Onur Bütün
Bir arkadaşım var, ne vakit meskenden çıkacak olsam, biriyle buluşmaya gideceğimi söylesem bana “iyi eğlenceler” diler. halbukiki kolaylıkla eğlenebilen biri değilim. Okuduklarım, izlediklerim ve bu ülkede şahit olduklarım sevincimi alıp götürmediyse de “eğlence” kısmının oldukça kadükleştiğini biliyorum. Fakat hızımı asıp oturan biri de değilim sınırlarım/ız bile isteye ihlal edilmedikçe.
Hudut çizmeyi ve zıddından kapsamayı, az sayıda öğretmenimden ve sıklıkla bayan arkadaşlarımdan öğrendim. Eril tahakkümün müdahalelerini kişisel ve toplumsal olarak filtrelemek aslen bayanların hüneridir ne yazık ki… Hayatta öbür marifetlerimiz de olsun isteriz aslında…
Üniversitede okurken bölümümdeki laçkalaşmış, sevinci ideolojik olarak dondurulmuş bir ortamda –darbe daha sonrası içe kapanma- çello çalacak olmam beni akademinin tahayyül, tefekkür sığlığı ve sonluluğu üzerine düşünmeye itmişti. Kitap okumayan, entelektüel uğraşları sırf verdikleri derslerin donmuş, katılaşmış müfredatıyla sınırlayan hocalarımın yanında, her salı günü öğle saatlerinde kısma ders vermeye gelen, yüzü üzere akıl ve gönlü de gülümseyen çello hocam Alp Altıner, bizi davet ettiği konserlerle –ki onun yardımıyla dört yıl boyunca bir kilise korosuna katılmış, solfej ve deşifremi geliştirmiş, konserlerde çello çalmıştım-, sakin ve bizim tecrübesiz hallerimize empatik yaklaşan disipliniyle ve hâlâ kitaplar, sinemalar, konserler üzerine konuşabildiğimiz akademi dışı bir hayatı da bizimle paylaşmıştı. Birkaç kere meskenine de gitmiştim o senelerda… Eşiyle ve kızıyla kurmuş oldukları münasebetteki nitelik de benim için bir model olmuştu. Yaptığını söylüyor, dediğini yapıyordu hocam.
Ortadan yıllar geçtikten daha sonra, ‘Feminist Okumalar/Cumhuriyetten Günümüze Edebiyatta Cinsellik ve Erotizm’ isimli kitabım üzerine çalışırken, edebi cinsleri eşit bir formda öykü/queer hikaye, roman/queer roman halinde kısımlara ayırmış, queer tiyatro konusunda danışacak birini aramaya başlamıştım. Bir arkadaşımın sayesinde Süreyya Karacabey’e ulaştım.
Elime bir halat ucu verdi Süreyya, çektikçe bir literatür önüme serildi, okudum, düşündüm ve yazdım. Ortada ona bir daha danıştım. Tüm bunlar olurken öğrencileriyle kurmuş olduğu harikulade bağ biroldukca defa karşıma çıktı. Her yaz gittiğim çadır kampında genç bir öğrencisine rastladım ve kitabıma yaptığı katkıyı anlatırken öğrencisi de kendi tecrübesini anlattı bana uzun uzun… Süreyya, öğrencisinden dinlediğim kıssayla bana da öğretmeye devam ediyordu. KHK’lı bir akademisyen ve hoca olarak onun öğrencilerini epeyce özlediğini biliyorum. Geçenlerde toplumsal medyada bir öğrencisi ile şu biçimde sohbet ediyordu; “Gözde Gaia çalış, bana onun incindiği yerleri anlat”.
