“İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’ni, 12 Eylül 1980 darbesinin zarurî ikamet ettirmesi daha sonrasında bitirdim” diyen Nevzat Onaran, bir süre muhasebecilik yaptıktan daha sonra iktisat muhabiri olarak Özgür Gündem ve Kozmik dâhil birfazlaca gazete ve mecmuada çalışır. “Israrlı okuma-araştırma uğraşım, hürmetle anıyorum Hrant Dink’le, Yusuf Halaçoğlu kitabı vesilesiyle tanışmamın ve köyüm Malatya-Hasançelebi’de kelamlı tarih çalışması yapmamın tesiriyle Türk milliyetçiliğin iktisat politiğinde yoğunlaştım” sözlerini kullanan Onaran, bu eforuyla 1915-1940 devrini tahlil eden dört kitap kaleme alır.
Şu günlerde Kor Kitap’tan çıkan son kitabı ‘Devletin Dâhili Harbi’, bahse bahis olan periyodu farklı bölgeler üzerinden kırım ve katliam ekseninde ele alıyor. bundan evvelki çalışması ‘Türk Nüfus Mühendisliği’yle bu çalışması içinde bağlar olduğunu söyleyen Onaran, “Analizimi Türk milliyetçiliğinin iki ögesiyle temellendiriyorum. Bu, milletten Türk ve dinen Sünni İslam’dır. ‘Türk Nüfus Mühendisliği’, Türk-Sünni İslam’dan gayrısının tasfiyesinin/imhasının ve asimilasyonun mühendislik faaliyetidir” diyor ve ekliyor: ‘Devletin Dâhili Harbi’’yse, mühendislik faaliyetinin en kanlı icrasıdır.
Öncelikle şuradan başlayalım. Kitap ziyadesiyle kapsamlı bir çalışma… Ne kadar sürdü hazırlığı?
Yayınevine 2020 Mart’ında verdim. Kor Kitap’a teşekkür ederim. çok sorunlu süreç oldu, Covid-19 vesaire. Bu tarihten yani 2020 Mart’tan geriye birden çok yılı var. 2017 Eylül’de basılan üçüncü kitabımı çalışırken de notlarımı toplamaya başlamıştım.
Çalışmanızda, 20’lerle bir arada başlayan toplu imha süreçlerini ve hâkim ulus ve mezhebin haricinde kalıp yok edilenleri (1940’a kadar) ele alıyorsunuz. Dersim Tertelesi’ne uzanan sürecin bir devlet siyasetinin kararı olduğu fikrine ulaşıyorsunuz. Pontos’ta Rumlara, Trakya’da Musevilere yapılanlarla Dersim’de Kürt/Zaza Alevilere yapılanlar içinde ulusal ve dini bağlamda nasıl bir denklik var?
Pontos öncesinde Koçgiri ve Dersim öncesinde de Sasun vardır. Trakya hariç bunların dördünde Türk devletinin icraatının niteliği birebirdir. Türk ulusal devletinin nazarında, milletten Türk ve dinen Sünni İslam olmayan risk ögesidir. Resmen risk olarak görülene yönelik devlet icraatını araştırdım. Genelinde Rumlar açısından şunu da hatırlatırım ki, 1920-1922 periyodu hem de Anadolu’nun Rumlardan arındırıldığı yıllardır.
Trakya’da Yahudi paklığında şiddet, başka alanlardaki kadar icranın temel öğesi olmamıştır. Sonuç itibariyle maksat hasıl olmuş Museviler kovalanmış ve Trakya’daki Türkleştirme faaliyeti gayesine ulaşmıştır. Trakya’da Museviler öncesinde Bulgarlar, Rumlar ve Ermeniler temizlenmişti. Irki temizlikte öncelik Anadolu’ydu, Trakya ikinci ve daha sonrasındaki maksat İstanbul’du. 6-7 Eylül ve 1964’te İstanbul’dan Rumların kovalanması bu kapsamdaki icraattır.
Devletin Dahili Harbi, Nevzat Onaran, 672 syf., Kor Kitap, 2021.
1934’ün birinci aylarında Trakya’da İkinci Genel Müfettişlik kuruldu ve müfettiş atanan İbrahim Tali Önbakılırsan bir rapor hazırladı. Rapor, Trakya hareket planıydı. Problem olarak görülen Museviler, Haziran-Temmuz’daki ataklar daha sonrasında can ve mal güvenliğinin olmadığını gördü-yaşadı ve kaçtı, gerisi da geldi. bu biçimdece Trakya, son kalan ‘öteki’ Musevilerden büsbütün temizlenmiş ve maksat hasıl olmuştur.
Pontos Rumları, Merkez Ordusu ve Topal Osman’ın çeteci birliğinin Koçgiri imha harekâtı daha sonrasında Haziran 1921’den itibaren amaçtı. Dönemsel olarak Pir Said Hareketi, Ağrı vesaire alanına girmedim, bunlarla ilgili muhakkak çalışmalar vardır. Sasun’da ve 1938 Dersim’de neler olduğunu görünür kılmaya çaba ettim. Dersim’deki ahalinin Alevi-Kızılbaş olduğundan kuşku yok, lakin milletten kimliği tartışmasına girmemek için Kürt/Zaza tanımlamasını tercih ettim. Dersim, Koçgiri ve Pontos’taki harekâtları ve hazırlanış safahatını dikkate aldığımda gördüğüm, ahalinin milletten ve dinen Türk milliyetçiliğinin ‘öteki’sidir. Sasun ahalisi de Kürt ve kırda biraz kalan Ermenilerdir. 1930’larda alınan hükümet sonucundan öğreniyoruz ki, Ermenilerin kırda malı-mülkü olsa da olmasa da yaşaması yasaklanmıştır.
