Pandeminin isminin konduğu günlerde, Slavoj Žižek, “kolektif bir akıl hastalığı çağının eşiğinde olduğumuzu” söylemişti. 2019 sonlarından beri dünyayı etkileyen salgın, Žižek’in cümlesini doğrularcasına “eski normalleri” paranteze almamıza ve “yeni normallerle” yaşamaya zorladı hepimizi. Gerçi hızla geliştirilip uygulanan aşılar bir ölçüde insanlığı umutlandırdı lakin pandemi pek sürat kesmedi. Covid-19’la ilgili bugün sahip olduğumuz ayrıntıları yolda ve yaşayarak öğrendik, virüs her seferinde bizi şaşırtmayı başardı ve daha öğrenmemiz gereken epeyce şey bulunduğunu hatırlattı.
Başından beri bir halk sıhhati sorunu olan Covid-19 pandemisi, söylenenin tersine herkesi eşitlemedi; tedavi ve aşı süreçleri, bu eşitsizliği bütün çıplaklığıyla gösterdi. Neoliberal kapitalist sistemin kâr odaklı sıhhat anlayışı, pandemiyle birlikte büyük bir imtihandan geçti ve başarısızlığı tescillendi. Bilgi olan ve olmayan ayrımının yanı sıra pandemi idaresinde şeffaflığın ne kadar büyük bir değerinin bulunduğu da 2019 sonbaharından itibaren enikonu anlaşıldı.
Donatella Di Cesare, “bir nefes felaketi” diye nitelediği Covid-19 pandemisinin yarattığı ve ileride yaratabileceği krizleri, ‘Egemen Virüs’ başlıklı kitabında şöyleki anlatmıştı: “Felaket yönetilemez ve neoliberal yönetişimin tüm hudutlarını ortaya çıkarır. Varlığı aşındıran, habitatı, alışkanlıkları, yerleşimi ve bir arada yaşama gereksinimini değiştiren, tarihin gidişatını belirleyen bir kesinti… Geri döndürülemez ve onarılamaz olanın mührüne sahip. hiç bir şey eskisi üzere olmayacak. Yakın geçmiş, unutulmuş ve çökmüş uzak bir dünya üzere görünüyor. Şimdinin dünyası ise şiirsel olmayan ve trajik; nefessiz kalıyoruz (…) Oyunun sonu, kurtuluş ve sıhhat olacak. Burada güvenlik güçlerinin bir yararı yok. Korona virüsüyle ve tahminen de diğerleriyle yaşamamız gerekecek. Bu da ortak kırılganlığın bir daha keşfi olup üst üste binen ve çaprazlanan karmaşık etrafta hayatın geri kalanıyla bir arada yaşamak manasına gelecektir.”
Renata Avila ve Srécko Horvat’ın yayına hazırladığı; pandeminin en çok can yaktığı devirde muharrirler, aktivistler, ekonomistler, sanatkarlar, siyasetçiler, sosyologlar ve farklı toplumsal kısımlardan entelektüellerle yapılan söyleşilerden oluşan ‘Her Şey Değişmeli’de, aslen bir kapitalizm krizi olan Covid-19’dan daha sonra dünyanın nasıl şekilleneceği ve pandeminin birinci devirdeki tesirleri tartışılıyor.
SAVAŞ İÇİN DEĞİL ŞİFA İÇİN BÜTÇE
Horvat’ın Covid-19’u “malların özgür deveranının, insanların özgür sirkülasyonundan öncelikli kılan bir kriz” diye nitelemesi bile aslında neyi değiştirmemiz gerektiğine ait değerli ipuçları veriyor. Pandeminin bize gösterdiği bir öbür gerçek, var olan sınıf savaşının daha da derinleştiği: Zenginlerin daha fazlaca zenginleştiği ve sayılarının arttığı, fakirlerin biraz daha yoksullaştığı, pandemiden ağır olarak etkilenen ve geçinmekte zorlanan beşerler yerine, eşitsizlikleri derinleştiren global şirketlerin kurtarılmaya çalışıldığı ve oluşturulması gereken “fiziksel mesafe” yerine kasıtlı formda “sosyal mesafeye” vurgu yapılarak “gözetim kapitalizminin” genişletildiği bir müddetç bu.
