Muharrir ve akademisyen Nazan Bekiroğlu’nun yeni romanı ‘Kehribar Geçidi’, Timaş Yayınları tarafınca yayımlandı. 1997 yılından beri öykü, deneme, roman ve incelemelerini yayımlayan Bekiroğlu, 2006 yılında ‘Cam Irmağı, Taş Gemi’ isimli kıssasıyla Türk Muharrirler Birliği öykü mükafatını aldı.
Bekiroğlu ile okuyucularını Forum’un, Colosseum’un, Senato’nun, Tiber ırmağının, Şifa Tapınağı’nın, daha sonradan kaybedilmiş yahut hiç edinilmemiş özgürlüklerin, hitabetin, yazmaların, lâhitlerin, şifalı otların, kurtların kuşların, dağların, en dehşetli dövüşlerin, toga picta’nın ve dikenli deniz salyangozlarının içinde uzun bir seyahate davet ettiği romanını konuştuk.
Uzun yıllardır kuvvetli bir edebiyatçı olarak Türkiyeli okura farklı perspektifler sunan eserler yazdınız. Birinci yapıtlarınızda klasik anlatıları, mitolojiyi ve tarihi şahısları vaktin ruhuyla bir daha ele aldığınızı söylemek mümkün. ‘Kehribar Geçidi’yle edebi anlayışınıza yeni bir katman kattığınızı düşünüyorum: Tanıklık. Usta bir edebiyatçının anlatısını tarihselleştirmesi, hatta tarihin tekerrür etmesi fikriyle birleştirerek vakte tanıklık etmesi olarak değerlendiriyorum romanı. Edebiyatın bu yanını, tanıklık ve geleceğe bırakacakları üzerine fikrinizi sorarak başlamak isterim… Bu romanı günümüze dair de yazılmış bir anlatı olarak okumak, okurken de geçmişle olduğu kadar bugünle de yüzleşmek mümkün. Yüzleştiğimizin de “güçten zehirlenmek” olduğunu düşünüyorum. Bu romanı kaleme alırken “tanıklık, yüzleşme, geleceğe kayıt düşme” motivasyonlarınız var mıydı?
Bugünü anlamak için bakılacak en uygun yerin dün olduğunu, yarını anlamak için de bugüne bakmak gerektiğini düşünürüm. Zira tarih kendisini daima yinelar ve bundan en temel lakin en kabadayı unsur çıkar. Kınayan, kınadığının yerine nasıl geçer? Bu, her vaktin tanıklığını içerir. esasen 21. yüzyıl Türkiye’sinde erken Hıristiyanların öyküsü kimi ilgilendirir diye düşünmeden, bana yazma isteği veren şey bu temel unsurun katmanlı zenginliğine duyduğum güvendi.
‘YAZDIĞINIZ ROMAN, OKUMAK İSTEDİĞİNİZ ROMANDIR’
Âlâ edebiyat görüneni olduğu üzere anlatmaktan fazlaca, anlatma yollarını bulmaya dayanıyor. Göstermek değil, hissettirmek; bağ kur(dur)mak ve okurda bir uyanış, aydınlanma yaratmak da bunun modülü. Romanınızın gelecekte “bugüne” dair bir anlatı olarak değerlendirileceğini ve bu noktada edebiyatınızda bir değişim olduğunu düşünüyorum. olağan olarak sizce de bu biçimde değişen nedir?
‘Nar Ağacı’ndan bu yana bu değişimi taşıyorum. Aslında bir romana başlarken bu kadar ince hesaplar yapamıyorsunuz, öngörünüz kısıtlı ve buna gereksinim da duymuyorsunuz. Yalnızca anlatmak istiyorsunuz. Yazdığınız roman okumak istediğiniz romandır sonuçta. Yazma sürecindeki bütün fark edişlerime karşın ‘Kehribar Geçidi’nde ortaya ne çıktığını çabucak hemen almaya başladığım dönütler üzerinden ben de yeni yeni fark etmeye başlıyorum.
Son periyot dünya edebiyatında pek yaygın bir yazım tekniği olarak karşımıza çıkan bir usul var: “Rewriting” (bir daha yazım). Sizin aslına bakarsanız aşina olduğunuz bir kavram. Yusuf ile Züleyha’da epeyce ehil bir meselai vermiştiniz. Kehribar Geçidi için düşünmeye başladığınızda Yedi Uyurlar’a yaslanmak nereden aklınıza geldi? Bu menkabenin (anlatının) sizin dünyanızda özel bir yeri mi var? Bu anlatıyı bugüne taşıma sebebinizi biraz açar mısınız?
Beni Yedi Uyurlar’ın daha fazlaca toplumsal yanı ilgilendirdi. Bu yüzden Batı versiyonunu tercih ettim. Zira bir imparatorluk olarak Roma bu işleyişe fazlaca müsaitti. Öteki yandan vakit içinder ortası geçişlerin büyüsüne kapılmış biri için uyanışın travması hayli cazipti. Gerçekten birinci taslaklarda öykü, yüklü olarak büyük uykudan evvelki periyot üzerinden ilerliyordu ve kahramanların uyanmaları, akçelerinin geçersiz olduğunu fark etmeleriyle bitiyordu. Ancak anlattıkça yük merkezi uyanıştan daha sonraki toplumsal ve ferdî sarsıntılara kaydı.
Yedi Uyurlar’ın iletisinin bugün de geçerli olduğunu düşünüyor musunuz? Bu bağlamda, klasik anlatıların günümüzde yeni bir biçimle anlatılmasının “insanın da bir epey açıdan değişmediğini” düşündürmesi mümkün mü? Siz de bu biçimde mi düşündünüz?
elbette. Klâsik anlatılar fazlaca değerli, değerleri her toplumda her vakitte ortak olan prensipleri, ferdi ve toplumsal davranış kalıplarını vermelerinden kaynaklanıyor. Bu yüzden bir daha üretime hayli müsaitler. Yedi Uyurlar da edebi manada her bir daha üretilişinde dönemsel olarak “güncelleniyor”. Gerçekten Hasret Sert, ‘Umudun Tarihine Yolculuk’ isimli etkileyici çalışmasında bu metnin farklı lisanlarda, dinlerde, mezheplerde benimsenip bir daha üretildiğine dikkat çekerek “Yedi Uyurlar efsanesinin bir daha üretildiği her metin, fotoğraf ya da muska, devrin toplumsal yapısı ve siyasi istikrarlarının izlerini taşır” diyor.
‘TÜRCÜ DEĞİLİM, VARLIĞI BİR BÜTÜN OLARAK KAVRAMAK İSTERİM’
Romandaki “erdemli köpek” için de için özel bir sorum var; romandaki ismiyle “Kehribar” elbette Yedi Uyurlar’la birlikte uyuyan “Kıtmir”. Ve romandaki “uykusuz”lardan. Üstelik roman insan merkezli bir anlatı olmaktan da çıkıyor Kehribar yardımıyla. Kehribar’ın yoldaşlığı çobanın iç dünyasına hayli şey katıyor. Kehribar’la çobanın dostluğu hem Kıtmir’i birebir vakitte sizin hayvanlarla münasebetinizi düşündürüyor. Bir hayvanı anlatmak sizin için sıkıntı değil. Efsanedeki fonksiyonunu ve romandaki karşılığını düşünerek soruyorum: Kehribar’ın anlatıdaki fonksiyonunu ve yerini biraz anlatır mısınız?
