1966 yılında Bursa’da doğan ve tıp eğitimini Hacettepe Üniversitesi’de 1991 yılında, uzmanlık eğitimini Marmara Üniversitesi Nöroşirürji Anabilim Kolu’nda 1997’de tamamlayan Prof. Dr. Türker Kılıç, kurucusu olduğu Nöroşirürji Araştırma Merkezi’nin başkanlığını yürütüyor.
Bilimsel çalışmaları ve Moleküler Nöroşirürji Laboratuvarı biroldukça farklı kurumdan ödül kazanan Kılıç, 2015 yılında dünyanın en saygın akademilerinden biri olarak gösterilen Avrupa Bilim ve Sanat Akademisi’ne (Academia Scientiarum et Artium Europaea) üye olarak seçildi. Şu anda Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi Dekanı olan ve beyin damar hastalıkları ve beyin tümörleri alanlarında çalışan Kılıç’ın ‘Yeni Bilim: Bağlantısallık – Yeni Kültür: Yaşamdaşlık’ kitabı Detay Yayınları tarafınca yayımlandı. Kılıç kitapta, “bağlantısallık” kavramıyla, kainata, tabiata ve beşere yeni bir bakışla yaklaşıyor, kendi başına bir dünya olduğunu düşünen insanlığın önüne de “yaşamdaşlık” külçeşidini koyuyor.
Prof. Dr. Türker Kılıç’la kitabını, toplumsal medya kullanmasını ve ‘bağlantısallık’ ve ‘yaşamdaşlık’ kavramlarını konuştuk.
Kitabınıza da ismini veren ‘Bağlantısallık’ ile başlayalım. Bağlantısallık kavramını açar mısınız? Matematik alanındaki yeni çalışmaların bağlantısallık üzerine olduğunu belirtiyorsunuz. Buradan yola çıkarak dünyada ve Türkiye’deki çalışmaları nasıl yorumluyorsunuz?
Bağlantısallığı yeni bilim metodolojisinin ismi olarak kullanıyorum. Yaşamdaşlık kavramını ise bu bilim metodolojisinin ortaya çıkarma ihtimali olan bir yaşama biçimi, yaşama üslubu, yani yaşama kültürü olarak isimlendiriyorum. Bağlantısallık, dediğim üzere bir bilim metodolojisi. Yani malum rastgele bir meçhullüğü anlayabilme gayretimize bilim ismini veriyoruz özetle. Bu bilimsel eforun bir yolu var. İnsanlık bu usulü yüzseneler içerisinde geliştirmiş.
Bilhassa birinci bilginin doğduğu devirden Rönesans’a kadar olan periyodu daha epeyce tümdengelim metodunun hakim olduğu periyot olarak isimlendirmek mümkün. Akabinde ortaya çıkan tümevarım usulünü kullanmaktayız şu anda. Yani söylemeye çalıştığım şey şu: İsa’dan 400 sene evvel Aristo çıkıyor diyor ki, benim bir elimde 10 kilogramlık bir demir, öbür elimde de 1 kilogramlık bir demir olsa, her ikisini birebir anda bıraksam 10 kilogramlık demir yere daha evvel çarpar. İnsanlık bu var iseyımı 2000 sene kabulleniyor. Tümdengelimin en kıymetli kavramı, var iseyım ve var iseyımın doğruluğunu kabullenme. Lakin Galileo, 1600’lü senelerda nitekim de Pisa Kulesi’ne çıkıp 1 kilogramlık demir ile 10 kilogramlık demiri birebir anda yere bırakıyor ve görüyor ki ikisi birebir anda yere çarpıyor. Galileo diyor ki, “Aristo yanılabilir”. bu biçimdelikle insanlık tümevarımı keşfediyor. Yani var iseyım artık hipotez ismini alıyor ve hipotezler doğrulanana ya da yanlışlanana kadar gereğince kere test edilmesi gerekliliği tekniği hakim kılınıyor. Ve biz bu 400-450 yıllık müddet içerisinde tümdengelimin üzerine eklemlenmiş tümevarım sistemini kullanıyoruz. Hipotez ismine dönüşmüş var iseyım hala araştırmanın en temel, tahminen de en kıymetli öğesi. Ancak doğruluğu yahut yanlışlığı, objektif bir biçimde test edilerek varılan bir sonuç niteliğini kazanmış durumda.
Bu bilim kavramsal kurgusunun bizim önümüze serdiği bir kültür var. Bu kültürün ortasında doğmuş çocuklarız bizler. Ben bu kültüre Newton Bacon Descartes kültürü ismini veriyorum. Bu ismi, Newton Bacon Descartes biliminin kararında ortaya çıkan bu yaşama biçimini isimlendirmek için kullanıyorum. Doğal her kültür üzere bunun da yeni gereksinimlere bakılırsa dönüşmeye, farklılaşmaya gereksinimi var. Bilhassa ortasında bulunduğumuz bu korona virüsü periyodunda bunu epey yakınen yaşıyoruz. Bizim artık neoliberal kültür ya da neoliberal iktisat ismini verdiğimiz bu yeni devir, uygarlığımızın yetmezlik alanları ile birlikte önümüze seriliyor. Buna ondan sonrasındaki sorularda tahminen yeniden değiniriz.
