3 Temmuz 1869’ta doğan Charlotte Perkins Gilman, erken devir feminist edebiyatın kıymetli muharrirleri içinde anılmaktadır. Gilman, yalnızca yayınladığı kitaplarla, makalelerle değil, eşit oy hakkı, eşit fiyat üzere bir hayli bahiste yürüttüğü çalışmalarla da isminden kelam ettirmeyi başaran bir aktivisttir.
Gilman’ın Türkçeye çevrilmiş toplamda dört kitabı var; bunların en yenisi olan ‘Dağı Yerinden Oynatmak’ isimli roman Melda Olcaytu çevirisi ve Cem Yayınevi etiketiyle raflardaki yerini geçtiğimiz günlerde aldı. ‘Dağı Yerinden Oynatmak’ın, “Kadınlar Ülkesi” isimli üçlemenin birinci kitabı olduğunu da belirtmekte yarar var.
OTUZ YILLIK BİR DÜŞ
“İnsanın başına gelen her türlü değişim, olumlu olsa dahi, bir nevi travma tesiri yaratır. Ani ve büyük değişimleri hazmetmek herkes için zordur. Pekala ya benim başıma gelen eşi gibisi olmayan tecrübenin kendine has dehşetini kim anlayabilir?”
John Robertson, Himalayalar’a yaptığı seyahat sırasında bir kaza geçirir ve bir uçurumdan yuvarlanıp kaybolur. Herkes onun öldüğünü düşünmeye başlar. Aslında bu kısmen gerçektir; John zihnen ölmüş, hafızasını kaybetmiştir. Fizikî olarak da ölmek üzereyken bir küme köylü onu bulur ve taşıyıp köye getirir. Burası dağın sarp yolları arkasına şurası küçük bir Budist köyüdür, bu biçimde olduğu için de John’un izi büsbütün kaybolur.
John güzelleştikten daha sonra köyde yaşamaya başlar; o denli ki evlenir bile. Geçmişine dair hiç bir şey hatırlamadığı için kendine yesyeni bir hayat kurar; dış dünyaya büsbütün kapalı bu köy onun ikinci hayatı olur çıkar.
Ortadan tamı tamına otuz yıl geçer. Ve gün gelir, “Tibet’in gri, soğuk, çamurlu bir platosunda iki beyaz insan” karşı karşıya gelir. John’un kız kardeşi Nellie, köylü kıyafetleri giydiği biçimde deri kemer tokasından yansıyan ışıktan ağabeyini tanır ve John’un üçüncü ömrü işte bu biçimde başlar.
YENİ BİR DÜNYA
“Otuz yıl mahpus yatmış bir mahkûm bile, en nihayetinde uzun vakit evvel bıraktığına misal bir dünyaya döner.
Pekala ya ben! Güya uyuyakalmışım da ben uyurken dünyamı çalmışlardı.”
Nellie, John’u alıp Amerika’ya dönmektedir. John ise bir yandan hafızasını yeni yeni kazanırken, bir yandan da otuz yıl daha sonra “bir daha doğduğu” dünyanın ne menem bir yer olduğunu anlamaya çalışır. Ne var ki karşılaştığı her şey onun çok zorlamaktadır.
Dağı Yerinden Oynatmak, Charlotte Perkins Gilman, Tercüman: Melda Olcaytu, 176 syf., Cem Yayınevi, 2021.
Değişimi birinci etapta kız kardeşinde görür. Yaklaşık elli yaşında olan Nellie güzel bir eğitim alıp tabip olmuş, ardından bir üniversitede rektör olarak çalışmaya başlamıştır. Mesleğindeki bu ivme bir yana, Nellie son derece enerjik, genç ve özgüvenli görünmektedir.
John birinci şaşkınlığı atlattıktan daha sonra çeşitli sorular sorar, Nellie da bunun üzerine anlatmaya başlar. Otuz yılda dünya fazlaca değişmiştir. Cinsiyet eşitliği ile başlayan zihniyet değişimi, bir dizi toplumsal özgürlük ve adaleti sıkıntısını de birlikteinde getirmiştir. bu biçimdelikle “günah diye bir şeyin olmadığı, tek çeşit hapishane kaldığı, ona da karantina dendiği… yoksulluk diye bir şeyin olmadığı, işsizlik sorunu olmadığı… neredeyse hiç hastalık kalmadığı, epey az kaza olduğu, şimdi hiç yangın çıkmadığı…” bir dünya resmi çıkar John’un karşısına.
ÜTOPYADAN DİSTOPYAYA
Gilman kitabın önsözünde şöyleki müellif:
“Dağı yerinden Oynatmak kısa soluklu bir ütopyadır, bebek ütopyadır, büyümeye açıktır. Zihniyet değişiminden öbür bir değişim içermez; insanların, bilhassa bayanların mevcut olasılıklara mutlak uyanışlarını mevzu alır. İnsanların, şu anda yaşayan, var olan insanların otuz sene ortasında neler yapabileceklerine değinir- şayet isterlerse.”