Tarih, hükümranlar tarafınca yapılan her toplu kıyımın bir de ekonomik istikameti olduğunu doğrulayan hadiselerle dolu… Siz 20’ daha sonrası egemenlerin bu mevzudaki “çabasını” nasıl yorumlarsınız?
İttihatçılardan Kemalistlere hem zihniyet birebir vakitte takım devamlılığı vardır. 1910’larda İttihat ve Terakki, Türk ulusal devletinin temelini attı ve 1920’lerde Kemalistler inşayı tamamladı. 1910’lar öncesi 1895’lerde Abdülhamid’in dinen Sünni İslam Kürt aşiretlerinden oluşturduğu 64-65 Hamidiye Alayıyla Ermeni imhasını da dikkate almalıyız. Devrin yedeklenen Kürtlerin, Türk Kurtuluş Savaşı’nın zaferinden itibaren hedeflendiğini de hatırlatmak isterim.
Türk milliyetçiliğinin iktisat politiği, milletten Türk ve dinen Sünni İslam olamayanın demografik ve iktisadi yapıdan tasfiyesidir. Gaye, mülkiyetin ve iktisadın Türkleştirilmesidir. Hiç kuşkusuz, bütün siyasal faaliyet, bu emele ulaşmanın aracıdır. Zira demografik yapıda kalıcı tasfiye fakat mala-mülke el koymakla mümkündür. Hükümranın her siyasi faaliyetin kararında mülksüzleştirilenler ve mülkleştirilenler vardır. Bu, 1910’lardan bugüne Türk egemenlerin temel düsturudur. bu biçimdesi icranın en kanlısını Hıristiyanlar yaşadı. 1914-1923’te Anadolu Hıristiyanlardan temizlendi. İttihatçı hükümetin 1914 nüfus sayımına bakılırsa bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sonları dahilinde Hıristiyanların yüzde 20’ye yaklaşan nüfus hissesi, öylesine mühendislik faaliyetine tabi tutulmuştur ki bugün binde 1 bile değildir. Ermeni ve Rum milletleri canıyla ve malıyla tasfiye edilmiştir. İşte yüzde 99,9 İslam’a bu biçimde varılmıştır. Bu süreçte, Sünni İslam’ın rolü Türk hükümranları açısından yaşamsaldır.
‘HALA ERMENİ SOYKIRIMI TAHLİLİNE KUŞKUYLA YAKLAŞMAK, TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ GÖLETİNDE BOĞULMAKTIR’
Toplu katliam ve kıyımları (özellikle Dersim Tertelesi bahsinde) epey defa soykırım nitelemesi üzerinden yorumluyorsunuz. Ermeni Soykırımı’nın yıldönümünde de soykırım tanımlaması –sol ortasında bile- hala tartışılıyor. Bu tanımlamanın kıstasları nelerdir? Siz bu tanımlamayı neyin üzerinden yapıyorsunuz?
Koçgiri, Pontos, Sasun ve Dersim’de devlet icraatını bütünlüklü değerlendirdim. Dersim özelini sordunuz. Yereldeki tanımlama tertele yani kırım. ‘Ağıtlarla Tertele’ isimli kapsamlı özel çalışmayı yaptıran Hasan Saltık’ı hürmetle anıyorum. Fotoğraf ve döküman arşivini kullanmama müsaade verdi, basılmış çalışmamı maalesef kendisine veremedim, kaybettik. Dersim, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e hedeftedir. hem de Dersim’in vilayât-ı sitte olarak sayılan altı vilayetle coğrafik bütünlüğünün olmasını da dikkate almalıyız. Hakikaten 1921’de Koçgiri’de ve 1930’lu senelerda Dersim’de ahalinin “bizi Ermeniler üzere sürecekler” ruh hali devletin raporlarında yer aldı. Sonunda korktukları başına geldi, imha edildiler.
Dersim’le ilgili 18’i Osmanlı’da, 15’i Cumhuriyet’te olmak üzere 33 rapor ve kıymetlendirme notunda sıralanan niçinler eşkıyalık, sağa-sola saldırı-yağmalama, vergi vermeme, askere gitmeme, Dersim’in kimliği Kürt/Zaza Alevi-Kızılbaş olması vesairedir. O senelerda vergi vermemek ve askerlikten kaçmak salt Dersim’in sorunu değil ki, tüm vilayetlerin ortak derdiydi. Dersim’den öteki nerede, vergiyi vermemek öldürmek sebebidir? Hatta Dersim’deki icranın başındaki İçişleri Bakanı Şükrü Kaya bile 1936’daki Genel Müfettişlerin toplantısında iki çocuğunun kaydının olmadığını söylemiş oldu. Dersimli çocuğunu nüfusa kaydettirmezse hatalıysa, bakan niçin hatalı olmuyor? Vergi vermemek, askere gitmemek, nüfusu kaydettirmemek, yağmalamak vesaire ferdî cürüm, fakat genellemeyle tüm Dersim ahalisi hedeflendi. 1915’te de bu biçimde olmadı mı?
