Max Frisch, Almanca konuşulan coğrafyada öne çıkan yazarlardandı. Mimarlıkla ve gazetecilikle desteklediği müellifliği, onun müşahede yeteneğini geliştirmişti. Bu sayede, 1941’de orduya çağrılıp gönderildiği İsviçre-Almanya hududunda metinlerini kaleme almayı sürdürdü. O devirde yazdıkları, çabucak sonrasında klasik sayılacak yapıtlara evrildi: ‘Homo Faber’, ‘Stiller’, ‘Montauk’, ‘Günlükler’ (1946-1949, 1966-1971) ve ‘Mavi Sakal’ bunlardan birkaçıydı.
Frisch, bu kitaplarında ve öteki metinlerinde kimlik sorunu, çağdaş toplumdaki ahlaki tansiyonlar ve yabancılaşma üzere temalara yer vermişti. Öte yandan kendi hayatından kesimleri romanlarına serpen müellif, “Otobiyografi kurgudur” demiş ve bunu, “Gerçek kurmacada gizlenir, kurmaca ise sıklıkla gerçektir” cümlesiyle desteklemişti.
Frisch’in kelam konusu belirlemelerinin art planında, askerlik nazaranvi sırasında bulunduğu ormanlık ve dağlık yerlerde kendisini, oburlarının ve tabiatın sesini dinlemeyi öğrenmesi bulunuyordu. Yabancılaşma, kimlik arayışı ve var oluş krizleri üzerine düşünmeye de bir daha tıpkı devirde başlamıştı. İktidarlar tarafınca kıskaca alınan insanların yaşadığı endişeyi ve yüzleştiği varoluşsal çıkmazları, heba edilmiş omurların geri döndürülemezliğini, hayatta kalmak için bir umuda tutunmanın gerekliliğini ve hiç bir uğraşı bulunmayan insanın içi boşalarak yaşlanıp gidişini anlatırken “yazmak kendini okumaktır” diyerek günlüklerini kaleme almaya koyulmuştu Frisch.
1966-1971 ortası tuttuğu defterlerde yer alan, akabinde ‘Günlükler’de de bulunan “Soruşturmalar” başlıklı kısımlar ‘Sorular, Sorular, Sorular’ ismiyle kitaplaştırıldı. Türkçeye Ogün Duman tarafınca çevrilen metin, daha evvel meselae rastlamadığımız çeşitten. “Soruşturma” ismiyle kısımlara ayrılmış kitap onlarca sorudan oluşuyor. Okura (ve kendisine) yönelttiği bu sorularla Frisch, herkesi hem düşünmeye, karşılıklar vermeye ve bunlardan yeni sorular türetmeye çağırıyor birebir vakitte insanın var oluşu üzerine bir anket kurguluyor.
BELLEĞİN SONLARINI ZORLAMAK
Sorular yönelten ve bunlara aldığı karşılıklarla “doğurtma” sanatının ustası diye anılan Sokrates, Antik Yunan’da siyasetçileri kızdırmış, halkın değerli bir kısmının ise ilgisini çekmişti. Güzel bir sorgucuydu, rastgele bir önyargısı yoktu, aldığı karşılıklar yeni soruları tetikliyordu, vefata giderken kendisini hatalı ilan edenleri dillendirdiği soruyla yargılamıştı. özetlemek gerekirsesı Sokrates, sorunun gücüne ve değerine inanıyor, bunu düşünmenin temeline yerleştiriyor, bir epey şeyi değiştirme yolunda sorularla değerli bir adım atılacağını düşünüyordu.
Sorular, Sorular, Sorular, Max Frisch, Tercüman: Ogün Duman, 112 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Sıraladığı sorularla Sokrates’in bıraktığı izleri takip eden Frisch, 1966-1971 ortası tuttuğu günlüklerde ve oraya girmeyen kimi soruşturmalarında, 1960’ların (ve daha öncesinin) tansiyonlu politik ortamından, bilhassa Kıta Avrupası’ndaki varoluşsal sorunlardan ve insan bağlarından hareket ediyor. Bu manada ‘Sorular, Sorular, Sorular’ı iki düzlemde pahalandırmak gerek: Birincisi, Frisch’in bir sıra sistemiyle kaleme aldığı ‘Günlükler 1966-1971’ bağlamında. İkincisi başlı başına bir kitap olarak.