Bağlantısallık ise bizim şu anda bilhassa nörobilim ve yapay zeka ortak eseri olarak karşımıza çıkan bir yeni bilim metodolojisi. Yani tümdengelimin üzerine eklemlenmiş olan tümevarımın üzerine artık bir bağlantısallık katmanı eklemlenmekte. Bizim belirsizlikle verdiğimiz gayrette önümüze yeni bir format koyuyor, yeni bir bilim paradigması, yeni bir bilimsel sistem ortaya çıkartıyor. Bu bilimsel prosedürün var olan bilimsel formülle içindeki en büyük fark şu: Biz rastgele bir bütünü tanımlayabilmek, onu anlayabilmek için o bütünlüğü oluşturan yapı taşlarını inceleyip, onları gereğince çalışarak onun hakkında elde ettiğimiz dataları bütünün kendisine atfetmeye, bütünün kendisini anlamaya kullanmaya eğilimli bir bilim metodolojisi kullanıyoruz. Yani rastgele bir biyolojik yapıyı inceliyorsak örneğin, onun yapıtaşı olduğuna inandığımız hücreyi ya da maddeyi inceliyorsak, onun yapı taşı olduğunu kabullendiğimiz atomu inceliyoruz. Işık nedir sorusuna cevap vermek istiyorsak örneğin onun yapıtaşı olduğuna inandığımız foton, sonrasındasındaki periyotlarda ışık dalgasını inceleyerek ışık hakkında bilgi elde etmeye çalışıyoruz. Ya da toplumu inceliyorsak şayet, toplumu oluşturan insanı inceleyerek toplum hakkında bilgi edinmeye çalışıyoruz. Yani bizlerin rastgele bir bütünü inceleyebilmek için evvel onu oluşturan kesimleri incelemeyi öne alan bir bilim metodolojimiz var.
Olağan bütünü incelemek, bütünü anlayabilmek onu oluşturan kesimleri anlayabilmek ile temelinde fazlaca mümkün değil. Nörobilim bize bunu öğretti. Rastgele bir bütünü anlayabilmek için onu oluşturan modülleri incelememiz, o bütünü anlamak için kâfi değil. Zira o bütünün oluşmasında temel olan, onu oluşturan o kesimlerin kendisi değil, kesimlerin birbirleriyle olan bağlantıları. ötürüsıyla biz beyin nasıl zihin üretiyor sorusuna cevap ararken, bunun beynin zihin oluşturma hareketinin temelinde nöronların kendisinde değil, nöronların birbiriyle olan bağlantısında, etkileşiminde olduğunu anladık. Yani bizim beyin dediğimiz organımız yaklaşık 100 milyar nörondan oluşan ve 100 trilyon temastan oluşan bir biyolojik yapıya sahip. Yaklaşık 2012 yılından bu yana Avrupa’daki İnsan Beyin Projesi, ABD’deki İnsan Konnektom Projesi çerçevesinde zihin nasıl iletiyor sorusuna karşılık arıyoruz.
Artık bu soru ile ilgili elimizde matematiksel bir metot var. Bu matematiksel prosedür bir ikonik pahaya de sahip. Yani şöyleki ki, matematikteki muhakkak birtakım formüllerin bir kültür değiştirici ikonik, sembolik kıymeti vardır. örneğin E = mc² ya da F = ma üzere. Artık de bağlantısallığın da bu biçimde bir formülü var. Bu bağlantısallığın matematiksel yapılanma formülü başlangıçta aslına bakarsanız bilinmekte olan fakat bugüne dek gereğince değer verilmemiş olduğunu söyleyebileceğimiz bir Bayezyen matematik çerçevesinde ilerlemişti. Başlangıçta bu biçimde isimlendirilen bu matematik, artık öylesine yenilendi ve gelişti ki artık buna enformasyon matematiği ismini veriyoruz.
2015’te Henry Markram’ın Cell mecmuasında yayınlanan yazısından daha sonra (insan beyninin nasıl niyet ürettiğine dair -şimdi geriye dönüp baktığımızda yalnızca 6 sene geçmiş bulunmasına karşın ilkel bir çalışma gördüğümüz bu çalışmanın temelinde nasıl bir paradigma değişikliğine niye olduğunu artık anlayabiliyoruz), 36 bin fare nöronunun nasıl karar verdiğini bize gösteren ve beyindeki bu 36 bin nöronun bağlantısallığını araştıran bir matematiksel değerlendirmeyi, modellemeyi bize sunan bir matematiksel çalışmadır. bu biçimdelikle biz birinci sefer beyin nasıl zihin oluşturuyor sorusuna matematiksel bir karşılık verebildik. Temel kıymetli olan ve bütünü anlayabilmek için gerekli olan öğenin aslında kesimlerin incelenmesinde değil de modülün kesim ile, modülün bütün ile olan etkileşmesinde yattığını anladık. Yani şu biçimde örnek verebiliriz: örneğin ben bugün 1 yıl evvel mezun ettiğim bir öğrencim ile bir daha karşılaştım. Bu hekim bayanı en son 12 ay evvel görmüşüm. Biz onunla kaldığımız yerden, onunla olan sohbetimize, zihinsel beraberliğimize bugün yine devam ettik. meğer bu 12 aylık müddet içerisinde, örneğin onun vücudundaki 37 trilyon hücreyi oluşturan bütün moleküller ve atomlar yaklaşık 3 kere büsbütün değişmişti. Bende de o denli. Fakat temel olan, bu bütünün modülleri ile alakası olduğundan biz zihinsel iştirakimize 12 ay evvel kaldığımız yerden yeniden devam ettik. Bu müddet içerisinde benim beynimdeki ve onun beynindeki nöronları oluşturan bütün bu yapılar toplam neredeyse üç defa değişmiş bulunmasına karşın. ötürüsıyla istikrarı sağlayan, temel olarak bütünü oluşturan modüller değil, bu modüllerin birbiriyle alakası. İşte kanıyı ya da zihni oluşturan şey de beyindeki nöronların birbiriyle etkileşimi.