Anlatının Batı versiyonunda köpek fazla önemsenmiş üzere görünmüyor. Müslüman dünyada kendisine daha prestijli bir yer buluyor. Gerçi edebi düzlemde, köpeğin taşlandığı hatta ayağının sakatlandığı anlatılar da var lakin bunlar azınlıkta. Hele halk içinde Ashab-ı Kehf’le bir arada Kıtmir’in isminin uykusuzluk, dehşet, kaygı, hastalık üzere durumlardaki olumlu tesirine inanılıyor, bu tıp levhalar ve muskalar gemicilerin koruyucusu sayılıyor ve bu biçimde bir epey şey. Benim en sevdiğim ise, korkulan bir köpeğin kulağına eğilip “Kıtmir’in sana selamı var” dendiğinde onun sakinleşeceğine duyulan inanç. Bu da romana girdi aslına bakarsanız. Kehribar’a gelince, bu romanın sekiz yıl evvel yazılan birinci sahnesi kahramanlardan birinin onunla müsabakası anıdır ve bu benden beklenilesi bir şeydir. Tipçi değilim. Varlığı bir bütün olarak kavramak isterim. Hem doğuda hem batıda klâsik devirlerde insanın kainattaki egemenliği probleminin ağır bir deformasyona uğrayarak yorumlanageldiğini zannediyorum. Modernite de üzerine tüy dikmiş. halbuki azatlı kölenin ve çobanın fikirleri benim de fikirlerimdir ve köpek köpek olmadan, kurt kurt olmadan, insan katil olmadan evvel; panterin ceylana saldırmadığı kutlu bir vakit bu dünyada olmasa da kesinlikle vardır. Bu yüzden çöle düşen Mecnun’un, yüzünde sırlı bir tebessümle ve kucağında kaplan ve ceylanı bir ortada tuttuğu o minyatür benim için fazlaca kıymetlidir. Cinnet ve cennetin birleştiği nokta.
Felsefi metinleri de anmak gerekir; kimi felsefi yorumların da tesirini görüyoruz romanda. Bu izlek sizin tüm yapıtlarınızda mevcut esasen. Bu defa neler keşfettiniz bu metinleri bir daha okurken?
Ruhun ölümsüzlüğü, vücutta kendini hapishanede hissettiği, mevtin gerçek hayatın başlangıcı olduğu, yaşayanların asıl ölüler olduğu; bilmenin hatırlama, aşkın da ruhlar âlemindeki teşhisini hatırlama olduğu üzere bir fazlaca izlek -söylemiş olduğiniz üzere bunlar benim daha evvel de sahiplendiğim fazlaca tanıdık ilkelerdi- bu sefer romanın dünyasına uygun olarak Platon’daki yorumuyla Pythagorasçı ve Orpheusçu gelenek üzerinden geldi. Cicero’da da çıktı karşıma Seneca’da da. Bildiğim şeyi onlarda da bulmaktan şad kaldım ve sahiplendiğim gerçeklerin bu erken yorumlarına dört elle sarıldım. Gerçeğin tekliği, ona giden yolların ortak kaynağı ruhumu kamaştırdı. Scipio’nun Düşü’nde Mevlâna’nın kozmik bakış noktasını buldum.
Romanı birinci okuduğumda (hemen çabucak yayımlanmadan okuyan şanslılardan olduğumu gizlemeyeceğim) notlarıma “alışkanlık yarası”nı büyük harflerle yazmışım. “Bundan irkilmemek ruhun çürüdüğü manasına gelir” diyorsunuz devamında. Alışkanlıklar, inançlar ve doğrularımız vakit içinde değişiyor. ‘Kehribar Geçidi’ ise körü körüne inanmanın zalimliğe varabileceğini hatırlatıyor. İnsan zalim olan yanını nasıl keşfeder? Keşfettiğiyle nasıl baş eder?
“Alışkanlık yarası”nı Colosseum vahşetine hazla koşan güruh için kullanmıştım. Augustinus, ‘İtiraflar’ında bir arkadaşında gözlemlediği sapmayı anlatır. Evvel isteksiz olan genç bir defa seyrettikten daha sonra gladyatör oyunlarının tiryakisi olmuştur. Daha eskilerden Seneca ‘Mektuplar’ında, bir infaz fonksiyonu gördüğü anda dahi bu seyirliğin, seyredenin ruhunda oluşturacağı aşınmaya dikkat çeker: “Hadi o adam birini öldürdüğü için cezayı hak etti; pekala sen zavallı adam, sen ne yaptın da bunu izliyorsun?” Kişi kendi keşfini nasıl yapar, bununla nasıl baş eder? Dostoyevski bununla epey uğraşmıştı. Bense yine Seneca’ya döneyim. O, bundan irkilmemeyi bir ahlak bozukluğu olarak kıymetlendirir ve ona bakılırsa “Ahlakın bu biçimdesine bozulduğu bir yerde nasırlaşmış kötülüklere, alışılmıştan daha şiddetli bir tokat, bir ceza istenir.” Colosseum’daki yıldırım sahnesi, ahlakın bu kadar bozulduğu yerde, ilahi adaletin bu dünyada da tecelli ettiğini görmek isteyen birinin sayfalarıdır.
‘BEN ‘KEŞKE’LERİ ÇOK FAZLA OLAN BİRİYİM VE DAİMA ‘İYİ Kİ YAPMIŞIM’ DENMESİNDEN DE İRKİLİRİM’
“Kusurlu sikke” romandaki taşıyıcılardan biri. O dolaştıkça öykü açılıyor, onun girip çıktığı yerlerde hakikat beliriyor güya. Romanın başında da vurguluyorsunuz aslına bakarsan. “… pırıl pırıl sikkelerin ortasına kusurlu bir tanesi karıştı. Fark eden olmadı, eden de ses çıkarmadı. İlah bilir niçin? Ta ki kusurlu sikke heybeden heybeye, keseden keseye, kasadan çekmeceye girip çıkarak bütün Roma’yı dolaşsın; öyküyü kıssaya, uykusuzluğu uykuya, yolcuyu yola, rüyayı rüyete ve faziletli bir köpeği yedi şahsa eklesin diye.”
“Kusur” teriminin romanda fazlaca kıymetli olduğunu düşünüyorum. İnsanların zayıflıkları, farkında olmayışları ve bunun üstünü kapatmak için uğraşmaları. “Kusurlu sikke” tahminen de bu niçinle var pek kusurların kapanmayacağını gösteren bir araç. Sizce insan aslına bakarsanız kusurlu değil midir? Kendimizi kusursuz sanmak ya da kendimizi kusursuz göstermeye çalışmak romandaki karakterlerin kimilerinde ortaya koyduğunuz üzere insanı kibre mi sürüklüyor?
Kusur kaçınılmaz, insan sonuçta ruh ile iki dirhem et içinde biçimlenmiş. Bunun sebeplerini düşünmeyi, mahiyetini anlamaya çalışmayı oldukcatandır bıraktım bu yüzden, daha epeyce sonuçları üzerinde durmayı yeğliyorum. O da kusurun -götürdüklerinden oldukca- ömrümüze ne kattığıyla ilgili. Daha doğrusu bu katkıyı fark etmekle ilgili. Bir kusur şuuru geliştirmek yani. İçimizden, hiç kimseyi ağlatmadım diyebilecek bir kişi çıkar mı? bu biçimde meşhur klişeyi yabana atmamak lazım. “Keşke mi yeterli ki mi?” Ben “keşke”leri epeyce fazla olan biriyim ve daima “iyi ki yapmışım” denmesinden de irkilirim. Diğer türlü hem ferdî hem toplumsal manada gelişme, arınma, ilerleme nasıl sağlanır?