Üstte kelam ettiğim iki hocamın yanı sıra bir de Sitem Ateş’ten kelam edeceğim size… Eğitim bizim üzere ülkelerde okul haricinde da epeyce kıymetlidir. Beşerlerle eşit alaka kurmaya, özel alanıma duyduğum hassasiyetin bir benzerini kendisi de içselleştirmiş, ömrünü müellif olarak anlamlandırmış bir bayan Sitem. Psikanalize verdiği bedel, ortasından geldiği kültür ve zekâsıyla bana yoldaşlık eden öteki bir öğretmenim. İki farklı ve uzak kentte yaşıyoruz, o niçinle telefon konuşmalarının uzun olanlarını seviyorum artık, çünkü hiç haz etmezdim. Yargılanmaksızın biriyle konuşabilmenin tek yolu var, o kişiyi siz de yargılamayacak, buyruk kipiyle önermelerde bulunmayacaksınız ya da lisanınız sertleşse bile karşınızdaki “biz” olma halini hissetmeye devam edecek. Sitem bana “biz” olmayı öğretiyor yani okullardaki eğitimde rastlamadığımız bir müfredat bu… Hudut koyan ve eşzamanlı özgürlük alanı hudutlarını aşmaya teşvik edebilen…
HUDUTLARI AŞMAYI ÖĞRENMEK
Hudut koymak, özel alan inşa etmek, bunlar için emek harcarken beraberinde ideolojik/politik hudutları aşmak bayanlar ve queerler için, siyahlar, Kızılderililer ya da Kürtler için değerli bir kuramsal/pratik çaba alanı… Türkiye’de bırakın toplumsal cinsiyet temelli bir eğitim almayı, sendikalarda ve partilerde dahi çabucak hemen queer/feminist kuram, tarih ve pratik üzerine sistematik bir çalışma yürütülmüyor. Bu eksikliği gidermek istediğimiz için Türkiye’nin 20 vilayetinden katılan bayanlarla kurduğumuz Feminist Okumalar atölyelerimizde hudutları belirlemek ve aşmak üzerine özel bir çalışma yürütüyoruz. Bu bağlamda ele alacağımız, yeni yayımlanan ‘Sınırları Aşmayı Öğretmek/Özgürlük Pratiği Olarak Eğitim’, bell hooks’un Türkçe’ye kazandırılan kitabı, NotaBene Yayınları tarafınca İstek Hareket çevirisiyle okurlara ulaştı.
Sonları Aşmayı Öğretmek, Bell Hooks, Tercüman: İstek Hareket, 192 syf., Nota Bene Yayınları, 2021.
bell hooks, 1952 doğumlu, ikinci dalga feminizmin içine doğmuş akademisyen, düşünür ve öğretmen bir bayan. 30’dan fazla kitaplaşmış çalışması var. Gerçek ismi Gloria Jean Watkins olan müellif, daha sonraları büyükannesi onuruna bayan soyunu kabul ederek, “bell hooks” mahlasını benimsedi. Dikkatini imzaya değil, çalışmalarına çekmeyi istediğinden “bell hooks” ismini küçük harflerle kullandı. Çocukluğundan itibaren öğretebileceğine ve yazabileceğine inanan bell hooks, sömürgecilik aykırısı, devrimci bir direniş pedagojisi tekniği üzerine ömrü boyunca düşünmüştü. Sınıfı, öğrencilerle irtibatı, kuram üretimini, otoriteyle birlikte okullarda, üniversitelerde öğretilen itaati, akademisyenlerin önyargılarını bir bütün olarak eleştirel feminist pedagojisini planlayarak metinler üreten hooks, “katılımcı pedagoji” ve Paulo Freire’nin “vicdanileştirme” (conscientizaiton) dediği tutum alışı, müfredatlarında kullanarak, eğitimi özgürlük pratiği kazandırdığı bir programa dönüştürmek için efor harcadı.
Akademisyenlerin ve öğrencilerin hudutlarını düzenlemeyi ve aşmayı diyalektik bir bütünlük olarak gördü. Freire’nin üretimlerini toplumsal cinsiyet açısından eleştirdi ve geliştirdi. ‘Sınırları Aşmayı Öğretmek/Özgürlük Pratiği Olarak Eğitim’ isimli kitabında, kendisiyle ve müellif sesiyle sürdürdüğü bir eğlenceli oyun olarak, bell hooks’la Gloria Watkins’i (yazarın gerçek adı) söyleştirir ve şu biçimde bir soru sorar;
“GW- Paulo Freire ile yüz yüze görüştüğünde ne hissettin?