Her Şey Değişmeli, Yayına Hazırlayan: Renata Avila ve Srécko Horvat, Çeviröen: Kemal Güleç, 310 syf., Metis Yayınları, 2021.
bu biçimde sıkıntılı bir devirde ve insanların tecritte yaşadığı 2020’de bir ortaya gelenler, Horvat’ın özetlediği maksat etrafında buluşup “eski” ve “yeni normalleri” tartıştığı bir direniş başlatıyor: “İnsanlar yalnızca bir virüs yüzünden değil, kaynak çıkarma, genişleme ve sömürüye dayalı bir dünya sistemi ile polis şiddeti yüzünden de boğuluyor. İklim krizi, nükleer tehdit, salgınlar ve ırkçılık: Bunlar global kapitalizmin dört atlısıdır; onun tabiata, beşere, geleceğe uyarladığı şiddetin farklı veçheleridir. Şayet bunun değişmesini istiyorsak hiç bir şey olduğu üzere kalamaz.”
Neoliberal kapitalist virüsün bir varyantı olan Covid-19 niçiniyle 2020’nin birinci günlerinden itibaren başlatılan global tecridin, günlük işlerde çalışarak hayatta kalmaya uğraşan fakir kesitin sırtına ağır bir yük bindirdiğini hatırlatan Vijay Prashad, hem salgın birebir vakitte tecrit idaresinde hükümetlerin beceriksizliklerine dikkat çekiyor. Kamusallığın kıymetinin pandemiyle tescillendiğinden ve savaş için değil, şifa için bütçeden bahseden Prashad, Covid-19’un hekimler ve bankacılardan birini yeğleyenler içinde fikir çatışmalarını tetiklediğini vurguluyor.
Pandemi, kendi mizahını ve metaforlarını yaratırken mevt korkusu ve hayatta kalma telaşı da toplumsal hayatı sekteye uğrattı. Öte yandan Covid-19, Noam Chomsky’nin tabiriyle bir “demokrasi krizi”ne niye oldu ve kullandığımız lisanı “savaş vakit içinderındaki seferberlik” jargonuyla buluşturdu. Bunlar, “eski normaller” sırasındaki atomize olmuş bireylerin tecritlerini güncelledi ve “yeni normaller”e uyarladı.
“Yeni normaller”den biri olan, özel alanların uzaktan bağlantı ve çalışma niçiniyle kamusallaşması üretim biçimlerini, cümbüş anlayışını ve hatta aşk algısını değiştirdi, vakit ve kısıtlanmışlık içindeki kuvvetli ilgiyi bir kere daha fark etmemizi sağladı. Ece Temelkuran’ın dediği üzere bu biçimde bir devirde, “en apolitik beşerler bile gereksinim ânında olayları siyasi açıdan düşünmeye başladı”, dehşet ve dayanışma ise fizikî araya uygun halde kol kola girdi. Beri yandan, sistemin işlemesi için sokağa çıkıp çalışmak zorunda olanlar ve kendisini tecrit etme ayrıcalığına sahip şahıslar içinde bir tansiyon yarattı pandemi.
YENİ BİR SOĞUK SAVAŞ MI?
‘Her Şey Değişmeli’de, kendisiyle söyleşi yapılan bireyler, Covid-19 pandemisinin, neoliberal kapitalist sistemin kirli yüzünü bariz kıldığını, özgürlük-güvenlik ikileminin bir daha gündeme geldiğini, faşizm-demokrasi çelişkisini tetiklediğini, “eski normaller” ile “yeni normaller” içinde bir uçurum yarattığını, kamusal-özel ayrımının dramatik sonuçlarının görüldüğünü vurguluyor.
Pekala, ya daha sonrası?