Nöronların birbiriyle etkileşimi beyinde bilginin oluşmasını sağlıyor. Beynimizde bilgi, bu elektrokimyasal ırmakların oluşturduğu örüntüler, ağlar, biçemler olarak şekilleniyor. Bizler bu paternlere, örüntülere enformasyon/bilgi ismi veriyoruz. Artık bu oluşması/gerçekleşmesi olası enformasyon paternlerini ortaya koyabilecek bir matematiksel modellememiz var. Natürel beynimizdeki bu 100 milyar nöronun nasıl bir fikir formasyonu içerisinde bir bağlantısallık kuracağını anlayabileceğimiz için temel gereksinimimizin yeni bir matematik olduğunu 2015’te anladık. 2012’de birinci kez yola çıktığımızdaki temel tasamız, bilgisayar teknolojimizin bu işi yapabilmek için kâfi olup olmadığıydı. Kısa müddette bilgisayar teknolojisinde, halihazırda ve öngörülebilir gelecekte de beynimizdeki bu modellemeyi bize bütünlüğü ile ortaya koyabilmenin epey uzağında olduğunu idrak ettik. Fakat temel anladığımız şey, başlangıçta uymadığımız bir şeydi. Muhtaçlığımız olan şey, yeni bir matematikti. Bu temelinde her yeni bilim paradigması değişiminde rastlanan bir şey. örneğin Leibniz, Elealı Zenon’un kendisine sorduğu meşhur paradoksal soruyu soruyor: Diyor ki bir tavşan kaplumbağanın 10 metre gerisinde yarışa başlasa ve daima birinci vakit içerisinde tavşan yolun yarısını kat etse, sonsuza kadar bu biçimdeki paradigması olan kalkülüse bakılırsa, bu tavşanın kaplumbağayı geçememesi gerek. meğer biz tabiata baktığımız vakit görüyoruz ki her tavşan yarıştığı kaplumbağayı geçiyor. Öyleyse diyor ki Leibniz, “Bizim temel muhtaçlığımız, bu varoluş paternini ortaya koyacak yeni bir matematik. İşte oradan türev ve integral ortaya çıkıyor. Bu örneklerin sayılarını artırabiliriz.
Artık beynin nasıl niyet ürettiğine, beynin nasıl zihin ürettiğine dair yeni bir bilim paradigmasına sahibiz. Bu bilim paradigmasının ismi bağlantısallık. Bu bilim paradigmasının sosyolojik karşılığı da var. Biz başlangıçta en ehil bilgi sürece sisteminin insan beyni olduğunu düşünerek yola çıkmıştık. halbuki artık biliyoruz ki en uzman bilgi sürece sistemi hayatın kendisi. Ömür dediğimiz bu varoluş kodlamalarının en büyük kümesi. Yani iç içe geçmiş bu kodlama sistemlerinin ortak bütünlüğü, bu tüm ortak enformasyon kodlarının beraberliğine hayat diyebiliriz. Hayat dediğimiz bu enformasyon kodlamaları, bütünü temelinde bir çeşit insan beyninin zihin oluşturması biçiminde bir yapılanma gösteriyor ve bunun da bir matematiği var. Bizim insan beynini inceleyerek, insan beyninin nasıl zihin oluşturduğuna dair bu dönüşümü, yani biyolojik beynin, et olan beynin bir enformasyon ağı olan zihni ortaya koymak için yarattığımız matematik modellemenin bir çeşit unsur ağı olarak varoluş paterni gösteren hayatın, nasıl bir beraberlik ve ağsal yapı içerisinde varoluş gösterdiğini sezmeye başladık 2017-2018 üzere.
Buradan yola çıkarak temelinde bu bağlantısallığın fiziği, kimyası, iktisadı, eğitimi üzere öbür bahisler hakkında da çalışan bilim insanları artık sıkça görülmekte. İnsanlığın belirsizlikle verdiği uğraştan her devirde muhakkak birtakım bilim alanları buzkıranlık nazaranvi üstleniyor. örneğin 1900’lerin başında bu, parçacık fiziği olmuş. Ya da 17. yüzyılda, 1600’lerde bu klasik fizik-Newton fiziği bu vazifesi üstlenmiş. Orada elde edilen bilgiler yalnızca o disiplini değil, onu takip eden insanlığın belirsizlikle verdiği çabada bu buzkıran gemisi rolünü üstüne alan disiplin, başka disiplinleri de değiştirmiş. ötürüsıyla bu misyonu üstlenmiş alanlara buzkıran dememin niçini bu. O niçinle buzkıran gemisi ismini veriyorum. Zira bu gemi yalnızca kendi arasındakileri değiştirmiyor, hem de onu takip eden başka gemileri de değiştiriyor, onların ortaya koydukları eserleri de etkiliyor.