‘Kehribar Geçidi’nde, mağdurdan mağrura dönüşen insanların olumlu olmayan değişimini anbean okuyoruz. Siz de bu zulme tanıklık etmemizi sağlıyorsunuz. Bu kadar hacimli bir anlatı kurarken ve aslında geçmişi bugüne tanıklık ettiğini, bugünün de yarını anlatacağını bilirken taraf tutmamak mümkün mü?
Taraf olmak sıkıntısı üzerinde durmak isterim. Tarihin olaylarını aktarırken serinkanlı ve tarafsız olmam gerektiğini, onları bugünün kavram ve tabirleriyle yargılamamam gerektiğini en çok akademisyen yanımla biliyorum. Eski insanların algılarıyla bugünküler bir değildir. Kurumları da algılar yaratır. Amenna. Lakin ben tarihçi değil romancıyım ve açıkça taraflıyım. Zira her vakitte, yerde ve toplumda geçerli olan bir insanlık mefkuresine ve doğruluk prensibine inanıyorum. Bu romanın onca sorunu içinde asıl söylemek istediği budur. Geçmişin vahşetlerine bugün duyduğumuz reaksiyon kimilerinin argüman ettiği üzere çağdaş vakit içinderın şahsi hak ve özgürlükler kavramlarını bugünkü manasıyla tanımayan bir topluma giydirmek, onları o kavramlar ismine yargılamak manasına gelmez. Zira bunlar modernitenin kavramsallaştırdığı haliyle değilse de üniversal mahiyetleriyle bu biçimde da vardı.
Tarihi bilgiyi tarih biliminin biçimleri doğrultusunda kıymetlendirmek akademinin işidir. Lakin onu kozmik insani kıymetler ismine yargılamak sanatkarın işidir ve bu yargı insanlığın ilerlemesi için gereklidir. Vaktin kuralları tarihi olayları anlamamızı sağlayabilir lakin onaylamamızı koşul koşamaz. Bilimle sanat, tarihle roman burada ayırır yollarını. Ve bunun günümüz dünyasına yapacağı katkı fazlaca pahalıdır. Örneğin gladyatör oyunlarının spor mu kanlı bir vahşet mi olduğunu tartışmak bile bence vahşetin ta kendisidir (günümüzde av da öyle). Bunu anlamaya çalışmam. Üstelik yalnız da değilim. Örgütlü şiddeti kendi devirlerinde de reaksiyonla karşılayanlar vardı. Bunu anlamak için Seneca’ya, erken periyot kilise müelliflerinin Roma zulmüne dair yazdıklarına ve “cadı avı” sürerken bir yandan da kimi rahip olan muharrirlerin itiraz ve tenkitlerine bakmak kâfi. Sonuçta onlar da bugünün değil bu biçimdeın insanlarıydı ancak dayanamamışlardı.
‘ROMANCI ABARTMAYI SEVİYOR, AKADEMİSYEN İSE MAKUL, GRİ ALANLARI SAYGILI’
Akademiye de vurgu yaptığınız için buradan devam edeyim. Tarihi roman müelliflerinin “akademik bilgiyle” ve “anakroni”yle tansiyonlu bir bağları vardır. – Olması gerektiğini de düşünüyorum- Bu tansiyonu nasıl aştınız?
Bir romancı olarak, ilgilendiğiniz alandan bir akademisyenle müsabakanız birden fazla vakit huzursuz edici. Romancı abartmayı seviyor zira çatışma peşinde. Bu da siyahları daha siyah, beyazları daha beyaz vurgulama hevesi doğuruyor. Akademisyen ise makul, gri alanlara saygılı. Roma’nın bir gecede çöküşü, “barbarlarca” bir gecede yağmalanması, yakılması; Büyük Takibat’ta Hıristiyanların hepsinin canlı diri yakılması; Hristiyan egemenliğinde bu defa tapınakların tümünün yıkılması, paganların takibata uğraması romancı olarak işinize geliyor. Lakin o denli değil işte ve akademisyen bunun bu biçimde olmadığını biliyor. Hele de akademisyen bir romancı için durum düzgünce sıkıcı. bu biçimde anakroni ya da seçme yapmanız gerekiyor, şuurlu sapma. Ya da yeni bir tez, romanı tehdit ediyor. Tahminen de karşılaştığım asıl zorluk buydu. Breisach, “Yaşam düzgün bir dramın kurallarına uymaz, zira büyük değişimler kısa vakit aralıklarıyla meydana gelmez” diyor. Tarihi roman yazanları anakroniye zorlayan şey -ideolojik sapmaların haricinde- bence tam olarak bu.
Romanın “halka”lardan oluşan yapısı üzerine konuşalım isterim. Bunun vaktin döngüselliğine yaptığı vurgunun yanı sıra insanların içindeki görünmeyen bağlara lakin daha epeyce da hareketlerimizin birbirimizi dalga dalga etkilediğine anlatmak için epey güzel bir yol olduğunu fark ediyoruz. Üstelik bunda da biraz klasik anlatıların çerçeveli yapısı kendini hissettiriyor. Romanın bu anlatım tekniğine nasıl karar verdiniz?
Bu hacimli romanda -ki binlerce sayfadan geliyorum- teorik açıdan bir hayli kavram ve tabirin bir sorun olarak daha en baştan karşıma dikildiğinin farkındaydım. Halledilmesi gereken olay vardı, kıssa vardı, kurgu vardı, kompozisyon vardı, istikrar ve ritim vardı. Olay ve kıssa en kolay olan kısmıydı, onlar su üzere akarak geldi aslına bakarsanız. Hatta ziyadesiyle geldi ve romanla anlatmayı ayırdığım yerde pek birçoklarını budamak zorunda kaldım. Fakat kurgu ve kompozisyon için biraz düşünmem gerekti. Kurguyu kusurlu sikkenin seyahatiyle sağladım, kompozisyonu Michalengelo’nun bir tablosundaki piramidal yapıdan esinlenerek kurdum. Fakat hepsinin ötesinde bu girift akıştaki fizikî bölümlenmeyi sağlamak da gerekliydi. Bunu sağlarken baş belirleyici vakit ancak bu biçimdeın ortasındaki ritim de oldu. Ben romanı da bir iç ritim işi olarak görürüm. Roman da inişleri çıkışları, zirveleri vadileri olan bir akıştır ve bunların da son bir istikrarı, katharsisi var. Sizin değindiğiniz dalga hareketleri. Bunu da kısım ya da kısımdan daha fazlaca “halka” sözcüğü karşılayabildi. Bu yüzden mesela MS 302-303 başka bir halka oluştururken bir daha 303 öteki bir halkanın ortasında kaldı.