Devletin hükümran kimliği milletten Türk ve dinen Sünni İslam nazarında Dersim’de asıl sorun, kimliğiydi. Bu hem sorun olarak tıpkı vakitte “Dersim medenileşmeli ve Sünnileşmeli” denilerek tabir edilmiştir. Resmi zevatın ve kalemşörlerinin tahliline nazaran, “medenileşen ve Sünnileşen Dersim” devletine itaat edecektir. Dersim’i uygarlaştırmanın ve Sünnileştirmenin en kanlı icrası 1938 Ağustos ve Eylül aylarında yapıldı. 1938 harekâtı, evvelkilerden temelde farklıdır. 1 no’lu, 2 no’lu ve 3 no’lu yasak bölge ilanıyla Dersim’in kıymetli alanı yasaklandı. Yasağa uymayan bağını, bahçesini terk etmeyen Dersimli isyan etti denildi. 9 Haziran 1938 tarihindeki üç saklı kararnameyle Dersim’de “harbin yapılması” kararlaştırıldı ve 6 Ağustos 1938 tarihindeki zımnî kararnameyle de harekâta başlandı. Kararnamelerde devrin Cumhurreisi Atatürk, Başbakanı Celâl Bayar ve bakanların imzası vardır. Alanda idam infaz yetkisine sahip Tunçeli Valisi ve Korkomutanı ve 4. Genel Müfettişi Korgeneral Abdullah Alpdoğan’la, 3. Ordu Müfettişi Kâzım Orbay komutasında 7’nci ve 8’inci ve 9’uncu Kolordu birlikleri vardır. Hazırlanan planla Dersim’in dağı-taşı tarandı; on binlerce Dersimli öldürüldü ve sürüldü.
Sonuç olarak iki cephesi olmayan harpte Dersim’in demografik-iktisadi hayatındaki icraat soykırımdır. 1938 harbi olmasa soykırım denemezdi. Dersim’de her şeyin sorumlusu gösterilen Seyid İstek, kendi ayağıyla gittiği Erzincan’da tutuklandı ve İhsan Sabri Çağlayangil’in yazdığı üzere Ankara buyruğuyla 15 Kasım 1937’de altı yoldaşıyla idam edildi. Gaye bilinen aşiret başkanlarının öldürüldüğü ve Seyid Rıza’nın idam edildiği dikkate alınacaksa, 1938 harekâtı niçin yapıldı? Başvekil İsmet İnönü’nün, “devlet Dersim’e hâkim” tespitine karşın, harekât niçin planlandı?
Bir asır daha sonrasında hala Ermeni Soykırımı tahliline kuşkuyla yaklaşmak, Türk milliyetçiliği göletinde boğulmaktır. 100 binler toprağından kopartılıyor, hayat damarı kesiliyor… Bunun tartışılacak neyi var? Soykırım Sözleşmesi’nin 2’nci unsurunda bir kümenin varlığını hedefleyen fiiller, “öldürmek, varlığına son verecek koşullara tabi tutmak vs” sıralanır. Belirtilen fiillerin hepsi, devletin dâhili harbiyle 1938’de Dersim’de icra edildi. Öldürmek var, toprağından kopartmak var, cesetleri yakmak var, varlığını sürdürmeyi engellemek var, çocukların her türlü mağduriyeti var, demografik yapının parçalanması var, daha neler neler. Devlet icraatında 1915’ten 1938’e devamlılık vardır. Türkiye, mukaveleyi 1950’de kanunla kabul etti. Kontratın geriye 1915’e yahut 1938’e uygulanamaz tezi resmi ideolojinin bildik söylemidir. halbuki mukavele girişinde, “Tarihte soykırımın olduğu kabul edilmiştir” kararıyla, 1948 öncesi de kapsamdadır. Hozat-Ağzunikli Haydar Kang’ın 1949 yılı ve daha sonrasında verdiği dilekçelerle ilgili Başbakanlık, Ulusal Savunma Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı metinlerini incelediğimizde görüyoruz ki, “Köyümüzde 12’si ailemden çoluk-çocuk yaşlı-genç 170 kişi öldürülüp, yakıldı” diyen Haydar Kang’a hiç bir kurum yazdıkların palavra diyememiştir.
”DERSİMLİ İSYAN ETTİ’ TEZİ LAFÜGÜZAFTIR’
Dersim Tertelesi’ni sayılardan yola çıkarak incelediğinizde Kurtuluş Savaşı’ndan daha fazlaca sayıda insanın öldüğünü ve bu durumun “isyan”dan çok bir savaş olarak tanımlanması gerektiğini söylüyorsunuz. Devletin Dersim’i bu türlü nitelemeden kaçınmasının niçini ne sizce?