İşte 21. yüzyılın birinci çeyreğinde insanlığın belirsizlikle verdiği bu gayrette buzkıranlık gemiliği rolünü nörobilim ve yapay zeka üstlenmiş durumda. İnsan ya da rastgele bir nöronal sistemin/enformasyon ağın nasıl bir zeka ürettiğini, rastgele bir bilgi işleyen enformasyon sisteminin er ya da geç zeka ürettiğini, bilgi ürettiğini yani daha evvel ortaya konulmamış bir bilgiyi varoluş alanına çektiğini artık biliyoruz. Bunun da en hoş örneği insan beyni. Ancak insan beynini anlamak fazlaca güç olduğu için ve şu anda modellemeyi yapmakta kullanmakta olduğumuz bilgisayar sistemlerimiz bunun için yetersiz olduğundan, daha az kompleks olan canlıların beyinlerini ya da nöronal sistemlerini, yani yapay zeka sistemlerini kullanmaktayız. ötürüsıyla insan beyninin nasıl zihin yarattığı sorusuna karşılık bulabilmek için başladığınız serüven esnasında karşılaştığımız, evvelde varsayım edemediğimiz, bizim kendimize, yanımızdakine, ortasında bulunduğumuz topluma ve hayatını kendisine bakışımızı değiştiren yeni bir bilim paradigmasının ortaya çıkmasına sebep olabilecek kadar kıymetli yeni bir matematiğin ortaya konulmasına sebep oldu.
Biliyorsunuz temelinde her ihtilali gerçekleştiren, her ihtilalin gerisindeki temel öğe bilimsel faaliyetlerdir. Temel devrimciler bilim insanlarıdır. Birçok vakit siyasetçiler ya da kimi vakit kumandanlar bunu sahiplense de temelinde toplumsal ihtilalleri, kültürel dönüşümleri yaratanlar bilim insanlarıdır. Yani matbaa olmasaydı Islahat, Rönesans olmazdı yahut Galileo’nun teleskobu, insanlığın yalnızca ayı ya da Jüpiter’i daha net görmesini sağlamadı; bununla birlikte Kopernik’in ortaya koyduğu üzere güneşin dünyanın etrafında değil dünyanın güneşin etrafında döndüğü hipotezinin gerçek olduğunu bize gösterdi. Yani teleskop bize yalnızca ayı göstermedi, beraberinde insanlığın kainatın içerisindeki yerini anlamasına katkı sağladı. Bu niçinle temel sosyolojik ihtilalleri insanın kendisine, yaşama bakışını değiştiren temel paradigma değişimlerine yol açanlar temelinde bilim insanlarıdır. Bu bağlantısallık metodolojisinin de Galileo’nun teleskobu kadar kıymetli olduğuna inanıyorum.
Bağlantısallık biliminin ortaya çıkarma ihtimali olan kültürün ismine da yaşamdaşlık ismini veriyorum. Bu niçinle bu yeni kitabımın ismini ‘Yeni Bilim: Bağlantısallık, Yeni Kültür: Yaşamdaşlık’ olarak koymayı uygun gördüm. 2015 yılında Henry Markram’ın o kıymetli, ihtilal yaratabilecek kıvamdaki atılım gösterecek yazısından daha sonra, dediğim üzere matematik alanındaki bu bağlantısallık modellemeleri alanındaki gelişmeler birbiri arkasına gerçekleşti. 2015’ten bu yana Nobel (Matematik Nobel’i yok fakat matematikteki karşılığı Abel ve Fields Ödülleri’dir.) ve bütün değerli matematik ödüllerinin neredeyse tamamını bağlantısallık matematiği çalışan (artık matematikçiler buna enformasyon matematiği ismini veriyorlar.) matematikçiler almakta. En son birkaç ay evvel Norveç hükümetinin verdiği matematik mükafatını, bu alanda çalışan matematikçiler aldılar. ötürüsıyla, artık bu ismi üzerinde bağlantısallık ihtilalinden daha sonra, rastgele bir coğrafyanın ona has nitelikleri yavaş yavaş ehemmiyetini kaybetmeye başlamakta.
Çalışmaları da aslında Türkiye’de, ABD’de ya da rastgele bir yerde çalışmalar diye değerlendirmemek lazım. Bu bahisle alakalı çalışanlar birebir ağ üzerinde ve insanlık ismine, hatta insanlık bile değil, ömür ismine bu gelişmeyi gerçekleştirmekteler. Zira bağlantısallık ve yaşamdaşlık alanına girdiğinizde, bu siyasi hudutlar yavaş yavaş eriyorlar. Şu anda bu bahisle alakalı yeryüzünde çalışan herbiçimde 4-5 bin civarında insan vardır. Bunların içinde yaklaşık 200 civarı değerli eserlerle karşımıza çıkıyorlar. Ben de bir beyin cerrahı olarak kendi takımımla bir arada bu gelişmelere katkı sağlama uğraşı içerisindeyim.
‘BİLİM İNSANLARININ KANILARINI ANLATMALARININ ÇOK DEĞERLİ OLDUĞUNA İNANIYORUM’
Alanınızda öncü bir bilim insanısınız ve çok sıkıntı bir alanda çalışmalarınızı sürdürüyorsunuz. Kitabınızsa alanınızın zorluğunun bilakis gündelik lisanı yakalıyor ve merak konusu oluyor. Burada nasıl bir anlatımı tercih ettiniz?