Brian Eno, pandeminin akabinde dayanışmanın kıymet kazanacağını düşünenlerden: “Sosyalleşmek ve bir ortada olmak üzere, klasik sanayilerin birdenbire durmasıyla ortaya çıkan büyük boşlukları aşmak için bir arada çalışmak üzere, insanların şu son birkaç ayda (belki biraz daha uzun süredir) edindiği hünerlerin geleceği inşa etme sürecimizin bir modülü olacağını umuyorum ben. Richard Sennett DiEM TV’de dayanışmanın bir zanaat olduğunu söylemişti, ben de tıpkı fikirdeyim. Dayanışma zaten gerçekleşmez; birlikte talim edip geliştirmemiz gereken bir şeydir. Dayanışmanın, öfkenin eseri olduğuna inanmadığını da söylemişti Sennett. Öfke, insanları dayanışma kurmaya teşvikte tesirlidir lakin dayanışma için tefekküre, önemsemeye ve düşünmeye de muhtaçlığımız var. ‘beraber daha evvel yapamadığımız neler yapabiliriz?’ diye sormamız gerekiyor. Zira unutmayalım ki dayanışma zanaatı için kullanabileceğimiz bir sürü yeni araca sahibiz.”
Öte yandan Evgeny Morozov, çözümcülük ideolojisinin pandemi daha sonrasında, sunacağı teknolojik imkânlarla toplumsal dönüşümü engellemede değerli bakılırsavler üstlenebileceğini, bununla ilişkili olarak nezaret kapitalizmini büyütebileceğini ya da kozmik eğitim ve sıhhat sistemlerini destekleyerek alternatif bir gelecek hayal etmeyi kolaylaştırabileceğini söylüyor.
Daniel Ellsberg ise pandeminin tesiriyle neoliberal kapitalist sistemin kirli çamaşırlarını ortalığa saçacak ifşacıların artmasını umut ettiğini ve bunun “acil global ihtiyaç” hâline geldiğini belirtiyor.
Stephanie Kelton, probleme nasıl bir dünyada yaşadığımızı ve nasıl bir dünyada yaşamak isteyeceğimizi bilmenin ehemmiyetinden bahsederek yaklaşıyor: “Okurların farklı bir dünyanın mümkün olduğunu, yolumuzun üstündeki birfazlaca mahzurun legal olmadığını, bu dünyayı inşa edebilmek için farklı, gerçek sınırlılıklara odaklanmamız gerektiğini görmelerine yardımcı olmak istiyorum. Sorun güç kazanmak ve akabinde da dünyayı yaşamak istediğimiz yere dönüştürebilmek.”
Tarık Ali, pandeminin değerli bir kararınun Çin’e karşı yürütülecek yeni bir Soğuk Savaş olacağını düşünüyor. ötekinin ise Avrupalılar ile kıtaya ayak basmak isteyen mülteciler içinde şiddetlenecek tansiyonlar olduğunu öngörüyor.
‘ESKİ VE ‘YENİ NORMALLER’ ORTASINDAKİ ÇİZGİ
Covid-19 pandemisine ve daha sonrasına ait fikirler ve tartışmalar çeşitli. Görüşlerine başvurulan isimlerin ortak vurgusu, pandeminin herkesi yorduğu ve daha fazlaca yoracağı. Zira Renata Avila’nın da dediği üzere “küresel oligarşi, bütün kaynaklarını ve siyasi gücünü Covid-19 pandemisinden daha sonrasını tümüyle kendi lehine çevirmek için seferber ediyor.” Çoğunluk ise teknolojiyi denetim eden az sayıdaki şirketin özelleştirdiği kamusal ömrü ve siyaseti geri almaya uğraşıyor.
Kitapta fikir beyan edenler, pandeminin global kriz diye nitelendiği, hayatın durma noktasına geldiği ve büyük karantinaların ruhumuzu sıktığı; toplumsal, kültürel ve ekonomik badirelerin baş gösterdiği günlere bir daha bakmamızı sağlıyor. Bugünlerde, o devri anımsamak kıymetli zira her an oraya geri dönme mümkünlüğü kapıda.
2020 başından bu yana köprünün altından fazlaca varyant aktı ve pandemi bunların yenilerine hamile. Ufukta yeni krizler de görünüyor. Tam da bu niçinle her şeyin başına dönüp o günlere bakmamız, “eski” ve “yeni normaller” ortasına ince bir çizgi çekmemiz gerekiyor. Öte yandan, bizi bugünlere getiren ve bazılarına sürekli kazanacağını düşündüren sistemi de değiştirme vaktinin oldukçatan geldiğini hatırlatıyor pandemi.