Devletin lisanı, imha edeceğini “isyan etti” diye gaye göstermek ve imhasını da “ıslahat, reform” diye pazarlamaktır. Koçgiri, Pontos ve Sasun’da sav ediyorum, saha bilgisiyle isyan şu-bu, teşkilat-lojistik tahlili yapılmadan söylenip geçiliyor. Dersim özelinde açayım, neyi kastettiğimi. 1939’da İçişleri Bakanı Faik Öztrak deklare etti, resmi bilgi. 1938’deki harekâtta 13 bin 160 Dersimli ve 122 asker-milis öldü. Resmi yazışmalara nazaran 20 bine yakın Dersimli sürüldü. Sonuç olarak on binlerce Dersimlinin can ve mal güvenliği imha edildi. Bu mu isyan? Dersim’de kasti olarak temel ömür hakkı ihlal edildi.
1 no’lu, 2 no’lu ve 3 no’lu yasak bölge halkına verilen buyruk: “Geliyoruz, buralar yasak bölge, teslim olun, sizi süreceğiz!” Bir köy değil, bir ilçe değil, Dersim’in üç-dört ilçesi yasak bölgeydi. Teşkilatsız isyan olur mu? Dersimli hangi teşkilatla isyan edecekti? Verilen emre uymayan dağa-taşa kaçana isyan etti denildi. 3. Ordu’nun harekâtıyla Dersim’in dağı-taşı tarandı, sağ yakalanan sürüldü. Aileler 4’er kişi olarak bölündü ve batı vilayetlerine iskân edildiler. Oralarda hayat farklı sıkıntıydı. “Dersimli isyan etti” savı, lafügüzaftır.
Sorunuzun savaş kısmına gelirsem… “İsyan etti”nin devamında “iç savaş vardı ve taraflar birini öldürdü” denir. Büsbütün yalan! İsyan yoktu ve savaşan taraflar da yoktu. Savaşan taraflar var ise, 1938’de 13 bin 160 Dersimli ve 122 asker-milis ölür müydü? Demek ki 13 bin Dersimli taş atsa daha fazla asker-milis ölmez miydi? 1920-1922 periyodu Türk Kurtuluş Savaşı senelerında tüm asker-milis kaybı 9 bin 200 civarındadır. İki harp ve iki sonuç, ortadadır.
Tahlil için her canı sayı olarak kullanıyoruz, maalesef. 1938’de savaşan, harbeden taraflar yani devlet karşısında taraf olmadığı tespitinin devamı olarak, tahlilimi “peki kimin harbi?” üzerinde ağırlaştırdım. “Devletin dâhili harbi” kavramına bu biçimde ulaştım. Tanımlamam şudur: Devletin amaç ögesi belirlemesi, askeri gücünü planlaması ve harekâtla can ve mal güvenliğini imha etmesidir. Haydar Kang evrakında Genelkurmay Lideri Nuri Yamut’un 1953’teki evrakında, “Dersim’de harp kararları cariydi” demesi neyin itirafıdır? bir daha birebir evraktaki Başbakan ve Ulusal Savunma Bakanlığı evraklarını dikkatle incelediğimizde, Nuri Yamut gibisi itiraf vardır. Ağzunik köyündeki 170 kişinin öldürüldüğü/yakıldığı katliama “yalandı” diyememek ‘tek cepheli harekâtın/harbin’ itirafı değil mi?
özetlemek gerekirse tabir ederim ki, Koçgiri’de durum farklı değildir. Zira Sivas valisi heyetiyle müzakere yapılmış ve iki tane taahhütname imzalanmışken, TBMM Başkanlığına özerklik için başvurulmuşken, askeri harekâtla Koçgiri’de taş taş üstünde bırakılmadı. Yazanlardan birisi de Oktay Akbal’ın dedesi Sivas valisi Ebubekir Hazım Tepeyran’dır. Şunu da hatırlatırım ki, özerklik başvurusu, 1921 Anayasası’na (madde 11) bakılırsa yasal bir taleptir. aslına bakarsanız anayasanın 11’inci unsuruna işlerlik kazandırılsa sorun da çözümlenmiş olurdu.
‘KAPİTALİZMİN YALNIZCA MİLİTARİST ORDUSU YOK, BİR DE İŞSİZLER ORDUSU VARDIR’
Siz, alan üzerine çalışan ve devletin, hâkim kimliklere sahip olmayanlara açtığı savaşı neredeyse haritalandıran bir yazarsınız. Devletin, bugün Suriyeli/Afgan mülteci/sığınmacı konusundaki yaklaşımını nasıl yorumluyorsunuz?
Birinci cümleniz için teşekkür ederim. Kişi, iktidar ve hâkim gözünde, iş gücü ve cepheye gönderilendir. Kapitalizmin yalnızca militarist ordusu yok, bir de işsizler ordusu vardır. Recep Tayyip Erdoğan’ın Başbakanlığından beri nüfusla ilgili değerlendirmesinde, ailelere “en az üç çocuk” tavsiyesi, daha sonrasında “beşe” çıktı. Son senelerda nüfusta hedeflenen artış, fakat nüfus ithaliyle karşılanır oldu. Dün Suriyeli ve bugün Afganlı sığınmacı, mülteci vs. Göçmen tartışmasında itiraf Ak Parti’li Yasin Aktay ve Mehmet Özhaseki’den geldi, “Ekonomiyi ve endüstriyi ayakta tutan göçmenlerdir” dediler. Sıkılmadan, işsizler ordusunun, yani köle pazarının kıymeti bu kadar net söz edildi. Maalesef din soslu yaklaşımla ekonomik ve toplumsal meselelerin daha da derinleşeceği süreçteyiz.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Kırımlar peş peşe sıralanıyor lakin Türk devletinin biçiminin gereğince tartışılmadığını düşünüyorum. Türk devletinin niteliğini ve rejimin biçimini araştırmak gayesiyle, çalışıyorum. Umarım bitirebilirim.