‘BENİMSEDİĞİM ROMANIN BİR GEOMETRİSİ VAR’
Yazmak ve anlatmak biraz ayrışıyor güya…
Romanın, en azından benim benimsediğim romanın bir geometrisi var. Bütün ortasında bir yeri olmayan her şeyi çıkarıp atmak gerekiyor acımadan. Anlatmak ise bu biçimde bir baskı hissettirmiyor. Örnekse; roman, bir Tiber tezgâhındaki baharatlardan en karakteristik olan üç-beşinin ismini sayarak geri kalanını ima etmeyi gerektirir. Anlatmada ise istediğiniz kadarını sayabilirsiniz. Ben bir ruh kamaşmasıyla, abartılı bir ihtirasla bu biçimdeları öylesine görmek istedim ki rastladığım her ayrıntıyı, gözümün önünde canlanan her sahneyi bu romana yığmak yani “anlatmak” istedim. Müsveddelerimdeki binlerce sayfanın niçini bu. Lakin daha sonra, yazdığımın bir roman olduğunu hatırladım. bu biçimde budama süreci başladı. Mamafih aksi keçinin, dört kurt yavrusunun öyküleri, bunları çıkarmayı da epeyce düşündüm fakat kıyamadım. Kalsınlar dedim, ne olursa. bir daha de gerisi tufan deyip tezgâhtaki kırk çeşit baharatın ismini sayarak anlatmayı dilerdim. İşte bu yüzden müsveddelere talip olan okuyucu kıymetlidir.
Siz her vakit hayli titiz bir lisan çalışanı oldunuz. Her sözcüğü, her cümleyi ince ince düşünen, eleyen bir muharrir olduğunuzu biliyorum. ‘Kehribar Geçidi’, yapıtlarınız ortasında bana kalırsa en yalın romanınız olmakla bir arada, anlatı gücünüzün en parlak olduğu roman. Yalınlaşmak üzerine konuşalım mı? Yalınlaşmak, kelamı fazlalıktan arındırmak özgürlük ve rahatlık kazandırdı mı size?
Benim yazı serüvenim ‘Mimoza Sürgünü’ndeki “Ben artık düz cümleler kurmak istiyorum” cümlesinden daha sonra hayli önemli bir dönüşüm geçirdi. Bunu göze almak kolay değildi lakin öteki türlüsü de mümkün değildi. Bu yüzden edebi hayatımın ‘Nar Ağacı’ndan evvel ve daha sonra olmak üzere iki periyoda ayrılması gerektiğinin farkındayım. ‘Nar Ağacı’nda beliren bu lisan, bir “ara roman” saydığım ‘Mücellâ’da kendisini tekrar sınadı ve ‘Kehribar Geçidi’nde artık geri dönülemeyecek noktaya geldi. Artta bıraktığım ve kimi vakit “süslü” olmakla itham edilen lisana elbette vefa borçluyum, zira hayır süs için değildi, o denli hissediyordum. Lakin vakit ve olgunlaşma, taşkın akan ırmağın durulmasına ve berraklaşmasına niçiniyet verdi ve bundan mutluyum.
Sorularımda klasik anlatılara fazlaca değindim; fakat bu romanın diğer kaynakları olduğu da aşikâr. Hacimli yapıtların ve araştırmaların kitaplığınıza yerleştiğini ve sizin de uzun ve ayrıntılı okumalarla çalıştığınızı düşünüyorum. Etkilendiğiniz, beslendiğiniz yapıtlardan bahseder misiniz?
Romanda dipnot düşmek mümkün değil lakin müsaadeniz olursa burada telif ya da çeviri türlü yapıtlarından çokça beslendiğim, biri hariç hiç biriyle tanışmadığım birkaç akademisyeni ve muharriri zikretmek ve gıyaplarında kendilerine teşekkür etmek isterim. Turhan Kaçar, Çiğdem Dürüşken, Bedia Demiriş, Efrumiye Ertekin, İlhami Tekin Cinemre, Erkan İznik, Fikret Yegül, Kemal Bakır, Haydar Akın, Tuğçe Ünver aklıma birinci gelenler. Natürel ihtişamlı yapıtıyla Edward Gibbon’u ve onunkine aykırı teziyle Peter Brown’u da sayısız kaynağım içinde birinci sıralarda anmam gerekir. R. H. Barrow ve T. D. Barnes’in de süreçteki yerleri farklı. Son olarak kesinlikle fark edilecektir, bu roman Dostoyevski’ye, bilhassa ‘Karamazov Kardeşler’e de epey şey borçlu. Rüyetteki başyargıcı direkt Karamazovlar’daki Büyük Engizisyoncu’ya bağlanır. Bir de, bir orta “Saramago’nun Köpekleri” diye bir yazı yazmayı düşünmüştüm, bilirsiniz onda da köpekler kıymetlidir ve pahalıdır. “Erdemli köpek” tabiri direkt Saramago’dan gelmektedir, bunu da burada beyan etmiş olayım.
‘HÂLÂ KALEMLE, DEFTERLERE YAZIYORUM’
Sizin çalışma, yazma biçiminizi tanımak / tanıtmak için birkaç sorum daha var. Bence her ne olursa olsun, ortaya çıkan eser belirleyicidir lakin müelliflerin çalışma halleri hem okurlara birebir vakitte yazmaya başlayanlara farklı ipuçları veriyor. Nasıl yazıyorsunuz?
Hâlâ kalemle, defterlere yazıyorum. daha sonra bilgisayara geçiriyor ve asıl düzenlemelere başlıyorum. Roman, bu biçimde romana dönüşüyor. Birinci haliyle benim defterlerim birinin eline geçse kimse onlardan bir roman çıkaramaz. Ve bu, içimde bambaşka bir roman konusu olarak duruyor. Birebir yapbozun biri romancının zihninde başkası ele geçirenin elindeki kesimlerinden çıkacak iki “aynı” romanın birbirinden ne kadar farklı olabileceği.
Bu niçinle öteki yazarlarda da beni en epeyce “yazma” anları ilgilendiriyor. Deftere kalemle yazmalarını, defterlerini görmek isterdim ve hâlâ romanların kendisinden epey yazarlarıyla yapılan söyleşileri seviyorum.
Sizin için uzun bir çalışmanın okur için de uzun bir bekleyişin sonunda ‘Kehribar Geçidi’yle buluştuk. Sekiz yıl uzun bir vakit, fazlaca şey olmuş olmalı. Bu süreçten sizde kalan, bizimle paylaşacağınız farklı anlar, anılar vardır. Çalışma yolunuzu de biraz aralayacağı için değerli buluyorum bu çeşit anıları… Birkaçını anlatır mısınız?
Antik dünyada morun nasıl üretildiğine dair okurken beni güldüren bir şey de oldu. Bir makalede deniz salyangozunun hypobrankial bezinin salgısından bahsediliyordu. Küçük kızım biyomühendis. Ona yazdım, “Bunu biliyor musun?” diye. Okuduğum sayfanın imgesini de gönderdim. Formüllerle dolu, oldukça teknik bir makaleydi. Az daha sonra bir bildiri geldi: “Anne sen ne okuyorsun?”
En tuhaf anılarımdan biri de Roma Hukuku ders kitaplarını hatmedip suratımı alamayınca internette karşılaştığım bir vize imtihanını cevaplamam olmuştu. Geçer not da aldım. Sanırım bir roman yazarken yaptığım abartılı akademik araştırmanın ihmal edilmiş akademik ihtiyaçlarımla bir ilgisi var. Yazmak kadar araştırma serüvenini de seviyorum. Ve bugünlerde ortak reflekslerine bakarak, akademisyen romancılar diye bir damardan kelam etmenin mümkün olup olmadığını düşünüyorum.