‘Her Şey Değişmeli’de kelam alanlar, bu dönüşümün zorunluluğuna atıf yapıyor: “Başka bir artık hayal etmenin” ve neoliberal kapitalist sistemin ömürlerimize soktuğu Truva atını yenmemiz gerektiğini belirtiyorlar…
Başından beri bir halk sıhhati sorunu olan Covid-19 pandemisi, söylenenin tersine herkesi eşitlemedi; tedavi ve aşı süreçleri, bu eşitsizliği bütün çıplaklığıyla gösterdi. Neoliberal kapitalist sistemin kâr odaklı sıhhat anlayışı, pandemiyle birlikte büyük bir imtihandan geçti ve başarısızlığı tescillendi. Bilgi olan ve olmayan ayrımının yanı sıra pandemi idaresinde şeffaflığın ne kadar büyük bir değerinin bulunduğu da 2019 sonbaharından itibaren enikonu anlaşıldı.
Donatella Di Cesare, “bir nefes felaketi” diye nitelediği Covid-19 pandemisinin yarattığı ve ileride yaratabileceği krizleri, ‘Egemen Virüs’ başlıklı kitabında şöyleki anlatmıştı: “Felaket yönetilemez ve neoliberal yönetişimin tüm hudutlarını ortaya çıkarır. Varlığı aşındıran, habitatı, alışkanlıkları, yerleşimi ve bir arada yaşama gereksinimini değiştiren, tarihin gidişatını belirleyen bir kesinti… Geri döndürülemez ve onarılamaz olanın mührüne sahip. hiç bir şey eskisi üzere olmayacak. Yakın geçmiş, unutulmuş ve çökmüş uzak bir dünya üzere görünüyor. Şimdinin dünyası ise şiirsel olmayan ve trajik; nefessiz kalıyoruz (…) Oyunun sonu, kurtuluş ve sıhhat olacak. Burada güvenlik güçlerinin bir yararı yok. Korona virüsüyle ve tahminen de diğerleriyle yaşamamız gerekecek. Bu da ortak kırılganlığın bir daha keşfi olup üst üste binen ve çaprazlanan karmaşık etrafta hayatın geri kalanıyla bir arada yaşamak manasına gelecektir.”
Renata Avila ve Srécko Horvat’ın yayına hazırladığı; pandeminin en çok can yaktığı devirde muharrirler, aktivistler, ekonomistler, sanatkarlar, siyasetçiler, sosyologlar ve farklı toplumsal kısımlardan entelektüellerle yapılan söyleşilerden oluşan ‘Her Şey Değişmeli’de, aslen bir kapitalizm krizi olan Covid-19’dan daha sonra dünyanın nasıl şekilleneceği ve pandeminin birinci devirdeki tesirleri tartışılıyor.
SAVAŞ İÇİN DEĞİL ŞİFA İÇİN BÜTÇE
Horvat’ın Covid-19’u “malların özgür deveranının, insanların özgür sirkülasyonundan öncelikli kılan bir kriz” diye nitelemesi bile aslında neyi değiştirmemiz gerektiğine ait değerli ipuçları veriyor. Pandeminin bize gösterdiği bir öbür gerçek, var olan sınıf savaşının daha da derinleştiği: Zenginlerin daha fazlaca zenginleştiği ve sayılarının arttığı, fakirlerin biraz daha yoksullaştığı, pandemiden ağır olarak etkilenen ve geçinmekte zorlanan beşerler yerine, eşitsizlikleri derinleştiren global şirketlerin kurtarılmaya çalışıldığı ve oluşturulması gereken “fiziksel mesafe” yerine kasıtlı formda “sosyal mesafeye” vurgu yapılarak “gözetim kapitalizminin” genişletildiği bir müddetç bu.