Şu günlerde Kor Kitap’tan çıkan son kitabı ‘Devletin Dâhili Harbi’, bahse bahis olan periyodu farklı bölgeler üzerinden kırım ve katliam ekseninde ele alıyor. bundan evvelki çalışması ‘Türk Nüfus Mühendisliği’yle bu çalışması içinde bağlar olduğunu söyleyen Onaran, “Analizimi Türk milliyetçiliğinin iki ögesiyle temellendiriyorum. Bu, milletten Türk ve dinen Sünni İslam’dır. ‘Türk Nüfus Mühendisliği’, Türk-Sünni İslam’dan gayrısının tasfiyesinin/imhasının ve asimilasyonun mühendislik faaliyetidir” diyor ve ekliyor: ‘Devletin Dâhili Harbi’’yse, mühendislik faaliyetinin en kanlı icrasıdır.
Öncelikle şuradan başlayalım. Kitap ziyadesiyle kapsamlı bir çalışma… Ne kadar sürdü hazırlığı?
Yayınevine 2020 Mart’ında verdim. Kor Kitap’a teşekkür ederim. çok sorunlu süreç oldu, Covid-19 vesaire. Bu tarihten yani 2020 Mart’tan geriye birden çok yılı var. 2017 Eylül’de basılan üçüncü kitabımı çalışırken de notlarımı toplamaya başlamıştım.
Çalışmanızda, 20’lerle bir arada başlayan toplu imha süreçlerini ve hâkim ulus ve mezhebin haricinde kalıp yok edilenleri (1940’a kadar) ele alıyorsunuz. Dersim Tertelesi’ne uzanan sürecin bir devlet siyasetinin kararı olduğu fikrine ulaşıyorsunuz. Pontos’ta Rumlara, Trakya’da Musevilere yapılanlarla Dersim’de Kürt/Zaza Alevilere yapılanlar içinde ulusal ve dini bağlamda nasıl bir denklik var?
Pontos öncesinde Koçgiri ve Dersim öncesinde de Sasun vardır. Trakya hariç bunların dördünde Türk devletinin icraatının niteliği birebirdir. Türk ulusal devletinin nazarında, milletten Türk ve dinen Sünni İslam olmayan risk ögesidir. Resmen risk olarak görülene yönelik devlet icraatını araştırdım. Genelinde Rumlar açısından şunu da hatırlatırım ki, 1920-1922 periyodu hem de Anadolu’nun Rumlardan arındırıldığı yıllardır.
Trakya’da Yahudi paklığında şiddet, başka alanlardaki kadar icranın temel öğesi olmamıştır. Sonuç itibariyle maksat hasıl olmuş Museviler kovalanmış ve Trakya’daki Türkleştirme faaliyeti gayesine ulaşmıştır. Trakya’da Museviler öncesinde Bulgarlar, Rumlar ve Ermeniler temizlenmişti. Irki temizlikte öncelik Anadolu’ydu, Trakya ikinci ve daha sonrasındaki maksat İstanbul’du. 6-7 Eylül ve 1964’te İstanbul’dan Rumların kovalanması bu kapsamdaki icraattır.
Devletin Dahili Harbi, Nevzat Onaran, 672 syf., Kor Kitap, 2021.
1934’ün birinci aylarında Trakya’da İkinci Genel Müfettişlik kuruldu ve müfettiş atanan İbrahim Tali Önbakılırsan bir rapor hazırladı. Rapor, Trakya hareket planıydı. Problem olarak görülen Museviler, Haziran-Temmuz’daki ataklar daha sonrasında can ve mal güvenliğinin olmadığını gördü-yaşadı ve kaçtı, gerisi da geldi. bu biçimdece Trakya, son kalan ‘öteki’ Musevilerden büsbütün temizlenmiş ve maksat hasıl olmuştur.
Pontos Rumları, Merkez Ordusu ve Topal Osman’ın çeteci birliğinin Koçgiri imha harekâtı daha sonrasında Haziran 1921’den itibaren amaçtı. Dönemsel olarak Pir Said Hareketi, Ağrı vesaire alanına girmedim, bunlarla ilgili muhakkak çalışmalar vardır. Sasun’da ve 1938 Dersim’de neler olduğunu görünür kılmaya çaba ettim. Dersim’deki ahalinin Alevi-Kızılbaş olduğundan kuşku yok, lakin milletten kimliği tartışmasına girmemek için Kürt/Zaza tanımlamasını tercih ettim. Dersim, Koçgiri ve Pontos’taki harekâtları ve hazırlanış safahatını dikkate aldığımda gördüğüm, ahalinin milletten ve dinen Türk milliyetçiliğinin ‘öteki’sidir. Sasun ahalisi de Kürt ve kırda biraz kalan Ermenilerdir. 1930’larda alınan hükümet sonucundan öğreniyoruz ki, Ermenilerin kırda malı-mülkü olsa da olmasa da yaşaması yasaklanmıştır.