Bekiroğlu ile okuyucularını Forum’un, Colosseum’un, Senato’nun, Tiber ırmağının, Şifa Tapınağı’nın, daha sonradan kaybedilmiş yahut hiç edinilmemiş özgürlüklerin, hitabetin, yazmaların, lâhitlerin, şifalı otların, kurtların kuşların, dağların, en dehşetli dövüşlerin, toga picta’nın ve dikenli deniz salyangozlarının içinde uzun bir seyahate davet ettiği romanını konuştuk.
Uzun yıllardır kuvvetli bir edebiyatçı olarak Türkiyeli okura farklı perspektifler sunan eserler yazdınız. Birinci yapıtlarınızda klasik anlatıları, mitolojiyi ve tarihi şahısları vaktin ruhuyla bir daha ele aldığınızı söylemek mümkün. ‘Kehribar Geçidi’yle edebi anlayışınıza yeni bir katman kattığınızı düşünüyorum: Tanıklık. Usta bir edebiyatçının anlatısını tarihselleştirmesi, hatta tarihin tekerrür etmesi fikriyle birleştirerek vakte tanıklık etmesi olarak değerlendiriyorum romanı. Edebiyatın bu yanını, tanıklık ve geleceğe bırakacakları üzerine fikrinizi sorarak başlamak isterim… Bu romanı günümüze dair de yazılmış bir anlatı olarak okumak, okurken de geçmişle olduğu kadar bugünle de yüzleşmek mümkün. Yüzleştiğimizin de “güçten zehirlenmek” olduğunu düşünüyorum. Bu romanı kaleme alırken “tanıklık, yüzleşme, geleceğe kayıt düşme” motivasyonlarınız var mıydı?
Bugünü anlamak için bakılacak en uygun yerin dün olduğunu, yarını anlamak için de bugüne bakmak gerektiğini düşünürüm. Zira tarih kendisini daima yinelar ve bundan en temel lakin en kabadayı unsur çıkar. Kınayan, kınadığının yerine nasıl geçer? Bu, her vaktin tanıklığını içerir. esasen 21. yüzyıl Türkiye’sinde erken Hıristiyanların öyküsü kimi ilgilendirir diye düşünmeden, bana yazma isteği veren şey bu temel unsurun katmanlı zenginliğine duyduğum güvendi.
‘YAZDIĞINIZ ROMAN, OKUMAK İSTEDİĞİNİZ ROMANDIR’
Âlâ edebiyat görüneni olduğu üzere anlatmaktan fazlaca, anlatma yollarını bulmaya dayanıyor. Göstermek değil, hissettirmek; bağ kur(dur)mak ve okurda bir uyanış, aydınlanma yaratmak da bunun modülü. Romanınızın gelecekte “bugüne” dair bir anlatı olarak değerlendirileceğini ve bu noktada edebiyatınızda bir değişim olduğunu düşünüyorum. olağan olarak sizce de bu biçimde değişen nedir?
‘Nar Ağacı’ndan bu yana bu değişimi taşıyorum. Aslında bir romana başlarken bu kadar ince hesaplar yapamıyorsunuz, öngörünüz kısıtlı ve buna gereksinim da duymuyorsunuz. Yalnızca anlatmak istiyorsunuz. Yazdığınız roman okumak istediğiniz romandır sonuçta. Yazma sürecindeki bütün fark edişlerime karşın ‘Kehribar Geçidi’nde ortaya ne çıktığını çabucak hemen almaya başladığım dönütler üzerinden ben de yeni yeni fark etmeye başlıyorum.
Son periyot dünya edebiyatında pek yaygın bir yazım tekniği olarak karşımıza çıkan bir usul var: “Rewriting” (bir daha yazım). Sizin aslına bakarsanız aşina olduğunuz bir kavram. Yusuf ile Züleyha’da epeyce ehil bir meselai vermiştiniz. Kehribar Geçidi için düşünmeye başladığınızda Yedi Uyurlar’a yaslanmak nereden aklınıza geldi? Bu menkabenin (anlatının) sizin dünyanızda özel bir yeri mi var? Bu anlatıyı bugüne taşıma sebebinizi biraz açar mısınız?
Beni Yedi Uyurlar’ın daha fazlaca toplumsal yanı ilgilendirdi. Bu yüzden Batı versiyonunu tercih ettim. Zira bir imparatorluk olarak Roma bu işleyişe fazlaca müsaitti. Öteki yandan vakit içinder ortası geçişlerin büyüsüne kapılmış biri için uyanışın travması hayli cazipti. Gerçekten birinci taslaklarda öykü, yüklü olarak büyük uykudan evvelki periyot üzerinden ilerliyordu ve kahramanların uyanmaları, akçelerinin geçersiz olduğunu fark etmeleriyle bitiyordu. Ancak anlattıkça yük merkezi uyanıştan daha sonraki toplumsal ve ferdî sarsıntılara kaydı.
Yedi Uyurlar’ın iletisinin bugün de geçerli olduğunu düşünüyor musunuz? Bu bağlamda, klasik anlatıların günümüzde yeni bir biçimle anlatılmasının “insanın da bir epey açıdan değişmediğini” düşündürmesi mümkün mü? Siz de bu biçimde mi düşündünüz?
elbette. Klâsik anlatılar fazlaca değerli, değerleri her toplumda her vakitte ortak olan prensipleri, ferdi ve toplumsal davranış kalıplarını vermelerinden kaynaklanıyor. Bu yüzden bir daha üretime hayli müsaitler. Yedi Uyurlar da edebi manada her bir daha üretilişinde dönemsel olarak “güncelleniyor”. Gerçekten Hasret Sert, ‘Umudun Tarihine Yolculuk’ isimli etkileyici çalışmasında bu metnin farklı lisanlarda, dinlerde, mezheplerde benimsenip bir daha üretildiğine dikkat çekerek “Yedi Uyurlar efsanesinin bir daha üretildiği her metin, fotoğraf ya da muska, devrin toplumsal yapısı ve siyasi istikrarlarının izlerini taşır” diyor.
‘TÜRCÜ DEĞİLİM, VARLIĞI BİR BÜTÜN OLARAK KAVRAMAK İSTERİM’
Romandaki “erdemli köpek” için de için özel bir sorum var; romandaki ismiyle “Kehribar” elbette Yedi Uyurlar’la birlikte uyuyan “Kıtmir”. Ve romandaki “uykusuz”lardan. Üstelik roman insan merkezli bir anlatı olmaktan da çıkıyor Kehribar yardımıyla. Kehribar’ın yoldaşlığı çobanın iç dünyasına hayli şey katıyor. Kehribar’la çobanın dostluğu hem Kıtmir’i birebir vakitte sizin hayvanlarla münasebetinizi düşündürüyor. Bir hayvanı anlatmak sizin için sıkıntı değil. Efsanedeki fonksiyonunu ve romandaki karşılığını düşünerek soruyorum: Kehribar’ın anlatıdaki fonksiyonunu ve yerini biraz anlatır mısınız?