bh- … Bundan birkaç yıl evvel Paulo, bu biçimdelar öğrencisi ve öğretmeni olduğum Santa Cruz Üniversitesi’ne davet edilmişti. Üçüncü dünyanın öğrencileriyle, öğretim üyeleriyle atölye çalışmaları yapmak ve halka açık bir konferans vermek için gelmişti. bir epeyce kişi Freire’nin çalışmasının benim için manasını bilse de, geldiğini haber veren bir fısıltı bile duymamıştım. Bir biçimde öğrendiğimdeyse çalıştay için iştirak listesinin dolduğunu söylemiş olduler. Protesto ettim. Diyalog ilerleyince, gündeme feminist tenkitler taşımamdan, daha değerli hususların tartışılmasına müsaade vermememden korktukları için bu çeşit toplantılara davet edilmediğim anlaşıldı. Son dakikada katılmaktan vazgeçen biri olunca içeri girmeme müsaade verildi lakin sesimi ve müsabakanın kendisini denetim eden cinsiyetçi çabayı hissetmiştim bir sefer. Olağan ki bu yüzden içimde bir savaş başladı zira Paulo Freire’deki cinsiyetçiliği gerçekten sorgulamak istiyordum. görüşmede nezaketi elden bırakmadan ilerledim. Gündeme getirdiğim sorulardan dolayı iştirakçiler aleyhimde konuşmaya başladı ve saygınlıklarını kaybettiler, zira Paulo onlara dönerek sorularımın fazlaca kıymetli olduğunu belirtti. Doğrusunu söylemek gerekirse, onu o anda, çalışma unsurlarını hareketiyle gösterdiği için sevdim. Feminist eleştiriyi susturmaya ya da küçümsemeye çalışsaydı benim için epeyce şey değişirdi. ‘Cinsiyetçi’ olduğunu kabul etmesi benim için kâfi değildi, erken çalışmalarını bu gözle değerlendirip niye değiştirmediğini, şu anki görüşlerini yazılı biçimde paylaşıp paylaşmayacağını da bilmek istiyordum. Ancak sonrasındasında esasen bu konularda konuşmak ve yazmak için ortak uğraş gerektiğinden bahsetti-daha sonraki çalışmalarında bu efor hayli barizleşti.”(1)
bell hooks siyah bayan çabasının, ırkçılık ve sömürgecilik ideolojisinin eğitim alanındaki izdüşümlerini açığa çıkaran ve sarsıcı bir sorgulama yolu kullanarak belirginleştiren değerli bir bayan aktivist olarak da görülmelidir. Birtakım fikirleri bugün eleştirilmekle beraber-kız kardeşlik bağıyla bayan uğraşını birleştiren yaklaşımı gibi-(2) cinsiyetin bayan oluşu belirleyen tek etken olmayışını kabul ettirmekteki ısrarı, çoğunluğu beyaz akademisyen bayanlar tarafınca üretilen kuramı önemli sorgulayışıyla kritik bir müdahaleler silsilesinin de kurucuları içinde yer aldı ve temsil etti.
Akademinin bir cennet olmadığını epeyce erken tarihlerde fark etti ve eğitimi toplumsal cinsiyet eşitliği açısından, queer/feminist özgürlük pratiği olarak yorumladı. Akademideki sınıflara tutkuyu, vicdanı, oyunu ve en kıymetlisi eleştiriyi bir daha döndürmek için eleştirel feminist bir pedagoji kurdu. Öğrenmenin sınırsızlığı bir hakikat olarak açıkça belirdiğinde dahi, “özel alan sonlarıyla nasıl var olur?” sorusunu kuvvetle sorabilmemizin art planında bell hooks’un emeği ve öğretmenliği duruyor, sağ olsun.
Notlar
Bir arkadaşım var, ne vakit meskenden çıkacak olsam, biriyle buluşmaya gideceğimi söylesem bana “iyi eğlenceler” diler. halbukiki kolaylıkla eğlenebilen biri değilim. Okuduklarım, izlediklerim ve bu ülkede şahit olduklarım sevincimi alıp götürmediyse de “eğlence” kısmının oldukça kadükleştiğini biliyorum. Fakat hızımı asıp oturan biri de değilim sınırlarım/ız bile isteye ihlal edilmedikçe.