Beynin nasıl fikir ürettiğine merakım, bir ölçüde 11-12 yaşlarında bir ilkokul piyesi ile birlikte başladı. Ben 4. sınıftayken, bu piyeste fazlaca sevgili öğretmenim Mine Der, bana beyin rolünü verdi. Bu piyeste öğrenciler canlandırdıkları organı sakatatçıdan alıp okula da getiriyorlardı. Ben de birinci kere elime bir kuzu beynini bu biçimde aldım. Şunu merak ettim “Nasıl bu gri yumuşak, yoğurdumsu yapı, bu hayvanı hareket ettiriyor?” Öteki onlarca koyun içinde bu kuzu gidip kendi annesini nasıl bulabiliyor? O tarihten bu yana beynin nasıl niyet ürettiğine karşı daima bir bilme isteğim oldu. Bu mühlet ilerledikçe beyin cerrahisini de seçmeye yönlenmem, tıp fakültesine temel beyin cerrahı olmak için girmem, bu merak niçiniyle gerçekleşti.
Artık aslında kimileri, nörobilim epeyce emek verilen, ağır ve öğrenmesi teknik olarak yıllar gerektiren bir meslek olduğu için, bir ölçüde de uzun yıllar beyin cerrahisinde çalıştıktan daha sonra nörobilimle etkileşim kurmayı bir olumsuzluk olarak görüyorlar. Bunu kimi vakit bana da soruyorlar, “Eğer beyin cerrahı olmayıp direkt nörobilimci olmak, vakit kaybetmeyi engelleyebilir miydi?” diye. Bu soruyu soranlara biroldukca açıdan hak veriyorum fakat beyin cerrahlığının değerli bir avantajı var. Bu mucizevi yapıya dokunabiliyor olmak, bunun sorumluluğunu almak kıymetli bir şey. olağan olarak ki bu sorumluluk birlikteinde uzun bir eğitim devrini de getiriyor lakin bu süreç içerisinde merak ettiğiniz hususla da bir etkileşim içerisinde oluyorsunuz ve bu merakınız bir süre daha sonra mesleğiniz değil de aslında bir oyun alanınız haline geliyor. Ve biliyorsunuz, çocukların en ciddiyetle yaptığı şey oyun oynamaktır. Olaya ya da bilinmeze bu türlü baktığınız vakit, onu meslek ya da yapılması gereken bir iş değil de sizin kendi oyun alanınız olarak görüyor olmak, sizin o hususa yaklaşımınızı ve onu kendi zihninizde ne biçimde işlediğinizi de değiştiriyor. Bu niçinle diğerlerine rastgele bir mevzuyu en sıradançe anlatabiliyor olmak, aslında o mevzuyla bağlı olarak uzun yıllar bir zihinsel temas yapmış olmakla bağlı. Bu niçinle ben aslına bakarsan kendimden bildiğim için bu merak sürecinin nasıl olduğunu, birebir mevzuya meraklı olabilecek bireylerin de benimle birebir zihinsel yollardan geçmiş olabileceklerini düşünerek, buna göre kendi kelam programımı yapıyorum.
İşin ortasında biraz da hocalık var. Ben, evet beyin cerrahıyım ve beyin cerrahisine olağan ki epey vakit ayırıyorum -benim temel işim bu- lakin öbür yandan bir tıp fakültesi dekanıyım ve bir tıp hocasıyım. Bu niçinle öğrencilerle daima iç içeyim ve onların soruları benim temelinde bu anlatımı ne biçimde değiştirmem gerektiğini de bana öğretiyor. Yani rastgele bir mevzuyu anlatırken geri dönüş olarak mevzu sonunda aldığım sorular, benim anlatmak istediğimi tam olarak anlatıp anlatmadığımı bana öğretiyor bu biçimdelikle bir daha sonraki sefer, yaptığım yanılgı olduğunu düşündüğüm noktaları yinelamama uğraşı içerisine de giriyorum. aslına bakarsanız temelinde gençlerle birlikte olmanın, akademinin en değerli faydası bu.
Yeni Bilim: Bağlantısallık – Yeni Kültür: Yaşamdaşlık, Türker Kılıç, 192 syf., Detay Yayınları, 2021.
Bir de işin tanınan bilim tarafı var. Bakın biz buna tanınan bilim diyoruz lakin bu temelinde toplumsal açıdan, toplum sosyolojisi açısından epey hassas, fazlaca kıymetli bir nokta. Tanınan bilim demek bu bilimin halka aktarılması gayretlerinin bir ölçü değerini düşük gösteriyor bence. Schrödinger, hayatının en hoş 17 yılını Dublin’de geçirdiğini söyler. Dublin Bilim Akademisi Bilim Enstitüsü kurulduğunda, Schrödinger orada kıymetli bir fizikçi olarak o takıma katılır ve onunla yapılan kontratta iki yılda bir halk konferansları verilmesi de vardır. Bu temelinde Avrupa biliminde ta Galileo’dan beri var olan bir gerekliliktir. örneğin Galileo da her yıl Haziran ayında Padova’da halka açık konferanslar vermiş. Oraya gittiğiniz vakit orada Galileo’nun tahtadan yapılmış, halka açık konferanslarını sunduğu, derme çatma tahta kürsüsünü nazaranbilirsiniz. Bunun epey kıymetli olduğunu, yani bilim insanlarının fikirlerini ve elde ettikleri bulguları halka anlatmalarının fazlaca değerli olduğuna inanıyorum. Şu anda biz buna tanınan bilim ismini veriyoruz. Bu cins yazıların yazılmasının, bu çeşit konferansların verilmesi gerektiğine inanıyorum. Temelinde bilim insanını geliştirici rolü de var. bu biçimdelikle bizler toplumun da gereksinimlerini bakılırsarek ona yönelik bir bilimsel yönlendirme yapabilme bahtına da sahip olabiliyoruz.