Anlatının Batı versiyonunda köpek fazla önemsenmiş üzere görünmüyor. Müslüman dünyada kendisine daha prestijli bir yer buluyor. Gerçi edebi düzlemde, köpeğin taşlandığı hatta ayağının sakatlandığı anlatılar da var lakin bunlar azınlıkta. Hele halk içinde Ashab-ı Kehf’le bir arada Kıtmir’in isminin uykusuzluk, dehşet, kaygı, hastalık üzere durumlardaki olumlu tesirine inanılıyor, bu tıp levhalar ve muskalar gemicilerin koruyucusu sayılıyor ve bu biçimde bir epey şey. Benim en sevdiğim ise, korkulan bir köpeğin kulağına eğilip “Kıtmir’in sana selamı var” dendiğinde onun sakinleşeceğine duyulan inanç. Bu da romana girdi aslına bakarsanız. Kehribar’a gelince, bu romanın sekiz yıl evvel yazılan birinci sahnesi kahramanlardan birinin onunla müsabakası anıdır ve bu benden beklenilesi bir şeydir. Tipçi değilim. Varlığı bir bütün olarak kavramak isterim. Hem doğuda hem batıda klâsik devirlerde insanın kainattaki egemenliği probleminin ağır bir deformasyona uğrayarak yorumlanageldiğini zannediyorum. Modernite de üzerine tüy dikmiş. halbuki azatlı kölenin ve çobanın fikirleri benim de fikirlerimdir ve köpek köpek olmadan, kurt kurt olmadan, insan katil olmadan evvel; panterin ceylana saldırmadığı kutlu bir vakit bu dünyada olmasa da kesinlikle vardır. Bu yüzden çöle düşen Mecnun’un, yüzünde sırlı bir tebessümle ve kucağında kaplan ve ceylanı bir ortada tuttuğu o minyatür benim için fazlaca kıymetlidir. Cinnet ve cennetin birleştiği nokta.
Felsefi metinleri de anmak gerekir; kimi felsefi yorumların da tesirini görüyoruz romanda. Bu izlek sizin tüm yapıtlarınızda mevcut esasen. Bu defa neler keşfettiniz bu metinleri bir daha okurken?
Ruhun ölümsüzlüğü, vücutta kendini hapishanede hissettiği, mevtin gerçek hayatın başlangıcı olduğu, yaşayanların asıl ölüler olduğu; bilmenin hatırlama, aşkın da ruhlar âlemindeki teşhisini hatırlama olduğu üzere bir fazlaca izlek -söylemiş olduğiniz üzere bunlar benim daha evvel de sahiplendiğim fazlaca tanıdık ilkelerdi- bu sefer romanın dünyasına uygun olarak Platon’daki yorumuyla Pythagorasçı ve Orpheusçu gelenek üzerinden geldi. Cicero’da da çıktı karşıma Seneca’da da. Bildiğim şeyi onlarda da bulmaktan şad kaldım ve sahiplendiğim gerçeklerin bu erken yorumlarına dört elle sarıldım. Gerçeğin tekliği, ona giden yolların ortak kaynağı ruhumu kamaştırdı. Scipio’nun Düşü’nde Mevlâna’nın kozmik bakış noktasını buldum.
Romanı birinci okuduğumda (hemen çabucak yayımlanmadan okuyan şanslılardan olduğumu gizlemeyeceğim) notlarıma “alışkanlık yarası”nı büyük harflerle yazmışım. “Bundan irkilmemek ruhun çürüdüğü manasına gelir” diyorsunuz devamında. Alışkanlıklar, inançlar ve doğrularımız vakit içinde değişiyor. ‘Kehribar Geçidi’ ise körü körüne inanmanın zalimliğe varabileceğini hatırlatıyor. İnsan zalim olan yanını nasıl keşfeder? Keşfettiğiyle nasıl baş eder?
“Alışkanlık yarası”nı Colosseum vahşetine hazla koşan güruh için kullanmıştım. Augustinus, ‘İtiraflar’ında bir arkadaşında gözlemlediği sapmayı anlatır. Evvel isteksiz olan genç bir defa seyrettikten daha sonra gladyatör oyunlarının tiryakisi olmuştur. Daha eskilerden Seneca ‘Mektuplar’ında, bir infaz fonksiyonu gördüğü anda dahi bu seyirliğin, seyredenin ruhunda oluşturacağı aşınmaya dikkat çeker: “Hadi o adam birini öldürdüğü için cezayı hak etti; pekala sen zavallı adam, sen ne yaptın da bunu izliyorsun?” Kişi kendi keşfini nasıl yapar, bununla nasıl baş eder? Dostoyevski bununla epey uğraşmıştı. Bense yine Seneca’ya döneyim. O, bundan irkilmemeyi bir ahlak bozukluğu olarak kıymetlendirir ve ona bakılırsa “Ahlakın bu biçimdesine bozulduğu bir yerde nasırlaşmış kötülüklere, alışılmıştan daha şiddetli bir tokat, bir ceza istenir.” Colosseum’daki yıldırım sahnesi, ahlakın bu kadar bozulduğu yerde, ilahi adaletin bu dünyada da tecelli ettiğini görmek isteyen birinin sayfalarıdır.
‘BEN ‘KEŞKE’LERİ ÇOK FAZLA OLAN BİRİYİM VE DAİMA ‘İYİ Kİ YAPMIŞIM’ DENMESİNDEN DE İRKİLİRİM’
“Kusurlu sikke” romandaki taşıyıcılardan biri. O dolaştıkça öykü açılıyor, onun girip çıktığı yerlerde hakikat beliriyor güya. Romanın başında da vurguluyorsunuz aslına bakarsan. “… pırıl pırıl sikkelerin ortasına kusurlu bir tanesi karıştı. Fark eden olmadı, eden de ses çıkarmadı. İlah bilir niçin? Ta ki kusurlu sikke heybeden heybeye, keseden keseye, kasadan çekmeceye girip çıkarak bütün Roma’yı dolaşsın; öyküyü kıssaya, uykusuzluğu uykuya, yolcuyu yola, rüyayı rüyete ve faziletli bir köpeği yedi şahsa eklesin diye.”
“Kusur” teriminin romanda fazlaca kıymetli olduğunu düşünüyorum. İnsanların zayıflıkları, farkında olmayışları ve bunun üstünü kapatmak için uğraşmaları. “Kusurlu sikke” tahminen de bu niçinle var pek kusurların kapanmayacağını gösteren bir araç. Sizce insan aslına bakarsanız kusurlu değil midir? Kendimizi kusursuz sanmak ya da kendimizi kusursuz göstermeye çalışmak romandaki karakterlerin kimilerinde ortaya koyduğunuz üzere insanı kibre mi sürüklüyor?
Kusur kaçınılmaz, insan sonuçta ruh ile iki dirhem et içinde biçimlenmiş. Bunun sebeplerini düşünmeyi, mahiyetini anlamaya çalışmayı oldukcatandır bıraktım bu yüzden, daha epeyce sonuçları üzerinde durmayı yeğliyorum. O da kusurun -götürdüklerinden oldukca- ömrümüze ne kattığıyla ilgili. Daha doğrusu bu katkıyı fark etmekle ilgili. Bir kusur şuuru geliştirmek yani. İçimizden, hiç kimseyi ağlatmadım diyebilecek bir kişi çıkar mı? bu biçimde meşhur klişeyi yabana atmamak lazım. “Keşke mi yeterli ki mi?” Ben “keşke”leri epeyce fazla olan biriyim ve daima “iyi ki yapmışım” denmesinden de irkilirim. Diğer türlü hem ferdî hem toplumsal manada gelişme, arınma, ilerleme nasıl sağlanır?
