memet Nâzım’ın ömrünü kaleme alarak çalışmalarına bir yenisini ekledi. Memet Nâzım, Türkiye okurunun pek tanımadığı bir isim çünkü Türkiye okuru Memet Fuat’a aşina. halbuki Nâzım’ın bir şiirinde “Karşı yaka memleket/sesleniyorum Varna’dan, /işitiyor musun? / Memet! Memet!” diye canhıraş seslendiği kişi Memet Fuat değil çünkü kendisi Piraye Hanım’ın oğlu, yani Nâzım Hikmet’in üvey oğlu. Hakikaten kitapta Memet Fuat’ın asıl isminin Mehmet Fuat Engin Bengü olduğunu ve şairin biyolojik oğlu olmasa da bu gömleği seve seve giydiğini, şairin kitaplarının telif gelirlerini topladığını öğrenmekteyiz. halbuki Memet’in kıssası epeyce farklı. 1949 yılında Nâzım Hikmet Bursa Cezaevinde yatarken uzak akrabası Münevver Andaç ile bir aşk yaşar ve evlenirler. İşte bu aşkın meyvesi olan Memet, 26 Mart 1951 yılında Kadıköy’de doğar. Münevver Hanım’ın ıstırap dolu ömrü da bu noktada başlar zira Nâzım tahliye olduktan daha sonra da devletin onunla işi bitmemiştir. Hikmet’i askere göndermek ister devlet halbuki ömrünü hapishanelerde geçiren şairin sıhhat durumu bu nazaranvi yerine getirmek için uygun değildir. Öte yandan Sabahattin Âli üzere öldürülme tehlikesi de vardır. Şairi yurtdışına kaçırsalar da Münevver Hanım ve Memet Türkiye’de kalır. Lakin daima polis nezaretinde yaşarlar, Memet’in pek sevdiği simitçi amcası dahi bâtın polistir.
“Çocukken anlamıyoruz. Sen de anlamamış olacaksın ki 10 yıl boyunca konutunuzun önünde babandan dolayı seni ve anneni gözaltında tutan polislerle arkadaş oldun, ağaca takılan topunu aldılar, otomobillerine binip direksiyonla oynadın, soğuk havalarda onlara meskenden çay taşıdın. daha sonradan öğrenmişsin, o fazlaca sevdiğin ‘simitçi amca’nın seni izleyen polis olduğunu.”
Bu tekinsiz hayat yetmezmiş üzere herkes onların isminden korkar, kimse Münevver Hanım’a iş vermek istemez, ana oğul yarı aç bir ömrün içerisinde soğuktan titreyerek yaşarlar. Burada bir es verip Münevver Hanım’dan bahsetmeli. Münevver Hanım müstesna entelektüellerden biri olup bir hayli lisanı kusursuz derecede bilmektedir. Bu bağlamda, Nâzım Hikmet’in, Orhan Pamuk ve Yaşar Kemal’in yapıtlarını Fransızcaya çevirerek ödül alan bir tercümandır. Bu derece donanımlı bir bayan bulunmasına karşın herkes ondan uzak durur, üstelik Nâzım Hikmet ile mektuplaşmaları da yasaktır… Bu yasak, yurtdışına kaçmaları kuşkusu yüzünden 1955 yılına kadar sürecektir. daha sonraları bu durumun dış alakaları olumsuz etkileyeceğini düşünen devlet yetkilileri Menderes devrinde mektuplaşmalarına müsaade eder ki Küçük Memet’in babasına yazdığı mektuplar pek dokunaklıdır:
“Babacığım sizden 2 ricam var:
bize Türkçe kitaplar gönderin, kitapsız
epeyce bunaldık, okuyacak hiç bir şeyimiz
yok, bir de bana içi kürklü bir parka
alın. Paltom hayli ince geliyor üşüyorum.”