Son olarak şunu da söyleyeyim, her insanın anlayabileceği bir lisanla anlatabilmemizi kolaylaştıran fazlaca kıymetli bir avantaja sahibiz: Türkçemiz. Türkçe o kadar esnek ve hareketli, dinamik bir yapıya sahip ki, bize yeni sözcükler türetmek için hayli uygun bir ortam sağlıyor. örneğin bağlantısallık bilimi ya da yaşamdaşlık kültürü. Yaşamdaşlık sözcüğü bence epeyce hoş bir sözcük. İnsanlık nasılsa karındaş-kardeş olmayı , arkadaş olmayı, Fransız İhtilali ile bir arada yurttaş olmayı, ABD’nin gelişimi ile vergi veren vatandaş olmayı ve bu yeni küresel ekonomik tertip içerisinde neoliberal bir tüketici olmayı öğrendiyse, artık de yaşamdaş olmayı öğrenme ihtimali var. örneğin yaşamdaş sözcüğünü şu ana kadar ben Almanca’da, İngilizce’de, Fransızca’da bir karşılığını, tam olarak buna karşılık gelen sözcüğü doğrusu bulamadım. Lakin Türkçemiz buna bu imkanı bize sunuyor. ötürüsıyla bu sorunuza Türkçenin bu kavramsal ifadeyi kolaylaştırıcı yapısıdır diyebilirim.
‘SOSYAL MEDYA KULLANIMI ÖĞRENİLMESİ GEREKEN BİR UĞRAŞI ALANI’
Bilimin tanınan alanlarda varlığını ispatlaması ve günlük tartışmalarda yer alması teknolojiyle bir arada ilerledi. YouTube yayınları milyonlar izlenen bir cerrahsınız. Yeni bağlantı araçlarını kullanmanın negatif ve olumlu istikametleri nelerdir?
Temelinde bu yeni bağlantı imkanları ve ortaya çıkan bilginin dönüşümü ya da değişimindeki bu kolaylıklar, bağlantısallık ismini verdiğimiz bu bilgi sürece sisteminin ne biçimde gerçekleştiğini anlamamızda da temel rolü üstlenmekte. Toplumsal değişimin kıymetli bir modülü aslında bu teknolojik ihtilal. En başta da söylemiş olduğim üzere, esasen temel sosyolojik ihtilallerin yaşanmasını sağlayanlar bilim insanlarıdır.
Ben de başlangıçta birfazlaca meslektaşım üzere toplumsal medya kanallarını kullanmakta tereddüt ettim. Bu tereddüt temelinde birkaç sebepten kaynaklanıyordu. Bunlardan birincisi, akademinin birçok vakit toplumsal medyanın kullanmasına karşı olumsuz bakışı oldu. İkincisi sebep de, benim kendi kişilik özelliğimden kaynaklandı. Maalesef biraz fazla mükemmeliyetçi olduğum için rastgele bir tweet’ime, mesela olumsuz bir cevap verilmesi ya da o tweet’in anlaşılamaması kararı oluşan bir polemiğin beni çok rahatsız edeceğini iddia ettiğimden hiç toplumsal medyaya girmemenin başlangıçta tahminen de daha üst derece bir zihin rahatlığı yaratabileceğini düşünmekteydim. Lakin bilhassa 2012-2013 devrinden daha sonra toplumsal medya kullanmasının da öğrenilmesi gereken bir maharet olduğunu idrak ettim ve “akademisyenler için toplumsal medya kullanması” diye, üst ihtisasımı yaptığım Harvard Üniversitesi’nde bu biçimde bir program olduğunu gördüm ve bu programa katıldım, 2013’te yanılmıyorsam. Bu programda toplumsal medya, bilhassa Twitter, YouTube, o devirde Pinterest vardı -halen hiç kullanmadım lakin o periyotta öğrenmiştim-, bir de LinkedIn; bu dördünün orada nasıl kullanılacağı hakkında bir bilgi sahibi olduk ancak burada değerli olan şey teknik bilgi değil, toplumsal medyanın nasıl kullanılacağına dair bir üslup geliştirme mahareti. Artık artık toplumsal medya kanallarını kullanmaya çalışıyorum, bilhassa Twitter ve YouTube kullanma uğraşı içerisindeyim. Giderek bu husustaki değişen teknolojiyi yakalamaya da uğraş ediyorum. Bu niçinle örneğin, bilhassa YouTube kullanmasam da konuşmalarımın oradan takip edildiğini biliyorum ve bundan da mutluyum, bunun daha üst kalitede olabilmesi için mümkün olduğunca uğraş gösteriyorum.
Toplumsal medya bir yandan bilimsel bağlantısı de değiştirdi Ben örneğin bilhassa Twitter üzerinden daha evvel tanımadığım, ismini bilip de tanışmadığım bireylerle bir ortaya gelebilme, konuşabilme, etkileşme imkânını buldum. O niçinle bilhassa Twitter kullanmasının bilimsel etkileşimi kolaylaştırdığı fikrindeyim ve buna ehemmiyet veriyorum. Doğal ki toplumsal medya kullanması da belirttiğim üzere öğrenilmesi gereken ve maharet isteyen bir uğraşı alanı. Ancak bunu da en başta söylemiş olduğim oyunun bir modülü olarak gördüğünüz vakit ve ortasında bulunduğunuz bu zihinsel bağlantısallık oyununun bir tekniği, bir aracı olarak gördüğümüzde temelinde iş kolaylaşıyor. Burada hedef düşündüğümüzün geliştirilmesi. Yani kendimizin ya da karşımızdakinin değil de fikrin geliştirilmesi. Ortaya koyduğumuz bu zihinsel ağın geliştirilmesini ana husus olarak ele aldığımızda, bu biçimde rastgele bir aksiliğe ya da bir polemiğe kapılmadan, o toplumsal medyanın kendi içine çektiği girdaba kanmadan, net bir biçimde kendi kanılarımızı aktarabilme imkanı bulabileceğimizi görüyorum.
