Y. Doğan Çetinkaya’nın derlediği ‘Osmanlı’da Marksizm ve Sosyalizm-Yeni Jenerasyon Çalışmalar’ isimli araştırma kitabı İrtibat Yayınları etiketiyle yayımlandı. Kitap, eski jenerasyon tarafınca milliyetçilik veya liberalizm başlıkları altında bedellendirilen Marksist ve sosyalist niyetin Osmanlı’da tek bir dini/etnik kümeye bağlı kalmadan nasıl geliştiğini yeni jenerasyon makaleler ışığında ortaya koymakta.
1975 yılında İstanbul’da doğan Y. Doğan Çetinkaya, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Milletlerarası İlgiler Kısmı’ndan mezun olduktan daha sonra birinci yüksek lisansını Boğaziçi Üniversitesi Tarih Kısmı’nda, ikinci yüksek lisansını ise bir daha birebir kısımda Central European University’de tamamladı. Hollanda’nın Leiden Üniversitesi’nde Ortadoğu Çalışmaları alanında doktora derecesini alan Çetinkaya bugün, doçent hekim unvanıyla İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde öğretim üyeliği vazifesini sürdürmektedir. Tarih Vakfı’nın lider yardımcılığı nazaranvini de sürdüren akademisyenin birfazlaca makalesinin yanı sıra ‘1908 Osmanlı Boykotu: Bir Toplumsal Hareketin Analizi’, ‘Osmanlı’yı Müslümanlaştırmak: Kitle Siyaseti, Toplumsal Sınıflar, Boykotlar ve Ulusal İktisat’ (1909-1914), ‘Gelecek 1917: Tarih, İhtilal, Kültür (Foti Benlisoy ile beraber)’ kitapları ile ‘Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Tecrübe, Ortadoğu: Direniş, İhtilal, Emperyalizm, Tanzimat’tan Günümüze Türkiye Emekçi Sınıfı Tarihi 1839-2014: Yeni Yaklaşımlar, Yeni Alanlar, Yeni Sorular (Mehmet Ö. Alkan ile beraber)’, ‘1917: Rusya’da İhtilalde Devrim (Mehmet Ö. Alkan ile beraber)’ başlıklı derlemeleri yayımlandı. Müellifin son derlemesi ‘Osmanlı’da Marksizm ve Sosyalizm-Yeni Jenerasyon Çalışmalar’ ise Bağlantı Yayınları etiketiyle yakın vakitte yayımlandı. Önsözde açıklandıği üzere 2000’li senelerdan daha sonra personel sınıfı üzerine yeni çalışmaların sürat kazanmasının akabinde 2014 yılında Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar mecmuasında bu kitabın konusu olan makaleler oluşturulmaya başlandı. Fakat mecmua makalelerinden kitaba geçiş kelam konusu olunca çalışmalar gözden geçirildi ve genişletildi, üç yeni yazı eklendi. Oluşum süreci bu biçimde olan kitabın temel hareket noktası yeni nesil çalışmaları barındırması. Çünkü eski nesil çalışmaların biroldukca noktada yetersiz kaldığı belirtilmekte. Bu savın temel desteğini açıklamak gerekirse eski nesil çalışmaların sosyalist hareketleri müstakil olarak ele almaktan fazla milliyetçi yahut liberal hareketlerin bir kesimi olarak görmeleri. Öte yandan sosyalizmi benimseyen Türklerin aslında sosyalist olmadıkları (ya da sosyalizmi bilmeden sosyalist oldukları) ön kabulünden hareket etmeleri; sosyalizmi Selânik merkezli hareketlerin odağında gayrimüslimlere atfetmeleri. Öbür bir deyişle kitabın odak noktasında eski jenerasyon çalışmaların tarihyazımına eklemlediği birtakım yargıları yeni nesil çalışmalarla kırarak bugün dahi sosyalizmin ve Marksizm’in Türkiye’deki çağdaş geçmişinin tartışma konusu olacağını ampirik çalışmalarla ortaya koymak yer alıyor. Bu doğrultuda “Osmanlıca Marksizm” başlığını taşıyan birinci makale Çetinkaya’ya ilişkin. Makale, muharririn tabiriyle “Osmanlıca kaynaklara erişebilen bir kişinin o çağda Marksizmin ABC’sini öğrenebileceğini tez ediyor.” Hakikaten, birincinin “iştirakiyyun, iştirak-i emval” üzere isimlerle anılan sosyalizme ve Marksizm’e dair daha kapsamlı ayrıntıların İştirak gazetesi vasıtasıyla yayımlandığı belirtilmekte ki “amele/işçi” ayrımının bir daha bu etrafta gelişerek şuurlu bir biçimde yer aldığı, “proleter ahali” üzere daha spesifik tabirlerin kullanıldığı da vurgulanıyor. Tüm bunlar da kıymetli bir konuya işaret ediyor: İştirak etrafını liberal olarak nitelemenin mümkün olmadığına.