İkinci Dünya Savaşı’nın yıkıntıları üzerine inşa edilen Kıta Avrupası’ndaki yeni hayat ve siyasi kamplaşmalar, Frisch’in günlüklerinin ikinci cildinin ana izleğiydi. Bunu, birtakım kimi edebiyatla birtakım kimi ideolojiyle destekleyen müellif, ortalara sorular/soruşturmalar yerleştirmişti. Kelam konusu sorular, anlattığı bir olayın, ele aldığı siyasi bir tansiyonun, incelediği edebi bir pasajın ya da şahit olduğu bir sorunun akabinde geliyordu. hiç birine karşılık vermediği bu sorular sayesinde kendisine ve okura düşünme kapıları açmıştı.
‘Günlükler 1966-1971’den bağımsız biçimde değerlendirildiğinde ise bu sorular her an, her yerde ve herkes tarafınca gerçekleştirilebilecek bir tıp anket üzere görünüyor: İstek eden, yanıtlamaya istediği sorudan başlayabilir, beğenmediğini geçebilir ya da mevcutlardan hareketle yahut ona zıt olarak yeni sorular meydana getirebilir.
Her iki değerlendirmedeki ortak nokta, Frisch’in politik, edebi, varoluşsal ve yaşamsal ataklar yaptığı; geniş bir kitleye seslenerek zihnin karanlık noktalarına atılmış bir epey mevzuyu geri çağırdığı ve belleğin hudutlarını zorladığı. “Kiminle asla karşılaşmamış olmayı dilerdiniz?”, bu manada hayati sorulardan. Bir oburu, “Hastalık, trafik kazası ya da benzeri bir niçinle vefatı içinizi umutla dolduracak siyasetçinin ismi nedir, yoksa her insanın yerinin doldurulabileceğine mi inanıyorsunuz?”
OKURU KENDİSİYLE ‘KAVGAYA SÜRÜKLEYEN SORUŞTURMALAR
Frisch’in soruları, kişisel ve kolektif düşünmeyi, ötürüsıyla bir daha birebir doğrultuda yanıtlamayı (eyleme geçmeyi) sağlayacak nitelikte. 1930 ve 1940’ların acı tecrübelerini, 1960’ların sert rüzgârlarını, Soğuk Savaş’ı, politik hengameleri ve insanların birbiriyle kurduğu (veya kuramadığı) ilgileri düşünüp özeleştiri yapmayı kolaylaştıracak cinsten sorularıyla müellif, bir manada hudut uçlarına dokunuyor ve düşünmekten kaçanların üstüne gidiyor: Evlilikleri, kadın-erkek alakasını, güven-kuşku ikilemini, eril bakış açısını, LGBTİ+ bireylere karşı geliştirilen önyargıları, aşkın tarifi ve yaşanışı içindeki farkları, umudun ne olup olmadığını, umut-devrim ilişkisini, utancı, mizahı, kıskançlığı, umursamazlığı, toplumsal sınıflar içindeki geçişkenliği ya da duvarları, yaşlılığı, İlah inancını, para kazanmayı ya da kazanamamayı, para istiflemeyi ve bonkörlüğü, yaşanan ve satın alınan dostluğu sorguluyor.
Frisch’in soruşturmaları, bir insanın ömrü boyunca karşılaşabileceği çabucak her şeyle kontaklı. Verilebilecek karşılıklar ve o karşılıkların kişiyi sürükleyebileceği noktalar dikkate alındığında, soruların çok sert olduğunu görüyoruz. örneğin “Hangisinden daha fazlaca korkarsınız; arkadaşınızun yargısından mı, düşmanınızın yargısından mı?”, sorusu ve mümkün karşılıkları oldukça toz kaldırabilir. Misal biçimde, bir toprağa bağlılığa ve yersizliğe-yurtsuzluğa, aidiyete, değişen teknolojinin gelişmenine, mülkiyete ve mülksüzlüğe, mevt korkusuna dair soruları da insanı huzursuz etme potansiyeline sahip.
Ahlaka dair peş peşe yönelttiği iki soru, huzursuzluk ihtimalini kuvvetlendiriyor: “Harekete geçmedilk evvel ahlaki bakış açısına nazaran mi karar verirsiniz, yoksa edimlerinizi daha sonradan ahlaki olarak haklı gösterebilmeniz sizin için kâfi midir?” ve “Hangisi size daha hayli kahır verir; ahlaki açılardan haklı gösterilemeyecek bir yarar mı, yoksa bu biçimde bir hasılattan vazgeçmek mi?”
Frisch’in soruları, kişiyi kendisini, hayatını ve gündelik ömrün bireye yüklediği vazifeleri ve sorumlulukları gözden geçirmeye zorluyor. Muharririn soruları, gazetelere ve çeşitli basın organlarına soruşturma formatı için ilham vermiş, okurlarına benzeri evraklar sunmanın yolunu açmış ve toplumsal tartışmaların yeni bir boyut kazanmasını sağlamış.