Gilman’ın öne sürdüğü kısa vadeli ütopya önerisi her ne kadar tartışmaya açık olsa da, ütopya fikri 19. yüzyılda kendine oldukcaça yer bulur. Pek doğal bunda yaşanan gelişmelerin hissesi büyüktür. Marx, Engels, Proudhon, Darwin üzere düşünürler toplumsal-siyasal statükoyu tehdit ederlerken, elektriğin farklı alanlarda kullanması, buharlı germilerin yaygınlaşması üzere bilimsel gelişmeler de rasyonel niyete olan inancı arttırır. Öbür bir değişle beşerler “başka bir dünyanın” epey da uzakta olmadığını düşünmeye başlarlar.
Hal bu biçimde olunca, bunun bilhassa edebiyattaki yansımasında, bir fazlaca ütopya romanı ortaya çıkmaya başlar. Gilman’ın yazdığı ütopyalarının yanı sıra, misal tarihlerde, H. G. Wells ‘Kuyrukluyıldızın Günleri’ni, Edward Bellamy ‘Geriye Bakış (2000’den 1887’ye)’ı, Elizabeth Burgoyne Corbett ‘Yeni Amazonya: Gelecekten Bir Kesit’i, William Morris ‘Gelecekten Anılar’ı… yayınlar.
Birinci akla gelen bu örneklerin yanı sıra ütopyacı romanların çabucak hepsi sosyalist, feminist bir dünyanın nasıl bir yere benzeyeceği sorusunun peşine takılır; bu haliyle propaganda yapmaktan çekinmez ve değişen dünyaya bir omuz vermeye çalışır.
Pek alışılmış bütün bunlar I. ve II. Dünya Savaşı öncesinde yazılmış kitaplar. Bilimsel gelişmelerin dünyaya o kadar da âlâ gelmediği, dahası bilimin-değişen teknolojinin yanlış ellerde, iktidar hırsıyla büyük felaketler yarattığı gerçeğinden ve milyonlarca insanın birbirini öldürmesinden daha sonra ütopya romanlarının, yerini yavaş yavaş distopyalara bırakmaya başladığını söyleyebiliriz sanıyorum. Gerek politik kurgularda gerek bilim kurgularda gerekse de şahsi planlarımızda gelecek tiranlarla dolu bir savaş alanı ve artık o kadar da arzulanası bir yer üzere görünmüyor ne yazık ki.
Gilman, “‘Başka Bir Dünyaya’ bel bağlayarak, bu dünyaya dair umudumuzu bir çok yitirdik” diyor önsözde. meğer günümüzde “Başka Bir Dünya” da ellerimizde kayıp gitmek üzere.
Gilman’ın Türkçeye çevrilmiş toplamda dört kitabı var; bunların en yenisi olan ‘Dağı Yerinden Oynatmak’ isimli roman Melda Olcaytu çevirisi ve Cem Yayınevi etiketiyle raflardaki yerini geçtiğimiz günlerde aldı. ‘Dağı Yerinden Oynatmak’ın, “Kadınlar Ülkesi” isimli üçlemenin birinci kitabı olduğunu da belirtmekte yarar var.
OTUZ YILLIK BİR DÜŞ
“İnsanın başına gelen her türlü değişim, olumlu olsa dahi, bir nevi travma tesiri yaratır. Ani ve büyük değişimleri hazmetmek herkes için zordur. Pekala ya benim başıma gelen eşi gibisi olmayan tecrübenin kendine has dehşetini kim anlayabilir?”
John Robertson, Himalayalar’a yaptığı seyahat sırasında bir kaza geçirir ve bir uçurumdan yuvarlanıp kaybolur. Herkes onun öldüğünü düşünmeye başlar. Aslında bu kısmen gerçektir; John zihnen ölmüş, hafızasını kaybetmiştir. Fizikî olarak da ölmek üzereyken bir küme köylü onu bulur ve taşıyıp köye getirir. Burası dağın sarp yolları arkasına şurası küçük bir Budist köyüdür, bu biçimde olduğu için de John’un izi büsbütün kaybolur.
John güzelleştikten daha sonra köyde yaşamaya başlar; o denli ki evlenir bile. Geçmişine dair hiç bir şey hatırlamadığı için kendine yesyeni bir hayat kurar; dış dünyaya büsbütün kapalı bu köy onun ikinci hayatı olur çıkar.
Ortadan tamı tamına otuz yıl geçer. Ve gün gelir, “Tibet’in gri, soğuk, çamurlu bir platosunda iki beyaz insan” karşı karşıya gelir. John’un kız kardeşi Nellie, köylü kıyafetleri giydiği biçimde deri kemer tokasından yansıyan ışıktan ağabeyini tanır ve John’un üçüncü ömrü işte bu biçimde başlar.
YENİ BİR DÜNYA
“Otuz yıl mahpus yatmış bir mahkûm bile, en nihayetinde uzun vakit evvel bıraktığına misal bir dünyaya döner.