Osmanlı’da Marksizm ve Sosyalizm: Yeni Nesil Çalışmalar, Kolektif, 248 syf., İrtibat Yayıncılık, 2021.
İ. Arda Odabaşı’na ilişkin ikinci makale ise “Kızıllaşan Türkler: Osmanlı’da Erken Türk Sosyalizmi (1904-1910)” başlığını taşımakta. Makale Temmuz 1908’den 1910 yılının sonlarına uzayan bir müddetçte Selanik merkezli olarak sosyalizmin yalnızca gayrimüslimler içinde değil Türkler içinde da yayıldığını belirtmekte. Bu minvalde şiirden romana, romandan çeviriye varana dek kültürel alanda canlı tartışmaların yer aldığı ve bu canlılığın siyasi yansımalarının da olduğu gösterilmekte. Kabaca kısaca bu makale Türkleri odağına alsa da Osmanlı’nın en kozmopolit merkezlerinden Selanik’te sosyalist fikrin rastgele bir etnik ya da dini kümeye bağlı kalmaksızın yayıldığını ortaya koymakta.
Stefo Benlisoy’un kaleme aldığı üçüncü makale ise “Sosyal Demokrasiden Devrimci Sendikalizme: Meşrutiyet İstanbul’unda Bir Emekçi Örgütünün Evrimi” başlığını taşıyor. “Türkiye Sosyalist Merkezi” ve onun yayın organı Ergatis’ten çoğunluğunu Rum emekçilerin oluşturduğu “Beynelmilel Çalışanlar İttihadı”na, TKP’nin kuruluşuna kadar tesir eden bir müddetç husus edilmekte.
Yaşar Tolga Cora’nın yazdığı dördüncü makale ise “Sosyal Demokrat Hınçak Partisi’nin İstanbul Öğrenci Birliği ve Mecmuası Gaydz (1911-1914)” başlığına sahip. Makale, Gaydz’ın sosyalist fikrin gelişmeninde oynadığı rolle ve sosyalist terminolojiye yaptığı katkılarla bir arada mecmua etrafında öğrenci örgütlenmesinin boyutlarını irdelemekte.
Bilge Seçkin Çetinkaya’ya ilişkin olan “Tiyatro Sahnelerinde Türkçe Sosyalizm” başlıklı beşinci makale ise 1908 Devrimi’nden daha sonra sürat kazanan tiyatro faaliyetleri ve politik tiyatro içerisinde sosyalist niyetin de yer aldığını göstermekte.
“1919 Seçimlerinde Sosyalistler, Numan Usta ve Mesleksel Temsil” başlıklı altıncı makale ise Erol Ülker’e ilişkin. Makale, Mütareke’den daha sonra İstanbul’da kurulan kıymetli sosyalist partilerden Türkiye Personel ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın seçim sürecindeki izleğini ve Numan Usta’nın mebus seçilmesini İttihatçı etrafın sosyalist fikrin karşısındaki pozisyonunu açıklayarak anlatmakta.
Mehmet Ö. Alkan’ın yazdığı yedinci ve son makale “Brüksel’den İstanbul’a Manifesto Üzerine Notlar…” ise Komünist Manifesto’nun Türkçeye çevrilme sürecine odaklanmış.
Tüm makalelerden etraflıca kelam etmek bu yazının boyutunu aşsa da önsözde de açıklandıği üzere yeni nesil çalışmalar kelam konusu. Çünkü yeni nesil çalışmalar sosyalizmi ve Marksizm’i üst başlıklar içerisinde kıymetlendirmekten çok iki hareketin de katmanlı bir yapı içerisinde nasıl geliştiğini göstermekte. bu biçimdelikle yeni bir tarihyazımına katkı sağlayan kitap her iki niyetin de Osmanlı’daki gelişim sürecini bir daha tartışmaya açmakta.
“Yani aslında bu bir kuşaklararası yorum tartışması da değil. Bu kitaptaki çalışmalar bu alanda gerçek manada ampirik araştırmanın ve kuramsal tartışmanın yeni başladığına işaret ediyorlar. Her ne kadar bu hususları çalışmak Birinci olarak hem geçmiş jenerasyonların ön kabulleri tıpkı vakitte neoliberal dünya yüzünden adeta bir akıntıya karşı kürek çekmek manasına gelse de bugün yeni jenerasyon çalışmalar bizlere artık yeni kapıları aralıyor.”