Tarih, hükümranlar tarafınca yapılan her toplu kıyımın bir de ekonomik istikameti olduğunu doğrulayan hadiselerle dolu… Siz 20’ daha sonrası egemenlerin bu mevzudaki “çabasını” nasıl yorumlarsınız?
İttihatçılardan Kemalistlere hem zihniyet birebir vakitte takım devamlılığı vardır. 1910’larda İttihat ve Terakki, Türk ulusal devletinin temelini attı ve 1920’lerde Kemalistler inşayı tamamladı. 1910’lar öncesi 1895’lerde Abdülhamid’in dinen Sünni İslam Kürt aşiretlerinden oluşturduğu 64-65 Hamidiye Alayıyla Ermeni imhasını da dikkate almalıyız. Devrin yedeklenen Kürtlerin, Türk Kurtuluş Savaşı’nın zaferinden itibaren hedeflendiğini de hatırlatmak isterim.
Türk milliyetçiliğinin iktisat politiği, milletten Türk ve dinen Sünni İslam olamayanın demografik ve iktisadi yapıdan tasfiyesidir. Gaye, mülkiyetin ve iktisadın Türkleştirilmesidir. Hiç kuşkusuz, bütün siyasal faaliyet, bu emele ulaşmanın aracıdır. Zira demografik yapıda kalıcı tasfiye fakat mala-mülke el koymakla mümkündür. Hükümranın her siyasi faaliyetin kararında mülksüzleştirilenler ve mülkleştirilenler vardır. Bu, 1910’lardan bugüne Türk egemenlerin temel düsturudur. bu biçimdesi icranın en kanlısını Hıristiyanlar yaşadı. 1914-1923’te Anadolu Hıristiyanlardan temizlendi. İttihatçı hükümetin 1914 nüfus sayımına bakılırsa bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sonları dahilinde Hıristiyanların yüzde 20’ye yaklaşan nüfus hissesi, öylesine mühendislik faaliyetine tabi tutulmuştur ki bugün binde 1 bile değildir. Ermeni ve Rum milletleri canıyla ve malıyla tasfiye edilmiştir. İşte yüzde 99,9 İslam’a bu biçimde varılmıştır. Bu süreçte, Sünni İslam’ın rolü Türk hükümranları açısından yaşamsaldır.
‘HALA ERMENİ SOYKIRIMI TAHLİLİNE KUŞKUYLA YAKLAŞMAK, TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ GÖLETİNDE BOĞULMAKTIR’
Toplu katliam ve kıyımları (özellikle Dersim Tertelesi bahsinde) epey defa soykırım nitelemesi üzerinden yorumluyorsunuz. Ermeni Soykırımı’nın yıldönümünde de soykırım tanımlaması –sol ortasında bile- hala tartışılıyor. Bu tanımlamanın kıstasları nelerdir? Siz bu tanımlamayı neyin üzerinden yapıyorsunuz?
Koçgiri, Pontos, Sasun ve Dersim’de devlet icraatını bütünlüklü değerlendirdim. Dersim özelini sordunuz. Yereldeki tanımlama tertele yani kırım. ‘Ağıtlarla Tertele’ isimli kapsamlı özel çalışmayı yaptıran Hasan Saltık’ı hürmetle anıyorum. Fotoğraf ve döküman arşivini kullanmama müsaade verdi, basılmış çalışmamı maalesef kendisine veremedim, kaybettik. Dersim, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e hedeftedir. hem de Dersim’in vilayât-ı sitte olarak sayılan altı vilayetle coğrafik bütünlüğünün olmasını da dikkate almalıyız. Hakikaten 1921’de Koçgiri’de ve 1930’lu senelerda Dersim’de ahalinin “bizi Ermeniler üzere sürecekler” ruh hali devletin raporlarında yer aldı. Sonunda korktukları başına geldi, imha edildiler.
Dersim’le ilgili 18’i Osmanlı’da, 15’i Cumhuriyet’te olmak üzere 33 rapor ve kıymetlendirme notunda sıralanan niçinler eşkıyalık, sağa-sola saldırı-yağmalama, vergi vermeme, askere gitmeme, Dersim’in kimliği Kürt/Zaza Alevi-Kızılbaş olması vesairedir. O senelerda vergi vermemek ve askerlikten kaçmak salt Dersim’in sorunu değil ki, tüm vilayetlerin ortak derdiydi. Dersim’den öteki nerede, vergiyi vermemek öldürmek sebebidir? Hatta Dersim’deki icranın başındaki İçişleri Bakanı Şükrü Kaya bile 1936’daki Genel Müfettişlerin toplantısında iki çocuğunun kaydının olmadığını söylemiş oldu. Dersimli çocuğunu nüfusa kaydettirmezse hatalıysa, bakan niçin hatalı olmuyor? Vergi vermemek, askere gitmemek, nüfusu kaydettirmemek, yağmalamak vesaire ferdî cürüm, fakat genellemeyle tüm Dersim ahalisi hedeflendi. 1915’te de bu biçimde olmadı mı?