Pekala ya ben! Güya uyuyakalmışım da ben uyurken dünyamı çalmışlardı.”
Nellie, John’u alıp Amerika’ya dönmektedir. John ise bir yandan hafızasını yeni yeni kazanırken, bir yandan da otuz yıl daha sonra “bir daha doğduğu” dünyanın ne menem bir yer olduğunu anlamaya çalışır. Ne var ki karşılaştığı her şey onun çok zorlamaktadır.
Dağı Yerinden Oynatmak, Charlotte Perkins Gilman, Tercüman: Melda Olcaytu, 176 syf., Cem Yayınevi, 2021.
Değişimi birinci etapta kız kardeşinde görür. Yaklaşık elli yaşında olan Nellie güzel bir eğitim alıp tabip olmuş, ardından bir üniversitede rektör olarak çalışmaya başlamıştır. Mesleğindeki bu ivme bir yana, Nellie son derece enerjik, genç ve özgüvenli görünmektedir.
John birinci şaşkınlığı atlattıktan daha sonra çeşitli sorular sorar, Nellie da bunun üzerine anlatmaya başlar. Otuz yılda dünya fazlaca değişmiştir. Cinsiyet eşitliği ile başlayan zihniyet değişimi, bir dizi toplumsal özgürlük ve adaleti sıkıntısını de birlikteinde getirmiştir. bu biçimdelikle “günah diye bir şeyin olmadığı, tek çeşit hapishane kaldığı, ona da karantina dendiği… yoksulluk diye bir şeyin olmadığı, işsizlik sorunu olmadığı… neredeyse hiç hastalık kalmadığı, epey az kaza olduğu, şimdi hiç yangın çıkmadığı…” bir dünya resmi çıkar John’un karşısına.
ÜTOPYADAN DİSTOPYAYA
Gilman kitabın önsözünde şöyleki müellif:
“Dağı yerinden Oynatmak kısa soluklu bir ütopyadır, bebek ütopyadır, büyümeye açıktır. Zihniyet değişiminden öbür bir değişim içermez; insanların, bilhassa bayanların mevcut olasılıklara mutlak uyanışlarını mevzu alır. İnsanların, şu anda yaşayan, var olan insanların otuz sene ortasında neler yapabileceklerine değinir- şayet isterlerse.”
Gilman’ın öne sürdüğü kısa vadeli ütopya önerisi her ne kadar tartışmaya açık olsa da, ütopya fikri 19. yüzyılda kendine oldukcaça yer bulur. Pek doğal bunda yaşanan gelişmelerin hissesi büyüktür. Marx, Engels, Proudhon, Darwin üzere düşünürler toplumsal-siyasal statükoyu tehdit ederlerken, elektriğin farklı alanlarda kullanması, buharlı germilerin yaygınlaşması üzere bilimsel gelişmeler de rasyonel niyete olan inancı arttırır. Öbür bir değişle beşerler “başka bir dünyanın” epey da uzakta olmadığını düşünmeye başlarlar.
Hal bu biçimde olunca, bunun bilhassa edebiyattaki yansımasında, bir fazlaca ütopya romanı ortaya çıkmaya başlar. Gilman’ın yazdığı ütopyalarının yanı sıra, misal tarihlerde, H. G. Wells ‘Kuyrukluyıldızın Günleri’ni, Edward Bellamy ‘Geriye Bakış (2000’den 1887’ye)’ı, Elizabeth Burgoyne Corbett ‘Yeni Amazonya: Gelecekten Bir Kesit’i, William Morris ‘Gelecekten Anılar’ı… yayınlar.
Birinci akla gelen bu örneklerin yanı sıra ütopyacı romanların çabucak hepsi sosyalist, feminist bir dünyanın nasıl bir yere benzeyeceği sorusunun peşine takılır; bu haliyle propaganda yapmaktan çekinmez ve değişen dünyaya bir omuz vermeye çalışır.
Pek alışılmış bütün bunlar I. ve II. Dünya Savaşı öncesinde yazılmış kitaplar. Bilimsel gelişmelerin dünyaya o kadar da âlâ gelmediği, dahası bilimin-değişen teknolojinin yanlış ellerde, iktidar hırsıyla büyük felaketler yarattığı gerçeğinden ve milyonlarca insanın birbirini öldürmesinden daha sonra ütopya romanlarının, yerini yavaş yavaş distopyalara bırakmaya başladığını söyleyebiliriz sanıyorum. Gerek politik kurgularda gerek bilim kurgularda gerekse de şahsi planlarımızda gelecek tiranlarla dolu bir savaş alanı ve artık o kadar da arzulanası bir yer üzere görünmüyor ne yazık ki.
Gilman, “‘Başka Bir Dünyaya’ bel bağlayarak, bu dünyaya dair umudumuzu bir çok yitirdik” diyor önsözde. meğer günümüzde “Başka Bir Dünya” da ellerimizde kayıp gitmek üzere.