1975 yılında İstanbul’da doğan Y. Doğan Çetinkaya, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Milletlerarası İlgiler Kısmı’ndan mezun olduktan daha sonra birinci yüksek lisansını Boğaziçi Üniversitesi Tarih Kısmı’nda, ikinci yüksek lisansını ise bir daha birebir kısımda Central European University’de tamamladı. Hollanda’nın Leiden Üniversitesi’nde Ortadoğu Çalışmaları alanında doktora derecesini alan Çetinkaya bugün, doçent hekim unvanıyla İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde öğretim üyeliği vazifesini sürdürmektedir. Tarih Vakfı’nın lider yardımcılığı nazaranvini de sürdüren akademisyenin birfazlaca makalesinin yanı sıra ‘1908 Osmanlı Boykotu: Bir Toplumsal Hareketin Analizi’, ‘Osmanlı’yı Müslümanlaştırmak: Kitle Siyaseti, Toplumsal Sınıflar, Boykotlar ve Ulusal İktisat’ (1909-1914), ‘Gelecek 1917: Tarih, İhtilal, Kültür (Foti Benlisoy ile beraber)’ kitapları ile ‘Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Tecrübe, Ortadoğu: Direniş, İhtilal, Emperyalizm, Tanzimat’tan Günümüze Türkiye Emekçi Sınıfı Tarihi 1839-2014: Yeni Yaklaşımlar, Yeni Alanlar, Yeni Sorular (Mehmet Ö. Alkan ile beraber)’, ‘1917: Rusya’da İhtilalde Devrim (Mehmet Ö. Alkan ile beraber)’ başlıklı derlemeleri yayımlandı. Müellifin son derlemesi ‘Osmanlı’da Marksizm ve Sosyalizm-Yeni Jenerasyon Çalışmalar’ ise Bağlantı Yayınları etiketiyle yakın vakitte yayımlandı. Önsözde açıklandıği üzere 2000’li senelerdan daha sonra personel sınıfı üzerine yeni çalışmaların sürat kazanmasının akabinde 2014 yılında Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar mecmuasında bu kitabın konusu olan makaleler oluşturulmaya başlandı. Fakat mecmua makalelerinden kitaba geçiş kelam konusu olunca çalışmalar gözden geçirildi ve genişletildi, üç yeni yazı eklendi. Oluşum süreci bu biçimde olan kitabın temel hareket noktası yeni nesil çalışmaları barındırması. Çünkü eski nesil çalışmaların biroldukca noktada yetersiz kaldığı belirtilmekte. Bu savın temel desteğini açıklamak gerekirse eski nesil çalışmaların sosyalist hareketleri müstakil olarak ele almaktan fazla milliyetçi yahut liberal hareketlerin bir kesimi olarak görmeleri. Öte yandan sosyalizmi benimseyen Türklerin aslında sosyalist olmadıkları (ya da sosyalizmi bilmeden sosyalist oldukları) ön kabulünden hareket etmeleri; sosyalizmi Selânik merkezli hareketlerin odağında gayrimüslimlere atfetmeleri. Öbür bir deyişle kitabın odak noktasında eski jenerasyon çalışmaların tarihyazımına eklemlediği birtakım yargıları yeni nesil çalışmalarla kırarak bugün dahi sosyalizmin ve Marksizm’in Türkiye’deki çağdaş geçmişinin tartışma konusu olacağını ampirik çalışmalarla ortaya koymak yer alıyor. Bu doğrultuda “Osmanlıca Marksizm” başlığını taşıyan birinci makale Çetinkaya’ya ilişkin. Makale, muharririn tabiriyle “Osmanlıca kaynaklara erişebilen bir kişinin o çağda Marksizmin ABC’sini öğrenebileceğini tez ediyor.” Hakikaten, birincinin “iştirakiyyun, iştirak-i emval” üzere isimlerle anılan sosyalizme ve Marksizm’e dair daha kapsamlı ayrıntıların İştirak gazetesi vasıtasıyla yayımlandığı belirtilmekte ki “amele/işçi” ayrımının bir daha bu etrafta gelişerek şuurlu bir biçimde yer aldığı, “proleter ahali” üzere daha spesifik tabirlerin kullanıldığı da vurgulanıyor. Tüm bunlar da kıymetli bir konuya işaret ediyor: İştirak etrafını liberal olarak nitelemenin mümkün olmadığına.