‘Kehribar Geçidi’nde, mağdurdan mağrura dönüşen insanların olumlu olmayan değişimini anbean okuyoruz. Siz de bu zulme tanıklık etmemizi sağlıyorsunuz. Bu kadar hacimli bir anlatı kurarken ve aslında geçmişi bugüne tanıklık ettiğini, bugünün de yarını anlatacağını bilirken taraf tutmamak mümkün mü?
Taraf olmak sıkıntısı üzerinde durmak isterim. Tarihin olaylarını aktarırken serinkanlı ve tarafsız olmam gerektiğini, onları bugünün kavram ve tabirleriyle yargılamamam gerektiğini en çok akademisyen yanımla biliyorum. Eski insanların algılarıyla bugünküler bir değildir. Kurumları da algılar yaratır. Amenna. Lakin ben tarihçi değil romancıyım ve açıkça taraflıyım. Zira her vakitte, yerde ve toplumda geçerli olan bir insanlık mefkuresine ve doğruluk prensibine inanıyorum. Bu romanın onca sorunu içinde asıl söylemek istediği budur. Geçmişin vahşetlerine bugün duyduğumuz reaksiyon kimilerinin argüman ettiği üzere çağdaş vakit içinderın şahsi hak ve özgürlükler kavramlarını bugünkü manasıyla tanımayan bir topluma giydirmek, onları o kavramlar ismine yargılamak manasına gelmez. Zira bunlar modernitenin kavramsallaştırdığı haliyle değilse de üniversal mahiyetleriyle bu biçimde da vardı.
Tarihi bilgiyi tarih biliminin biçimleri doğrultusunda kıymetlendirmek akademinin işidir. Lakin onu kozmik insani kıymetler ismine yargılamak sanatkarın işidir ve bu yargı insanlığın ilerlemesi için gereklidir. Vaktin kuralları tarihi olayları anlamamızı sağlayabilir lakin onaylamamızı koşul koşamaz. Bilimle sanat, tarihle roman burada ayırır yollarını. Ve bunun günümüz dünyasına yapacağı katkı fazlaca pahalıdır. Örneğin gladyatör oyunlarının spor mu kanlı bir vahşet mi olduğunu tartışmak bile bence vahşetin ta kendisidir (günümüzde av da öyle). Bunu anlamaya çalışmam. Üstelik yalnız da değilim. Örgütlü şiddeti kendi devirlerinde de reaksiyonla karşılayanlar vardı. Bunu anlamak için Seneca’ya, erken periyot kilise müelliflerinin Roma zulmüne dair yazdıklarına ve “cadı avı” sürerken bir yandan da kimi rahip olan muharrirlerin itiraz ve tenkitlerine bakmak kâfi. Sonuçta onlar da bugünün değil bu biçimdeın insanlarıydı ancak dayanamamışlardı.
‘ROMANCI ABARTMAYI SEVİYOR, AKADEMİSYEN İSE MAKUL, GRİ ALANLARI SAYGILI’
Akademiye de vurgu yaptığınız için buradan devam edeyim. Tarihi roman müelliflerinin “akademik bilgiyle” ve “anakroni”yle tansiyonlu bir bağları vardır. – Olması gerektiğini de düşünüyorum- Bu tansiyonu nasıl aştınız?
Bir romancı olarak, ilgilendiğiniz alandan bir akademisyenle müsabakanız birden fazla vakit huzursuz edici. Romancı abartmayı seviyor zira çatışma peşinde. Bu da siyahları daha siyah, beyazları daha beyaz vurgulama hevesi doğuruyor. Akademisyen ise makul, gri alanlara saygılı. Roma’nın bir gecede çöküşü, “barbarlarca” bir gecede yağmalanması, yakılması; Büyük Takibat’ta Hıristiyanların hepsinin canlı diri yakılması; Hristiyan egemenliğinde bu defa tapınakların tümünün yıkılması, paganların takibata uğraması romancı olarak işinize geliyor. Lakin o denli değil işte ve akademisyen bunun bu biçimde olmadığını biliyor. Hele de akademisyen bir romancı için durum düzgünce sıkıcı. bu biçimde anakroni ya da seçme yapmanız gerekiyor, şuurlu sapma. Ya da yeni bir tez, romanı tehdit ediyor. Tahminen de karşılaştığım asıl zorluk buydu. Breisach, “Yaşam düzgün bir dramın kurallarına uymaz, zira büyük değişimler kısa vakit aralıklarıyla meydana gelmez” diyor. Tarihi roman yazanları anakroniye zorlayan şey -ideolojik sapmaların haricinde- bence tam olarak bu.
Romanın “halka”lardan oluşan yapısı üzerine konuşalım isterim. Bunun vaktin döngüselliğine yaptığı vurgunun yanı sıra insanların içindeki görünmeyen bağlara lakin daha epeyce da hareketlerimizin birbirimizi dalga dalga etkilediğine anlatmak için epey güzel bir yol olduğunu fark ediyoruz. Üstelik bunda da biraz klasik anlatıların çerçeveli yapısı kendini hissettiriyor. Romanın bu anlatım tekniğine nasıl karar verdiniz?
Bu hacimli romanda -ki binlerce sayfadan geliyorum- teorik açıdan bir hayli kavram ve tabirin bir sorun olarak daha en baştan karşıma dikildiğinin farkındaydım. Halledilmesi gereken olay vardı, kıssa vardı, kurgu vardı, kompozisyon vardı, istikrar ve ritim vardı. Olay ve kıssa en kolay olan kısmıydı, onlar su üzere akarak geldi aslına bakarsanız. Hatta ziyadesiyle geldi ve romanla anlatmayı ayırdığım yerde pek birçoklarını budamak zorunda kaldım. Fakat kurgu ve kompozisyon için biraz düşünmem gerekti. Kurguyu kusurlu sikkenin seyahatiyle sağladım, kompozisyonu Michalengelo’nun bir tablosundaki piramidal yapıdan esinlenerek kurdum. Fakat hepsinin ötesinde bu girift akıştaki fizikî bölümlenmeyi sağlamak da gerekliydi. Bunu sağlarken baş belirleyici vakit ancak bu biçimdeın ortasındaki ritim de oldu. Ben romanı da bir iç ritim işi olarak görürüm. Roman da inişleri çıkışları, zirveleri vadileri olan bir akıştır ve bunların da son bir istikrarı, katharsisi var. Sizin değindiğiniz dalga hareketleri. Bunu da kısım ya da kısımdan daha fazlaca “halka” sözcüğü karşılayabildi. Bu yüzden mesela MS 302-303 başka bir halka oluştururken bir daha 303 öteki bir halkanın ortasında kaldı.