Siegfried Unseld, “oyunbaz” diye nitelediği Frisch’in, sorularıyla “okuru kışkırttığını” söylüyor. Sahiden de o denli.
Okura arka arda üç yüz elli bir soru yönelten Frisch, herkesi kendi kendisiyle baş başa bırakıyor. Öbür bir deyişle okuru benliğiyle bir “kavgaya” itiyor.
Frisch, bu kitaplarında ve öteki metinlerinde kimlik sorunu, çağdaş toplumdaki ahlaki tansiyonlar ve yabancılaşma üzere temalara yer vermişti. Öte yandan kendi hayatından kesimleri romanlarına serpen müellif, “Otobiyografi kurgudur” demiş ve bunu, “Gerçek kurmacada gizlenir, kurmaca ise sıklıkla gerçektir” cümlesiyle desteklemişti.
Frisch’in kelam konusu belirlemelerinin art planında, askerlik nazaranvi sırasında bulunduğu ormanlık ve dağlık yerlerde kendisini, oburlarının ve tabiatın sesini dinlemeyi öğrenmesi bulunuyordu. Yabancılaşma, kimlik arayışı ve var oluş krizleri üzerine düşünmeye de bir daha tıpkı devirde başlamıştı. İktidarlar tarafınca kıskaca alınan insanların yaşadığı endişeyi ve yüzleştiği varoluşsal çıkmazları, heba edilmiş omurların geri döndürülemezliğini, hayatta kalmak için bir umuda tutunmanın gerekliliğini ve hiç bir uğraşı bulunmayan insanın içi boşalarak yaşlanıp gidişini anlatırken “yazmak kendini okumaktır” diyerek günlüklerini kaleme almaya koyulmuştu Frisch.
1966-1971 ortası tuttuğu defterlerde yer alan, akabinde ‘Günlükler’de de bulunan “Soruşturmalar” başlıklı kısımlar ‘Sorular, Sorular, Sorular’ ismiyle kitaplaştırıldı. Türkçeye Ogün Duman tarafınca çevrilen metin, daha evvel meselae rastlamadığımız çeşitten. “Soruşturma” ismiyle kısımlara ayrılmış kitap onlarca sorudan oluşuyor. Okura (ve kendisine) yönelttiği bu sorularla Frisch, herkesi hem düşünmeye, karşılıklar vermeye ve bunlardan yeni sorular türetmeye çağırıyor birebir vakitte insanın var oluşu üzerine bir anket kurguluyor.
BELLEĞİN SONLARINI ZORLAMAK
Sorular yönelten ve bunlara aldığı karşılıklarla “doğurtma” sanatının ustası diye anılan Sokrates, Antik Yunan’da siyasetçileri kızdırmış, halkın değerli bir kısmının ise ilgisini çekmişti. Güzel bir sorgucuydu, rastgele bir önyargısı yoktu, aldığı karşılıklar yeni soruları tetikliyordu, vefata giderken kendisini hatalı ilan edenleri dillendirdiği soruyla yargılamıştı. özetlemek gerekirsesı Sokrates, sorunun gücüne ve değerine inanıyor, bunu düşünmenin temeline yerleştiriyor, bir epey şeyi değiştirme yolunda sorularla değerli bir adım atılacağını düşünüyordu.
Sorular, Sorular, Sorular, Max Frisch, Tercüman: Ogün Duman, 112 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Sıraladığı sorularla Sokrates’in bıraktığı izleri takip eden Frisch, 1966-1971 ortası tuttuğu günlüklerde ve oraya girmeyen kimi soruşturmalarında, 1960’ların (ve daha öncesinin) tansiyonlu politik ortamından, bilhassa Kıta Avrupası’ndaki varoluşsal sorunlardan ve insan bağlarından hareket ediyor. Bu manada ‘Sorular, Sorular, Sorular’ı iki düzlemde pahalandırmak gerek: Birincisi, Frisch’in bir sıra sistemiyle kaleme aldığı ‘Günlükler 1966-1971’ bağlamında. İkincisi başlı başına bir kitap olarak.
İkinci Dünya Savaşı’nın yıkıntıları üzerine inşa edilen Kıta Avrupası’ndaki yeni hayat ve siyasi kamplaşmalar, Frisch’in günlüklerinin ikinci cildinin ana izleğiydi. Bunu, birtakım kimi edebiyatla birtakım kimi ideolojiyle destekleyen müellif, ortalara sorular/soruşturmalar yerleştirmişti. Kelam konusu sorular, anlattığı bir olayın, ele aldığı siyasi bir tansiyonun, incelediği edebi bir pasajın ya da şahit olduğu bir sorunun akabinde geliyordu. hiç birine karşılık vermediği bu sorular sayesinde kendisine ve okura düşünme kapıları açmıştı.