Osmanlı’da Marksizm ve Sosyalizm: Yeni Nesil Çalışmalar, Kolektif, 248 syf., İrtibat Yayıncılık, 2021.
İ. Arda Odabaşı’na ilişkin ikinci makale ise “Kızıllaşan Türkler: Osmanlı’da Erken Türk Sosyalizmi (1904-1910)” başlığını taşımakta. Makale Temmuz 1908’den 1910 yılının sonlarına uzayan bir müddetçte Selanik merkezli olarak sosyalizmin yalnızca gayrimüslimler içinde değil Türkler içinde da yayıldığını belirtmekte. Bu minvalde şiirden romana, romandan çeviriye varana dek kültürel alanda canlı tartışmaların yer aldığı ve bu canlılığın siyasi yansımalarının da olduğu gösterilmekte. Kabaca kısaca bu makale Türkleri odağına alsa da Osmanlı’nın en kozmopolit merkezlerinden Selanik’te sosyalist fikrin rastgele bir etnik ya da dini kümeye bağlı kalmaksızın yayıldığını ortaya koymakta.
Stefo Benlisoy’un kaleme aldığı üçüncü makale ise “Sosyal Demokrasiden Devrimci Sendikalizme: Meşrutiyet İstanbul’unda Bir Emekçi Örgütünün Evrimi” başlığını taşıyor. “Türkiye Sosyalist Merkezi” ve onun yayın organı Ergatis’ten çoğunluğunu Rum emekçilerin oluşturduğu “Beynelmilel Çalışanlar İttihadı”na, TKP’nin kuruluşuna kadar tesir eden bir müddetç husus edilmekte.
Yaşar Tolga Cora’nın yazdığı dördüncü makale ise “Sosyal Demokrat Hınçak Partisi’nin İstanbul Öğrenci Birliği ve Mecmuası Gaydz (1911-1914)” başlığına sahip. Makale, Gaydz’ın sosyalist fikrin gelişmeninde oynadığı rolle ve sosyalist terminolojiye yaptığı katkılarla bir arada mecmua etrafında öğrenci örgütlenmesinin boyutlarını irdelemekte.
Bilge Seçkin Çetinkaya’ya ilişkin olan “Tiyatro Sahnelerinde Türkçe Sosyalizm” başlıklı beşinci makale ise 1908 Devrimi’nden daha sonra sürat kazanan tiyatro faaliyetleri ve politik tiyatro içerisinde sosyalist niyetin de yer aldığını göstermekte.
“1919 Seçimlerinde Sosyalistler, Numan Usta ve Mesleksel Temsil” başlıklı altıncı makale ise Erol Ülker’e ilişkin. Makale, Mütareke’den daha sonra İstanbul’da kurulan kıymetli sosyalist partilerden Türkiye Personel ve Çiftçi Sosyalist Fırkası’nın seçim sürecindeki izleğini ve Numan Usta’nın mebus seçilmesini İttihatçı etrafın sosyalist fikrin karşısındaki pozisyonunu açıklayarak anlatmakta.
Mehmet Ö. Alkan’ın yazdığı yedinci ve son makale “Brüksel’den İstanbul’a Manifesto Üzerine Notlar…” ise Komünist Manifesto’nun Türkçeye çevrilme sürecine odaklanmış.
Tüm makalelerden etraflıca kelam etmek bu yazının boyutunu aşsa da önsözde de açıklandıği üzere yeni nesil çalışmalar kelam konusu. Çünkü yeni nesil çalışmalar sosyalizmi ve Marksizm’i üst başlıklar içerisinde kıymetlendirmekten çok iki hareketin de katmanlı bir yapı içerisinde nasıl geliştiğini göstermekte. bu biçimdelikle yeni bir tarihyazımına katkı sağlayan kitap her iki niyetin de Osmanlı’daki gelişim sürecini bir daha tartışmaya açmakta.
“Yani aslında bu bir kuşaklararası yorum tartışması da değil. Bu kitaptaki çalışmalar bu alanda gerçek manada ampirik araştırmanın ve kuramsal tartışmanın yeni başladığına işaret ediyorlar. Her ne kadar bu hususları çalışmak Birinci olarak hem geçmiş jenerasyonların ön kabulleri tıpkı vakitte neoliberal dünya yüzünden adeta bir akıntıya karşı kürek çekmek manasına gelse de bugün yeni jenerasyon çalışmalar bizlere artık yeni kapıları aralıyor.”