Devletin hükümran kimliği milletten Türk ve dinen Sünni İslam nazarında Dersim’de asıl sorun, kimliğiydi. Bu hem sorun olarak tıpkı vakitte “Dersim medenileşmeli ve Sünnileşmeli” denilerek tabir edilmiştir. Resmi zevatın ve kalemşörlerinin tahliline nazaran, “medenileşen ve Sünnileşen Dersim” devletine itaat edecektir. Dersim’i uygarlaştırmanın ve Sünnileştirmenin en kanlı icrası 1938 Ağustos ve Eylül aylarında yapıldı. 1938 harekâtı, evvelkilerden temelde farklıdır. 1 no’lu, 2 no’lu ve 3 no’lu yasak bölge ilanıyla Dersim’in kıymetli alanı yasaklandı. Yasağa uymayan bağını, bahçesini terk etmeyen Dersimli isyan etti denildi. 9 Haziran 1938 tarihindeki üç saklı kararnameyle Dersim’de “harbin yapılması” kararlaştırıldı ve 6 Ağustos 1938 tarihindeki zımnî kararnameyle de harekâta başlandı. Kararnamelerde devrin Cumhurreisi Atatürk, Başbakanı Celâl Bayar ve bakanların imzası vardır. Alanda idam infaz yetkisine sahip Tunçeli Valisi ve Korkomutanı ve 4. Genel Müfettişi Korgeneral Abdullah Alpdoğan’la, 3. Ordu Müfettişi Kâzım Orbay komutasında 7’nci ve 8’inci ve 9’uncu Kolordu birlikleri vardır. Hazırlanan planla Dersim’in dağı-taşı tarandı; on binlerce Dersimli öldürüldü ve sürüldü.
Sonuç olarak iki cephesi olmayan harpte Dersim’in demografik-iktisadi hayatındaki icraat soykırımdır. 1938 harbi olmasa soykırım denemezdi. Dersim’de her şeyin sorumlusu gösterilen Seyid İstek, kendi ayağıyla gittiği Erzincan’da tutuklandı ve İhsan Sabri Çağlayangil’in yazdığı üzere Ankara buyruğuyla 15 Kasım 1937’de altı yoldaşıyla idam edildi. Gaye bilinen aşiret başkanlarının öldürüldüğü ve Seyid Rıza’nın idam edildiği dikkate alınacaksa, 1938 harekâtı niçin yapıldı? Başvekil İsmet İnönü’nün, “devlet Dersim’e hâkim” tespitine karşın, harekât niçin planlandı?
Bir asır daha sonrasında hala Ermeni Soykırımı tahliline kuşkuyla yaklaşmak, Türk milliyetçiliği göletinde boğulmaktır. 100 binler toprağından kopartılıyor, hayat damarı kesiliyor… Bunun tartışılacak neyi var? Soykırım Sözleşmesi’nin 2’nci unsurunda bir kümenin varlığını hedefleyen fiiller, “öldürmek, varlığına son verecek koşullara tabi tutmak vs” sıralanır. Belirtilen fiillerin hepsi, devletin dâhili harbiyle 1938’de Dersim’de icra edildi. Öldürmek var, toprağından kopartmak var, cesetleri yakmak var, varlığını sürdürmeyi engellemek var, çocukların her türlü mağduriyeti var, demografik yapının parçalanması var, daha neler neler. Devlet icraatında 1915’ten 1938’e devamlılık vardır. Türkiye, mukaveleyi 1950’de kanunla kabul etti. Kontratın geriye 1915’e yahut 1938’e uygulanamaz tezi resmi ideolojinin bildik söylemidir. halbuki mukavele girişinde, “Tarihte soykırımın olduğu kabul edilmiştir” kararıyla, 1948 öncesi de kapsamdadır. Hozat-Ağzunikli Haydar Kang’ın 1949 yılı ve daha sonrasında verdiği dilekçelerle ilgili Başbakanlık, Ulusal Savunma Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı metinlerini incelediğimizde görüyoruz ki, “Köyümüzde 12’si ailemden çoluk-çocuk yaşlı-genç 170 kişi öldürülüp, yakıldı” diyen Haydar Kang’a hiç bir kurum yazdıkların palavra diyememiştir.
”DERSİMLİ İSYAN ETTİ’ TEZİ LAFÜGÜZAFTIR’
Dersim Tertelesi’ni sayılardan yola çıkarak incelediğinizde Kurtuluş Savaşı’ndan daha fazlaca sayıda insanın öldüğünü ve bu durumun “isyan”dan çok bir savaş olarak tanımlanması gerektiğini söylüyorsunuz. Devletin Dersim’i bu türlü nitelemeden kaçınmasının niçini ne sizce?
Devletin lisanı, imha edeceğini “isyan etti” diye gaye göstermek ve imhasını da “ıslahat, reform” diye pazarlamaktır. Koçgiri, Pontos ve Sasun’da sav ediyorum, saha bilgisiyle isyan şu-bu, teşkilat-lojistik tahlili yapılmadan söylenip geçiliyor. Dersim özelinde açayım, neyi kastettiğimi. 1939’da İçişleri Bakanı Faik Öztrak deklare etti, resmi bilgi. 1938’deki harekâtta 13 bin 160 Dersimli ve 122 asker-milis öldü. Resmi yazışmalara nazaran 20 bine yakın Dersimli sürüldü. Sonuç olarak on binlerce Dersimlinin can ve mal güvenliği imha edildi. Bu mu isyan? Dersim’de kasti olarak temel ömür hakkı ihlal edildi.