Öteki yandan bilim medyası da değişiyor. Yani evvelde hakemli mecmualarda yayımladığımız ve bu biçimdelikle bir akademik pahaya kavuşan araştırmalarımızın artık bu hakemli mecmualardan fazla hakemli internet ortamlarında kabul edilirliği ön plana geçti. Hatta bu kabul edilirlik yalnızca 3-4 tane hakemin değerlendirmesinden daha sonra yazının basılması ile değil, çalışmanın internet ortamına temalıp herkese birebir anda açık olması ile aslına bakarsanız ilerleyen bir müddetç haline gelmekte. Artık bilimsel çalışmaları da temel yönlendirenlerin üniversiteler değil değerli inovasyon şirketleri olduğunu da düşünürsek bilimin yayılması, bilim etkileşmesi, bilim bağlantısında de kıymetli bir dönüşüm yaşamaktayız. Akademi de buna ayak uydurmakta zorluk çekse de bu gerekliliği fark etmiş durumda.
‘FELSEFE İLE BİLİM, YAZI ÇEŞİDE ÜZERE BİREBİR ŞEYİN FARKLI YÜZLERİ’
Kitabınızda insan zihnindeki bağlantısallığı bilim ve ideoloji ile ilişkilendiriyorsunuz. Ortalarındaki bağdan özetlemek gerekirse bahseder misiniz?
Bilimle ideoloji, temelinde dediğim üzere insanlığın belirsizlikle verdiği uğraştaki çeşitli etaplar. Ben ideolojiyi çabucak hemen matematikselleştirilmemiş bilim olarak değerlendiriyorum. Bilim, bizim meçhullüğü anlamamızı, ideoloji ise anlamlandırmamızı sağlıyor. Birçok vakit anlamlandırmadığımız şeyi aslına bakarsanız anlayamıyoruz ya da anlamadığımız şeyi anlamlandıramıyoruz. ötürüsıyla ideoloji ile bilim, aslında yazı çeşide üzere tıpkı şeyin farklı yüzleri. Hipotezi oluşturma evresinde ideolojinin epeyce kıymetli olduğuna inanıyorum. Zira hipotezi oluşturma evresinde ister istemez sezgisel bir etaptan geçiyorsunuz. Neyi araştırayım, hangi soruya cevap vereyim, işte burada merak ön plana geçiyor. Bu merakın yönlendirilmesinde sizin ortasında bulunduğunuz zihin ağının temel tesiri var. Bu zihinsel ağı bir örümcek ağına benzetirsek örümcek ağının iplikçiğidir merak. Örümcek ağının iplikçiği nasıl büyük bir form oluşturuyorsa, bizim merakımız da bu biçimdesine bir zihinsel bilgi ağı meydana getiriyor. Bunun bir üslubu var. Bu üsluba ideoloji ismini veriyoruz.
Ben dinleri de bu ideoloji kümesinin içerisine koyuyorum. Hepsi bir çeşit yaşama üslubu veriyor bize. İdeolojinin doğruluğunun, yanlışlığının ya da genişlemesinin en kıymetli yolu da hakikat bilimsel metodoloji. Yani bizim hayatın, olanın esasen resen olağanüstü olduğunu anlamamızı sağlayabilen tek usuldür bilimsel metot. Yani ben sizinle örneğin şu anda tanışmıyorum lakin bu irtibatı sizinle kurguluyorum, sözgelimi bundan 50 sene evvel vaktin şu anında 2001 yılının 3 Haziran’ının 10.30’unda bizim en azından zihinsel bir iştirak içerisine girebilmemizin mümkünlüğünü hesaplasaydık, bu muhtemelen “1/sonsuz”du. Ancak işte “1/sonsuz”, 0 demek değil. “1/sonsuz”un 0 olmadığının sahne alanıdır bu ömür dediğimiz enformasyon sürece süreci. Bunu bize öğreten tek şey bilimdir. ötürüsı ile bilimle ideolojiyi ben birbirinden hayli farklı zihin alanları olarak görmüyorum. Birini manaya, ötekini anlamlandırma eforu olarak görüyorum. ötürüsıyla sizin ortaya koyduğunuz her formülün aslında ardında bir felsefik, yani bir zihin paterni /örüntüsü/zihin ağı olduğunu aslına bakarsan söyleyebiliriz.