‘Günlükler 1966-1971’den bağımsız biçimde değerlendirildiğinde ise bu sorular her an, her yerde ve herkes tarafınca gerçekleştirilebilecek bir tıp anket üzere görünüyor: İstek eden, yanıtlamaya istediği sorudan başlayabilir, beğenmediğini geçebilir ya da mevcutlardan hareketle yahut ona zıt olarak yeni sorular meydana getirebilir.
Her iki değerlendirmedeki ortak nokta, Frisch’in politik, edebi, varoluşsal ve yaşamsal ataklar yaptığı; geniş bir kitleye seslenerek zihnin karanlık noktalarına atılmış bir epey mevzuyu geri çağırdığı ve belleğin hudutlarını zorladığı. “Kiminle asla karşılaşmamış olmayı dilerdiniz?”, bu manada hayati sorulardan. Bir oburu, “Hastalık, trafik kazası ya da benzeri bir niçinle vefatı içinizi umutla dolduracak siyasetçinin ismi nedir, yoksa her insanın yerinin doldurulabileceğine mi inanıyorsunuz?”
OKURU KENDİSİYLE ‘KAVGAYA SÜRÜKLEYEN SORUŞTURMALAR
Frisch’in soruları, kişisel ve kolektif düşünmeyi, ötürüsıyla bir daha birebir doğrultuda yanıtlamayı (eyleme geçmeyi) sağlayacak nitelikte. 1930 ve 1940’ların acı tecrübelerini, 1960’ların sert rüzgârlarını, Soğuk Savaş’ı, politik hengameleri ve insanların birbiriyle kurduğu (veya kuramadığı) ilgileri düşünüp özeleştiri yapmayı kolaylaştıracak cinsten sorularıyla müellif, bir manada hudut uçlarına dokunuyor ve düşünmekten kaçanların üstüne gidiyor: Evlilikleri, kadın-erkek alakasını, güven-kuşku ikilemini, eril bakış açısını, LGBTİ+ bireylere karşı geliştirilen önyargıları, aşkın tarifi ve yaşanışı içindeki farkları, umudun ne olup olmadığını, umut-devrim ilişkisini, utancı, mizahı, kıskançlığı, umursamazlığı, toplumsal sınıflar içindeki geçişkenliği ya da duvarları, yaşlılığı, İlah inancını, para kazanmayı ya da kazanamamayı, para istiflemeyi ve bonkörlüğü, yaşanan ve satın alınan dostluğu sorguluyor.
Frisch’in soruşturmaları, bir insanın ömrü boyunca karşılaşabileceği çabucak her şeyle kontaklı. Verilebilecek karşılıklar ve o karşılıkların kişiyi sürükleyebileceği noktalar dikkate alındığında, soruların çok sert olduğunu görüyoruz. örneğin “Hangisinden daha fazlaca korkarsınız; arkadaşınızun yargısından mı, düşmanınızın yargısından mı?”, sorusu ve mümkün karşılıkları oldukça toz kaldırabilir. Misal biçimde, bir toprağa bağlılığa ve yersizliğe-yurtsuzluğa, aidiyete, değişen teknolojinin gelişmenine, mülkiyete ve mülksüzlüğe, mevt korkusuna dair soruları da insanı huzursuz etme potansiyeline sahip.
Ahlaka dair peş peşe yönelttiği iki soru, huzursuzluk ihtimalini kuvvetlendiriyor: “Harekete geçmedilk evvel ahlaki bakış açısına nazaran mi karar verirsiniz, yoksa edimlerinizi daha sonradan ahlaki olarak haklı gösterebilmeniz sizin için kâfi midir?” ve “Hangisi size daha hayli kahır verir; ahlaki açılardan haklı gösterilemeyecek bir yarar mı, yoksa bu biçimde bir hasılattan vazgeçmek mi?”
Frisch’in soruları, kişiyi kendisini, hayatını ve gündelik ömrün bireye yüklediği vazifeleri ve sorumlulukları gözden geçirmeye zorluyor. Muharririn soruları, gazetelere ve çeşitli basın organlarına soruşturma formatı için ilham vermiş, okurlarına benzeri evraklar sunmanın yolunu açmış ve toplumsal tartışmaların yeni bir boyut kazanmasını sağlamış.
Siegfried Unseld, “oyunbaz” diye nitelediği Frisch’in, sorularıyla “okuru kışkırttığını” söylüyor. Sahiden de o denli.
Okura arka arda üç yüz elli bir soru yönelten Frisch, herkesi kendi kendisiyle baş başa bırakıyor. Öbür bir deyişle okuru benliğiyle bir “kavgaya” itiyor.