1 no’lu, 2 no’lu ve 3 no’lu yasak bölge halkına verilen buyruk: “Geliyoruz, buralar yasak bölge, teslim olun, sizi süreceğiz!” Bir köy değil, bir ilçe değil, Dersim’in üç-dört ilçesi yasak bölgeydi. Teşkilatsız isyan olur mu? Dersimli hangi teşkilatla isyan edecekti? Verilen emre uymayan dağa-taşa kaçana isyan etti denildi. 3. Ordu’nun harekâtıyla Dersim’in dağı-taşı tarandı, sağ yakalanan sürüldü. Aileler 4’er kişi olarak bölündü ve batı vilayetlerine iskân edildiler. Oralarda hayat farklı sıkıntıydı. “Dersimli isyan etti” savı, lafügüzaftır.
Sorunuzun savaş kısmına gelirsem… “İsyan etti”nin devamında “iç savaş vardı ve taraflar birini öldürdü” denir. Büsbütün yalan! İsyan yoktu ve savaşan taraflar da yoktu. Savaşan taraflar var ise, 1938’de 13 bin 160 Dersimli ve 122 asker-milis ölür müydü? Demek ki 13 bin Dersimli taş atsa daha fazla asker-milis ölmez miydi? 1920-1922 periyodu Türk Kurtuluş Savaşı senelerında tüm asker-milis kaybı 9 bin 200 civarındadır. İki harp ve iki sonuç, ortadadır.
Tahlil için her canı sayı olarak kullanıyoruz, maalesef. 1938’de savaşan, harbeden taraflar yani devlet karşısında taraf olmadığı tespitinin devamı olarak, tahlilimi “peki kimin harbi?” üzerinde ağırlaştırdım. “Devletin dâhili harbi” kavramına bu biçimde ulaştım. Tanımlamam şudur: Devletin amaç ögesi belirlemesi, askeri gücünü planlaması ve harekâtla can ve mal güvenliğini imha etmesidir. Haydar Kang evrakında Genelkurmay Lideri Nuri Yamut’un 1953’teki evrakında, “Dersim’de harp kararları cariydi” demesi neyin itirafıdır? bir daha birebir evraktaki Başbakan ve Ulusal Savunma Bakanlığı evraklarını dikkatle incelediğimizde, Nuri Yamut gibisi itiraf vardır. Ağzunik köyündeki 170 kişinin öldürüldüğü/yakıldığı katliama “yalandı” diyememek ‘tek cepheli harekâtın/harbin’ itirafı değil mi?
özetlemek gerekirse tabir ederim ki, Koçgiri’de durum farklı değildir. Zira Sivas valisi heyetiyle müzakere yapılmış ve iki tane taahhütname imzalanmışken, TBMM Başkanlığına özerklik için başvurulmuşken, askeri harekâtla Koçgiri’de taş taş üstünde bırakılmadı. Yazanlardan birisi de Oktay Akbal’ın dedesi Sivas valisi Ebubekir Hazım Tepeyran’dır. Şunu da hatırlatırım ki, özerklik başvurusu, 1921 Anayasası’na (madde 11) bakılırsa yasal bir taleptir. aslına bakarsanız anayasanın 11’inci unsuruna işlerlik kazandırılsa sorun da çözümlenmiş olurdu.
‘KAPİTALİZMİN YALNIZCA MİLİTARİST ORDUSU YOK, BİR DE İŞSİZLER ORDUSU VARDIR’
Siz, alan üzerine çalışan ve devletin, hâkim kimliklere sahip olmayanlara açtığı savaşı neredeyse haritalandıran bir yazarsınız. Devletin, bugün Suriyeli/Afgan mülteci/sığınmacı konusundaki yaklaşımını nasıl yorumluyorsunuz?
Birinci cümleniz için teşekkür ederim. Kişi, iktidar ve hâkim gözünde, iş gücü ve cepheye gönderilendir. Kapitalizmin yalnızca militarist ordusu yok, bir de işsizler ordusu vardır. Recep Tayyip Erdoğan’ın Başbakanlığından beri nüfusla ilgili değerlendirmesinde, ailelere “en az üç çocuk” tavsiyesi, daha sonrasında “beşe” çıktı. Son senelerda nüfusta hedeflenen artış, fakat nüfus ithaliyle karşılanır oldu. Dün Suriyeli ve bugün Afganlı sığınmacı, mülteci vs. Göçmen tartışmasında itiraf Ak Parti’li Yasin Aktay ve Mehmet Özhaseki’den geldi, “Ekonomiyi ve endüstriyi ayakta tutan göçmenlerdir” dediler. Sıkılmadan, işsizler ordusunun, yani köle pazarının kıymeti bu kadar net söz edildi. Maalesef din soslu yaklaşımla ekonomik ve toplumsal meselelerin daha da derinleşeceği süreçteyiz.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Kırımlar peş peşe sıralanıyor lakin Türk devletinin biçiminin gereğince tartışılmadığını düşünüyorum. Türk devletinin niteliğini ve rejimin biçimini araştırmak gayesiyle, çalışıyorum. Umarım bitirebilirim.