Her Şey Değişmeli, Yayına Hazırlayan: Renata Avila ve Srécko Horvat, Çeviröen: Kemal Güleç, 310 syf., Metis Yayınları, 2021.
bu biçimde sıkıntılı bir devirde ve insanların tecritte yaşadığı 2020’de bir ortaya gelenler, Horvat’ın özetlediği maksat etrafında buluşup “eski” ve “yeni normalleri” tartıştığı bir direniş başlatıyor: “İnsanlar yalnızca bir virüs yüzünden değil, kaynak çıkarma, genişleme ve sömürüye dayalı bir dünya sistemi ile polis şiddeti yüzünden de boğuluyor. İklim krizi, nükleer tehdit, salgınlar ve ırkçılık: Bunlar global kapitalizmin dört atlısıdır; onun tabiata, beşere, geleceğe uyarladığı şiddetin farklı veçheleridir. Şayet bunun değişmesini istiyorsak hiç bir şey olduğu üzere kalamaz.”
Neoliberal kapitalist virüsün bir varyantı olan Covid-19 niçiniyle 2020’nin birinci günlerinden itibaren başlatılan global tecridin, günlük işlerde çalışarak hayatta kalmaya uğraşan fakir kesitin sırtına ağır bir yük bindirdiğini hatırlatan Vijay Prashad, hem salgın birebir vakitte tecrit idaresinde hükümetlerin beceriksizliklerine dikkat çekiyor. Kamusallığın kıymetinin pandemiyle tescillendiğinden ve savaş için değil, şifa için bütçeden bahseden Prashad, Covid-19’un hekimler ve bankacılardan birini yeğleyenler içinde fikir çatışmalarını tetiklediğini vurguluyor.
Pandemi, kendi mizahını ve metaforlarını yaratırken mevt korkusu ve hayatta kalma telaşı da toplumsal hayatı sekteye uğrattı. Öte yandan Covid-19, Noam Chomsky’nin tabiriyle bir “demokrasi krizi”ne niye oldu ve kullandığımız lisanı “savaş vakit içinderındaki seferberlik” jargonuyla buluşturdu. Bunlar, “eski normaller” sırasındaki atomize olmuş bireylerin tecritlerini güncelledi ve “yeni normaller”e uyarladı.
“Yeni normaller”den biri olan, özel alanların uzaktan bağlantı ve çalışma niçiniyle kamusallaşması üretim biçimlerini, cümbüş anlayışını ve hatta aşk algısını değiştirdi, vakit ve kısıtlanmışlık içindeki kuvvetli ilgiyi bir kere daha fark etmemizi sağladı. Ece Temelkuran’ın dediği üzere bu biçimde bir devirde, “en apolitik beşerler bile gereksinim ânında olayları siyasi açıdan düşünmeye başladı”, dehşet ve dayanışma ise fizikî araya uygun halde kol kola girdi. Beri yandan, sistemin işlemesi için sokağa çıkıp çalışmak zorunda olanlar ve kendisini tecrit etme ayrıcalığına sahip şahıslar içinde bir tansiyon yarattı pandemi.
YENİ BİR SOĞUK SAVAŞ MI?
‘Her Şey Değişmeli’de, kendisiyle söyleşi yapılan bireyler, Covid-19 pandemisinin, neoliberal kapitalist sistemin kirli yüzünü bariz kıldığını, özgürlük-güvenlik ikileminin bir daha gündeme geldiğini, faşizm-demokrasi çelişkisini tetiklediğini, “eski normaller” ile “yeni normaller” içinde bir uçurum yarattığını, kamusal-özel ayrımının dramatik sonuçlarının görüldüğünü vurguluyor.
Pekala, ya daha sonrası?
Brian Eno, pandeminin akabinde dayanışmanın kıymet kazanacağını düşünenlerden: “Sosyalleşmek ve bir ortada olmak üzere, klasik sanayilerin birdenbire durmasıyla ortaya çıkan büyük boşlukları aşmak için bir arada çalışmak üzere, insanların şu son birkaç ayda (belki biraz daha uzun süredir) edindiği hünerlerin geleceği inşa etme sürecimizin bir modülü olacağını umuyorum ben. Richard Sennett DiEM TV’de dayanışmanın bir zanaat olduğunu söylemişti, ben de tıpkı fikirdeyim. Dayanışma zaten gerçekleşmez; birlikte talim edip geliştirmemiz gereken bir şeydir. Dayanışmanın, öfkenin eseri olduğuna inanmadığını da söylemişti Sennett. Öfke, insanları dayanışma kurmaya teşvikte tesirlidir lakin dayanışma için tefekküre, önemsemeye ve düşünmeye de muhtaçlığımız var. ‘beraber daha evvel yapamadığımız neler yapabiliriz?’ diye sormamız gerekiyor. Zira unutmayalım ki dayanışma zanaatı için kullanabileceğimiz bir sürü yeni araca sahibiz.”