‘BENİMSEDİĞİM ROMANIN BİR GEOMETRİSİ VAR’
Yazmak ve anlatmak biraz ayrışıyor güya…
Romanın, en azından benim benimsediğim romanın bir geometrisi var. Bütün ortasında bir yeri olmayan her şeyi çıkarıp atmak gerekiyor acımadan. Anlatmak ise bu biçimde bir baskı hissettirmiyor. Örnekse; roman, bir Tiber tezgâhındaki baharatlardan en karakteristik olan üç-beşinin ismini sayarak geri kalanını ima etmeyi gerektirir. Anlatmada ise istediğiniz kadarını sayabilirsiniz. Ben bir ruh kamaşmasıyla, abartılı bir ihtirasla bu biçimdeları öylesine görmek istedim ki rastladığım her ayrıntıyı, gözümün önünde canlanan her sahneyi bu romana yığmak yani “anlatmak” istedim. Müsveddelerimdeki binlerce sayfanın niçini bu. Lakin daha sonra, yazdığımın bir roman olduğunu hatırladım. bu biçimde budama süreci başladı. Mamafih aksi keçinin, dört kurt yavrusunun öyküleri, bunları çıkarmayı da epeyce düşündüm fakat kıyamadım. Kalsınlar dedim, ne olursa. bir daha de gerisi tufan deyip tezgâhtaki kırk çeşit baharatın ismini sayarak anlatmayı dilerdim. İşte bu yüzden müsveddelere talip olan okuyucu kıymetlidir.
Siz her vakit hayli titiz bir lisan çalışanı oldunuz. Her sözcüğü, her cümleyi ince ince düşünen, eleyen bir muharrir olduğunuzu biliyorum. ‘Kehribar Geçidi’, yapıtlarınız ortasında bana kalırsa en yalın romanınız olmakla bir arada, anlatı gücünüzün en parlak olduğu roman. Yalınlaşmak üzerine konuşalım mı? Yalınlaşmak, kelamı fazlalıktan arındırmak özgürlük ve rahatlık kazandırdı mı size?
Benim yazı serüvenim ‘Mimoza Sürgünü’ndeki “Ben artık düz cümleler kurmak istiyorum” cümlesinden daha sonra hayli önemli bir dönüşüm geçirdi. Bunu göze almak kolay değildi lakin öteki türlüsü de mümkün değildi. Bu yüzden edebi hayatımın ‘Nar Ağacı’ndan evvel ve daha sonra olmak üzere iki periyoda ayrılması gerektiğinin farkındayım. ‘Nar Ağacı’nda beliren bu lisan, bir “ara roman” saydığım ‘Mücellâ’da kendisini tekrar sınadı ve ‘Kehribar Geçidi’nde artık geri dönülemeyecek noktaya geldi. Artta bıraktığım ve kimi vakit “süslü” olmakla itham edilen lisana elbette vefa borçluyum, zira hayır süs için değildi, o denli hissediyordum. Lakin vakit ve olgunlaşma, taşkın akan ırmağın durulmasına ve berraklaşmasına niçiniyet verdi ve bundan mutluyum.
Sorularımda klasik anlatılara fazlaca değindim; fakat bu romanın diğer kaynakları olduğu da aşikâr. Hacimli yapıtların ve araştırmaların kitaplığınıza yerleştiğini ve sizin de uzun ve ayrıntılı okumalarla çalıştığınızı düşünüyorum. Etkilendiğiniz, beslendiğiniz yapıtlardan bahseder misiniz?
Romanda dipnot düşmek mümkün değil lakin müsaadeniz olursa burada telif ya da çeviri türlü yapıtlarından çokça beslendiğim, biri hariç hiç biriyle tanışmadığım birkaç akademisyeni ve muharriri zikretmek ve gıyaplarında kendilerine teşekkür etmek isterim. Turhan Kaçar, Çiğdem Dürüşken, Bedia Demiriş, Efrumiye Ertekin, İlhami Tekin Cinemre, Erkan İznik, Fikret Yegül, Kemal Bakır, Haydar Akın, Tuğçe Ünver aklıma birinci gelenler. Natürel ihtişamlı yapıtıyla Edward Gibbon’u ve onunkine aykırı teziyle Peter Brown’u da sayısız kaynağım içinde birinci sıralarda anmam gerekir. R. H. Barrow ve T. D. Barnes’in de süreçteki yerleri farklı. Son olarak kesinlikle fark edilecektir, bu roman Dostoyevski’ye, bilhassa ‘Karamazov Kardeşler’e de epey şey borçlu. Rüyetteki başyargıcı direkt Karamazovlar’daki Büyük Engizisyoncu’ya bağlanır. Bir de, bir orta “Saramago’nun Köpekleri” diye bir yazı yazmayı düşünmüştüm, bilirsiniz onda da köpekler kıymetlidir ve pahalıdır. “Erdemli köpek” tabiri direkt Saramago’dan gelmektedir, bunu da burada beyan etmiş olayım.
‘HÂLÂ KALEMLE, DEFTERLERE YAZIYORUM’
Sizin çalışma, yazma biçiminizi tanımak / tanıtmak için birkaç sorum daha var. Bence her ne olursa olsun, ortaya çıkan eser belirleyicidir lakin müelliflerin çalışma halleri hem okurlara birebir vakitte yazmaya başlayanlara farklı ipuçları veriyor. Nasıl yazıyorsunuz?
Hâlâ kalemle, defterlere yazıyorum. daha sonra bilgisayara geçiriyor ve asıl düzenlemelere başlıyorum. Roman, bu biçimde romana dönüşüyor. Birinci haliyle benim defterlerim birinin eline geçse kimse onlardan bir roman çıkaramaz. Ve bu, içimde bambaşka bir roman konusu olarak duruyor. Birebir yapbozun biri romancının zihninde başkası ele geçirenin elindeki kesimlerinden çıkacak iki “aynı” romanın birbirinden ne kadar farklı olabileceği.
Bu niçinle öteki yazarlarda da beni en epeyce “yazma” anları ilgilendiriyor. Deftere kalemle yazmalarını, defterlerini görmek isterdim ve hâlâ romanların kendisinden epey yazarlarıyla yapılan söyleşileri seviyorum.
Sizin için uzun bir çalışmanın okur için de uzun bir bekleyişin sonunda ‘Kehribar Geçidi’yle buluştuk. Sekiz yıl uzun bir vakit, fazlaca şey olmuş olmalı. Bu süreçten sizde kalan, bizimle paylaşacağınız farklı anlar, anılar vardır. Çalışma yolunuzu de biraz aralayacağı için değerli buluyorum bu çeşit anıları… Birkaçını anlatır mısınız?
Antik dünyada morun nasıl üretildiğine dair okurken beni güldüren bir şey de oldu. Bir makalede deniz salyangozunun hypobrankial bezinin salgısından bahsediliyordu. Küçük kızım biyomühendis. Ona yazdım, “Bunu biliyor musun?” diye. Okuduğum sayfanın imgesini de gönderdim. Formüllerle dolu, oldukça teknik bir makaleydi. Az daha sonra bir bildiri geldi: “Anne sen ne okuyorsun?”
En tuhaf anılarımdan biri de Roma Hukuku ders kitaplarını hatmedip suratımı alamayınca internette karşılaştığım bir vize imtihanını cevaplamam olmuştu. Geçer not da aldım. Sanırım bir roman yazarken yaptığım abartılı akademik araştırmanın ihmal edilmiş akademik ihtiyaçlarımla bir ilgisi var. Yazmak kadar araştırma serüvenini de seviyorum. Ve bugünlerde ortak reflekslerine bakarak, akademisyen romancılar diye bir damardan kelam etmenin mümkün olup olmadığını düşünüyorum.