Hudut çizmeyi ve zıddından kapsamayı, az sayıda öğretmenimden ve sıklıkla bayan arkadaşlarımdan öğrendim. Eril tahakkümün müdahalelerini kişisel ve toplumsal olarak filtrelemek aslen bayanların hüneridir ne yazık ki… Hayatta öbür marifetlerimiz de olsun isteriz aslında…
Üniversitede okurken bölümümdeki laçkalaşmış, sevinci ideolojik olarak dondurulmuş bir ortamda –darbe daha sonrası içe kapanma- çello çalacak olmam beni akademinin tahayyül, tefekkür sığlığı ve sonluluğu üzerine düşünmeye itmişti. Kitap okumayan, entelektüel uğraşları sırf verdikleri derslerin donmuş, katılaşmış müfredatıyla sınırlayan hocalarımın yanında, her salı günü öğle saatlerinde kısma ders vermeye gelen, yüzü üzere akıl ve gönlü de gülümseyen çello hocam Alp Altıner, bizi davet ettiği konserlerle –ki onun yardımıyla dört yıl boyunca bir kilise korosuna katılmış, solfej ve deşifremi geliştirmiş, konserlerde çello çalmıştım-, sakin ve bizim tecrübesiz hallerimize empatik yaklaşan disipliniyle ve hâlâ kitaplar, sinemalar, konserler üzerine konuşabildiğimiz akademi dışı bir hayatı da bizimle paylaşmıştı. Birkaç kere meskenine de gitmiştim o senelerda… Eşiyle ve kızıyla kurmuş oldukları münasebetteki nitelik de benim için bir model olmuştu. Yaptığını söylüyor, dediğini yapıyordu hocam.
Ortadan yıllar geçtikten daha sonra, ‘Feminist Okumalar/Cumhuriyetten Günümüze Edebiyatta Cinsellik ve Erotizm’ isimli kitabım üzerine çalışırken, edebi cinsleri eşit bir formda öykü/queer hikaye, roman/queer roman halinde kısımlara ayırmış, queer tiyatro konusunda danışacak birini aramaya başlamıştım. Bir arkadaşımın sayesinde Süreyya Karacabey’e ulaştım.
Elime bir halat ucu verdi Süreyya, çektikçe bir literatür önüme serildi, okudum, düşündüm ve yazdım. Ortada ona bir daha danıştım. Tüm bunlar olurken öğrencileriyle kurmuş olduğu harikulade bağ biroldukca defa karşıma çıktı. Her yaz gittiğim çadır kampında genç bir öğrencisine rastladım ve kitabıma yaptığı katkıyı anlatırken öğrencisi de kendi tecrübesini anlattı bana uzun uzun… Süreyya, öğrencisinden dinlediğim kıssayla bana da öğretmeye devam ediyordu. KHK’lı bir akademisyen ve hoca olarak onun öğrencilerini epeyce özlediğini biliyorum. Geçenlerde toplumsal medyada bir öğrencisi ile şu biçimde sohbet ediyordu; “Gözde Gaia çalış, bana onun incindiği yerleri anlat”.