Şairle mektuplaşmaları ve şairin tek tük verdiği mali dayanak durumlarını biraz düzeltecek olsa da en berbatı ile karşılaşmamışlardır: Şairin hayatına öteki bayanların girmesine. Şair evvel Galina, akabinde Vera ile birlikte olacaktır. Ana oğul türlü zorluklarla 1961 yılında Varşova’ya geldikleri vakit şair on yıl daha sonra birinci kere gördüğü Memet’in yalnızca başını okşamakla yetinmiş, şiirlerindeki hasretin bilakis sevgisini tek öz oğlundan sakınmıştır:
“(…) Mehmet Varşova’ya geldiği vakit 10 yaşında çocuktu. Olup bitenleri anlamakta kuvvetlik çekiyordu. Babasını da birinci sefer gorebiliyordu. Anası onu baba sevgisiyle büyütmüştü ve gelip dünyanın en büyük şairi babasının boynuna sarılmak istiyordu ancak Nâzım ona karşı bile bekledikleri kadar sıcaklık gösteremedi. Vera telefonda durmadan Nâzım’ı sıkıştırmaya devam ediyordu…”
esasen bu sürece kadar Münevver Hanım şairin tüm yaptıklarını sineye çekmiş, ondan iki şey istemiştir. Birincisi, Memet’i nüfusuna aldırmasıdır çünkü bir rivayete göre Nâzım hapishaniçin çıktıktan daha sonra bir yıl nikâh yasağı olduğundan evlenememişlerdir.
“Nâzım,
Dün senden mektub aldım. Oğlanın nüfus işiyle meşgul olduğunu yazıyorsun. İhmal etme. Bir an evvelden halledilmesini istiyorum.
Bu işin latifesi yok.”
İkincisi ise 1960 tarihindeki bir mektupta belirttiği üzere Münevver Andaç Nâzım Hikmet’ten ne kendisini ne de oğullarını şiirlerine bahis etmesini ister.
“Şu andan itibaren Mehmet’i rastgele bir şiirde kullanmanı istemiyorum. ‘Uzaktaki kadın’ teması bittiğine nazaran, çocuk temasını kullanma… Romanında, bana en ufak bir atıfta dahi bulunmanı istemiyorum.”
Bu minvalde üzgün, içe dönük ve alkolle hemhal bir hayat sürecek olan Memet büyüdüğünde ressam olacak ve arkadaşlarını aile bilecektir. Herkes tarafınca sevilen şakacı bir kişiliği vardır. Memet Nâzım’ın berberine kadar bulan Sibel Oral, Berber Şaban’dan onun kendini Reşat Nuri Güntekin’in oğlu olarak tanıttığını öğrenir örneğin. Hakikaten 2018 yılında kalp krizinden vefat ettiğinde onun vasiyeti üzerine vefat ilanında “Canımız, kuzenimiz, arkadaşımız, dostumuz Ressam Mehmet Nâzım (Mehmet le beau) ortamızdan ayrıldı. Acımız sonsuz.” ibaresiyle bir arada aktör Gary Cooper’ın (!) fotoğrafı vardır. Vefatında bile latife yapmıştır yani… İlanı verenler ise Güllü Aybar, Ali ve Rabia Güreli, Gündüz Vassaf, Zeynep Irgat, Fulya Sade, Bike Gürsel ile Komet’tir. Bu ilanı bakılırsan Sibel Oral ise Gündüz Vassaf’a taziye emeliyle bir mektup yollar ve konuşmanın ilerisinde Gündüz Vassaf ona Memet’in hayatını yazabileceğini söyler. Muharrir bu teklife biraz aralıklı yaklaşsa da vakit içinde kendini Memet’in hayatının izinde bulacaktır…
Tam da burada kitabın teknik özelliklerinin altını çizmek gerekir. Alelade bir biyografi çalışması yoktur karşımızda. Müellif, Memet’in, Münevver Hanım’ın yakınlarından edindiği bilgiler ile araştırmalarından, şahsi ve kurumsal arşivlerden edindiği ayrıntıları edebi bir izlek içerisinde aktarır. Kent şehir konut ev, hatta eşya eşya Memet’in hayatının izini sürer, objektif ve öznel ayrıntıları, izlenimlerini bir ortaya getirir. Anı, mektup, söyleşi, tahkiye, tanıklık, birincil ve ikinci kaynaklar iç içedir. Bu doğrultuda yalnızca bir hayat öyküsü öğrenmez okur. 1950’lerden günümüze bir Türkiye portresini, bayan entelektüellerin acısını, Nâzım Hikmet’in bilinmeyen yahut bilinmesi istenmeyen istikametlerini de öğrenir. Uzun bir çalışmanın eseriyle hemhal olarak Memet, Mehmet Andaç, Mehmet Andaç Borzecki, Mehmet Andaç Volkoff üzere birfazlaca isme sahip olan, birfazlaca ülkede yaşayan ancak coşkun Türkiye sevgisine karşın Türkiye’ye gelemeyip onu karşı kıyıdan izlemekle teselli bulan bir insanın da iç dünyasında gezinme fırsatı yakalamış olur.
Umarım işitiyorsundur Memet.