Öte yandan Evgeny Morozov, çözümcülük ideolojisinin pandemi daha sonrasında, sunacağı teknolojik imkânlarla toplumsal dönüşümü engellemede değerli bakılırsavler üstlenebileceğini, bununla ilişkili olarak nezaret kapitalizmini büyütebileceğini ya da kozmik eğitim ve sıhhat sistemlerini destekleyerek alternatif bir gelecek hayal etmeyi kolaylaştırabileceğini söylüyor.
Daniel Ellsberg ise pandeminin tesiriyle neoliberal kapitalist sistemin kirli çamaşırlarını ortalığa saçacak ifşacıların artmasını umut ettiğini ve bunun “acil global ihtiyaç” hâline geldiğini belirtiyor.
Stephanie Kelton, probleme nasıl bir dünyada yaşadığımızı ve nasıl bir dünyada yaşamak isteyeceğimizi bilmenin ehemmiyetinden bahsederek yaklaşıyor: “Okurların farklı bir dünyanın mümkün olduğunu, yolumuzun üstündeki birfazlaca mahzurun legal olmadığını, bu dünyayı inşa edebilmek için farklı, gerçek sınırlılıklara odaklanmamız gerektiğini görmelerine yardımcı olmak istiyorum. Sorun güç kazanmak ve akabinde da dünyayı yaşamak istediğimiz yere dönüştürebilmek.”
Tarık Ali, pandeminin değerli bir kararınun Çin’e karşı yürütülecek yeni bir Soğuk Savaş olacağını düşünüyor. ötekinin ise Avrupalılar ile kıtaya ayak basmak isteyen mülteciler içinde şiddetlenecek tansiyonlar olduğunu öngörüyor.
‘ESKİ VE ‘YENİ NORMALLER’ ORTASINDAKİ ÇİZGİ
Covid-19 pandemisine ve daha sonrasına ait fikirler ve tartışmalar çeşitli. Görüşlerine başvurulan isimlerin ortak vurgusu, pandeminin herkesi yorduğu ve daha fazlaca yoracağı. Zira Renata Avila’nın da dediği üzere “küresel oligarşi, bütün kaynaklarını ve siyasi gücünü Covid-19 pandemisinden daha sonrasını tümüyle kendi lehine çevirmek için seferber ediyor.” Çoğunluk ise teknolojiyi denetim eden az sayıdaki şirketin özelleştirdiği kamusal ömrü ve siyaseti geri almaya uğraşıyor.
Kitapta fikir beyan edenler, pandeminin global kriz diye nitelendiği, hayatın durma noktasına geldiği ve büyük karantinaların ruhumuzu sıktığı; toplumsal, kültürel ve ekonomik badirelerin baş gösterdiği günlere bir daha bakmamızı sağlıyor. Bugünlerde, o devri anımsamak kıymetli zira her an oraya geri dönme mümkünlüğü kapıda.
2020 başından bu yana köprünün altından fazlaca varyant aktı ve pandemi bunların yenilerine hamile. Ufukta yeni krizler de görünüyor. Tam da bu niçinle her şeyin başına dönüp o günlere bakmamız, “eski” ve “yeni normaller” ortasına ince bir çizgi çekmemiz gerekiyor. Öte yandan, bizi bugünlere getiren ve bazılarına sürekli kazanacağını düşündüren sistemi de değiştirme vaktinin oldukçatan geldiğini hatırlatıyor pandemi.
‘Her Şey Değişmeli’de kelam alanlar, bu dönüşümün zorunluluğuna atıf yapıyor: “Başka bir artık hayal etmenin” ve neoliberal kapitalist sistemin ömürlerimize soktuğu Truva atını yenmemiz gerektiğini belirtiyorlar…