Üstte kelam ettiğim iki hocamın yanı sıra bir de Sitem Ateş’ten kelam edeceğim size… Eğitim bizim üzere ülkelerde okul haricinde da epeyce kıymetlidir. Beşerlerle eşit alaka kurmaya, özel alanıma duyduğum hassasiyetin bir benzerini kendisi de içselleştirmiş, ömrünü müellif olarak anlamlandırmış bir bayan Sitem. Psikanalize verdiği bedel, ortasından geldiği kültür ve zekâsıyla bana yoldaşlık eden öteki bir öğretmenim. İki farklı ve uzak kentte yaşıyoruz, o niçinle telefon konuşmalarının uzun olanlarını seviyorum artık, çünkü hiç haz etmezdim. Yargılanmaksızın biriyle konuşabilmenin tek yolu var, o kişiyi siz de yargılamayacak, buyruk kipiyle önermelerde bulunmayacaksınız ya da lisanınız sertleşse bile karşınızdaki “biz” olma halini hissetmeye devam edecek. Sitem bana “biz” olmayı öğretiyor yani okullardaki eğitimde rastlamadığımız bir müfredat bu… Hudut koyan ve eşzamanlı özgürlük alanı hudutlarını aşmaya teşvik edebilen…
HUDUTLARI AŞMAYI ÖĞRENMEK
Hudut koymak, özel alan inşa etmek, bunlar için emek harcarken beraberinde ideolojik/politik hudutları aşmak bayanlar ve queerler için, siyahlar, Kızılderililer ya da Kürtler için değerli bir kuramsal/pratik çaba alanı… Türkiye’de bırakın toplumsal cinsiyet temelli bir eğitim almayı, sendikalarda ve partilerde dahi çabucak hemen queer/feminist kuram, tarih ve pratik üzerine sistematik bir çalışma yürütülmüyor. Bu eksikliği gidermek istediğimiz için Türkiye’nin 20 vilayetinden katılan bayanlarla kurduğumuz Feminist Okumalar atölyelerimizde hudutları belirlemek ve aşmak üzerine özel bir çalışma yürütüyoruz. Bu bağlamda ele alacağımız, yeni yayımlanan ‘Sınırları Aşmayı Öğretmek/Özgürlük Pratiği Olarak Eğitim’, bell hooks’un Türkçe’ye kazandırılan kitabı, NotaBene Yayınları tarafınca İstek Hareket çevirisiyle okurlara ulaştı.
Sonları Aşmayı Öğretmek, Bell Hooks, Tercüman: İstek Hareket, 192 syf., Nota Bene Yayınları, 2021.
bell hooks, 1952 doğumlu, ikinci dalga feminizmin içine doğmuş akademisyen, düşünür ve öğretmen bir bayan. 30’dan fazla kitaplaşmış çalışması var. Gerçek ismi Gloria Jean Watkins olan müellif, daha sonraları büyükannesi onuruna bayan soyunu kabul ederek, “bell hooks” mahlasını benimsedi. Dikkatini imzaya değil, çalışmalarına çekmeyi istediğinden “bell hooks” ismini küçük harflerle kullandı. Çocukluğundan itibaren öğretebileceğine ve yazabileceğine inanan bell hooks, sömürgecilik aykırısı, devrimci bir direniş pedagojisi tekniği üzerine ömrü boyunca düşünmüştü. Sınıfı, öğrencilerle irtibatı, kuram üretimini, otoriteyle birlikte okullarda, üniversitelerde öğretilen itaati, akademisyenlerin önyargılarını bir bütün olarak eleştirel feminist pedagojisini planlayarak metinler üreten hooks, “katılımcı pedagoji” ve Paulo Freire’nin “vicdanileştirme” (conscientizaiton) dediği tutum alışı, müfredatlarında kullanarak, eğitimi özgürlük pratiği kazandırdığı bir programa dönüştürmek için efor harcadı.
Akademisyenlerin ve öğrencilerin hudutlarını düzenlemeyi ve aşmayı diyalektik bir bütünlük olarak gördü. Freire’nin üretimlerini toplumsal cinsiyet açısından eleştirdi ve geliştirdi. ‘Sınırları Aşmayı Öğretmek/Özgürlük Pratiği Olarak Eğitim’ isimli kitabında, kendisiyle ve müellif sesiyle sürdürdüğü bir eğlenceli oyun olarak, bell hooks’la Gloria Watkins’i (yazarın gerçek adı) söyleştirir ve şu biçimde bir soru sorar;
“GW- Paulo Freire ile yüz yüze görüştüğünde ne hissettin?
bh- … Bundan birkaç yıl evvel Paulo, bu biçimdelar öğrencisi ve öğretmeni olduğum Santa Cruz Üniversitesi’ne davet edilmişti. Üçüncü dünyanın öğrencileriyle, öğretim üyeleriyle atölye çalışmaları yapmak ve halka açık bir konferans vermek için gelmişti. bir epeyce kişi Freire’nin çalışmasının benim için manasını bilse de, geldiğini haber veren bir fısıltı bile duymamıştım. Bir biçimde öğrendiğimdeyse çalıştay için iştirak listesinin dolduğunu söylemiş olduler. Protesto ettim. Diyalog ilerleyince, gündeme feminist tenkitler taşımamdan, daha değerli hususların tartışılmasına müsaade vermememden korktukları için bu çeşit toplantılara davet edilmediğim anlaşıldı. Son dakikada katılmaktan vazgeçen biri olunca içeri girmeme müsaade verildi lakin sesimi ve müsabakanın kendisini denetim eden cinsiyetçi çabayı hissetmiştim bir sefer. Olağan ki bu yüzden içimde bir savaş başladı zira Paulo Freire’deki cinsiyetçiliği gerçekten sorgulamak istiyordum. görüşmede nezaketi elden bırakmadan ilerledim. Gündeme getirdiğim sorulardan dolayı iştirakçiler aleyhimde konuşmaya başladı ve saygınlıklarını kaybettiler, zira Paulo onlara dönerek sorularımın fazlaca kıymetli olduğunu belirtti. Doğrusunu söylemek gerekirse, onu o anda, çalışma unsurlarını hareketiyle gösterdiği için sevdim. Feminist eleştiriyi susturmaya ya da küçümsemeye çalışsaydı benim için epeyce şey değişirdi. ‘Cinsiyetçi’ olduğunu kabul etmesi benim için kâfi değildi, erken çalışmalarını bu gözle değerlendirip niye değiştirmediğini, şu anki görüşlerini yazılı biçimde paylaşıp paylaşmayacağını da bilmek istiyordum. Ancak sonrasındasında esasen bu konularda konuşmak ve yazmak için ortak uğraş gerektiğinden bahsetti-daha sonraki çalışmalarında bu efor hayli barizleşti.”(1)
bell hooks siyah bayan çabasının, ırkçılık ve sömürgecilik ideolojisinin eğitim alanındaki izdüşümlerini açığa çıkaran ve sarsıcı bir sorgulama yolu kullanarak belirginleştiren değerli bir bayan aktivist olarak da görülmelidir. Birtakım fikirleri bugün eleştirilmekle beraber-kız kardeşlik bağıyla bayan uğraşını birleştiren yaklaşımı gibi-(2) cinsiyetin bayan oluşu belirleyen tek etken olmayışını kabul ettirmekteki ısrarı, çoğunluğu beyaz akademisyen bayanlar tarafınca üretilen kuramı önemli sorgulayışıyla kritik bir müdahaleler silsilesinin de kurucuları içinde yer aldı ve temsil etti.
Akademinin bir cennet olmadığını epeyce erken tarihlerde fark etti ve eğitimi toplumsal cinsiyet eşitliği açısından, queer/feminist özgürlük pratiği olarak yorumladı. Akademideki sınıflara tutkuyu, vicdanı, oyunu ve en kıymetlisi eleştiriyi bir daha döndürmek için eleştirel feminist bir pedagoji kurdu. Öğrenmenin sınırsızlığı bir hakikat olarak açıkça belirdiğinde dahi, “özel alan sonlarıyla nasıl var olur?” sorusunu kuvvetle sorabilmemizin art planında bell hooks’un emeği ve öğretmenliği duruyor, sağ olsun.
Notlar
- Sonları Aşmayı Öğretmek/Özgürlük Pratiği Olarak Eğitim, bell hooks, NotaBene Yayınları, Çeviri: İstek Aksiyon, s: 57-58
- “Arkadaşlığın bu biçimde bir derinleşmenin temel bileşenlerinden biri olduğunu seziyorum. Oldukça “doğal”, elde bir üzere görünen bir kız kardeşlik değil de, seçilmiş bir yakınlık olarak arkadaşlık. Birbirinden hayli farklı (yaşça, başça, politik görüş olarak…) bayanların kurdukları, güçlendirdikleri, ortasında değiştikleri ve birbirlerini değiştirdikleri politik bir bağ olarak arkadaşlık. Bana o denli geliyor ki, şu “senin yanında olmak, kendimizden yana olmaktır”, dayanışmadan fazla bir şeye işaret ediyor; kolay kolay vazgeçilemeyecek, geride bırakılamayacak, bizi biz yapan çeşitte bir iştirake.” /Aksu Bora
Arkadaşlık - Aksu Bora
birikimdergisi.com