Alışılmış şunu da belirtmek lazım, bağlantısallığı bir bilim metodolojisi olarak görür görmez ve bağlantısallığın bir matematiği olduğunu anlayınca, bu matematiğin yalnızca insan beyninin nasıl zihin oluşturduğunu değil, aslında hayatın nasıl yeni enformasyon modelleri meydana getirdiğini anladıkça ve bu varoluş gerçekliğinin gerisinde bir enformasyon modellemesinin/kodlamasının olduğunu sezdikçe burada ister istemez geçmişte bunu sezmiş olan düşünürlere bakıyorsunuz. Bunların başında örneğin Spinoza var. Spinoza, “bağlantısallık” değil de “karşılaşmalar” lafını kullanıyor. Alışılmış hiç bir şey tabiatıyla, bir öncülü olmadan ortaya çıkmıyor. Her şey belli bir bilgi ağının kararında beden buluyor. Biz bugün bu bağlantısallıktan ve yaşamdaşlıktan kelam ediyorsak, temelinde onun gerisinde biz bilsek de bilmesek de yüzlerce, binlerce zihnin emeği var. Bunlar yavaş yavaş ideoloji dediğimiz zihin ağını oluşturuyor ve bu en sonunda bir bilim konusu haline geliyor. Bilim konusu haline geldiği vakit o ideoloji alanının da gücü artıyor.
Şunu demek istiyorum: örneğin Newton fiziğini ele alalım. Biliyorsunuz, Newton fiziği bir bilardo topları matematiğidir. Yani ister kütleçekim kanunu olsun gezegenleri içine alan, ister yerçekimi olsun kendisine yere düşen bir elmayı referans alan, ister ışığı oluşturan fotonları incelemek olsun, fark etmez. Bütün sistem güya bir bilardo toplarının birbiriyle olan etkileşimi matematiği üzerine kurgulanmıştır. Lakin bu kavramsal alanın ardında bir matematik ortaya koyuyor Newton. Newton matematiği niçiniyle ortaya koymuş olduğu bu ideoloji, “bütünü oluşturan kesimler esastır” niyeti, bir matematikle destekleniyor. Bu matematik mutlak gerçek mu? Doğal ki hayır. Bilimde hiç bir şey mutlak yanlışsız değil. Gerçekten Newton Bacon Descartes bilimi, artık büyük oranda daha uygunuyla, daha yetkiniyle yer değiştirme dönüşme basamağında. Ancak ne olursa olsun, bu matematik bizi aya götürdü getirdi, bu matematik bizim nasıl bir cihan içerisinde olduğumuzu anlamamıza katkı sağladı. Fakat tam olarak gerçeği vurgulayamadığını aslına bakarsan biliyoruz.
Newton’un ‘Principia Matematica’si, yani tabiat ideolojisinin kitabı bir matematik içerdiği için bu 400 yıldır bizim ortasında yaşadığımız bu uygarlığın matematik kolonlarını/temellerini sağladı. halbuki Spinoza’nın yazdığı ‘Etika’, ki Newton’un yazdığı ‘Principia’dan 10 yıl öncedir, yeni yeni bir daha ehemmiyet kazanmaya başladı. Zira ‘Etika’ bu “karşılaştırmalar” kavramının üzerinden “bağlantısallığı” işler ancak bir matematiği yoktur. O yüzden bir matematik temelden mahrumdur. İşte birinci kere nörobilim yardımıyla ortaya çıkan bu yeni bağlantısallık matematiği, ‘Etika’nın Newton’un ‘Principia Matematica’sı karşısında bir daha ayaklarının üzerinde doğrulmasını sağladı. Yani burada bu örnekten anlatmaya çalıştığım şey, ideoloji ile bilim başka farklı şeyler değil. Bunlar insanlığın kolektif zihninin oluşturduğu bu bilgi ağları/enformasyon ağlarının ismidir.
‘ZİHİN BEYNE İLİŞKİN BİR ŞEY LAKİN ŞUUR YAŞAMA İLİŞKİN OLAN BİR SÜREÇ’
bir daha değerli sıkıntılardan biri de bilinçlilik ve zihin içindeki bağ. Bu bağlantıyı nasıl ele alıyorsunuz?
Bilhassa şuur hakkında konuşmaktan çekiniyorum. Zira şuur dediğimiz vakit her insanın farklı bir şey anladığını biliyorum. Şuur doğal ki benim de epeyce özel ilgi alanlarımdan bir tanesi ve bu mevzuyla bağlı olarak emek vermeye, anlamaya çaba ediyorum. Lakin şu anda şuurun bir akademik çalışma alanı olmaktan bir ölçüde uzak olduğunu görüyorum. Bu niçinle şayet zihin sözcüğü, benim şuur sözünü kullandığım o cümle içerisinde şuur tarifini karşılıyorsa şayet, orada zihin kullanmaya çaba ediyorum.
Artık zihin dediğimiz şey, et olan beyinde doğuyor. Yani bizim biyolojik beynimiz zihni yaratıyor. Zihin, et olan beyinden kaynaklanıyor lakin sonluluğu hayatın içerisinde. Yani zihin hayatın içerisinde var oluyor. Ve olağan burada şuur derken kastettiğimiz şeyin uyanıklık olmadığını biliyorum. örneğin az evvel hastaniçin asistanım beni aradı, “Hocam az evvel ameliyat ettiğimiz hasta uyandı, şuuru açık” dedi. Bizim konuştuğumuz şuurun, asistanın haber verdiği hastanın o şuur durumu olmadığını biliyorum. Bunu Chalmers “zor sorun – kolay problem” diye ayırıyor, tahminen biliyorsunuzdur. Bizim şu anda temel şuurla kastettiğimizin sıkıntı sorunla bağlantılı, bir uyanıklığın ötesindeki bir şuur kavramı olduğunun farkındayım. Burada bildiğim şey şu: Zihin benden kaynaklanıyor ancak muhtemelen şuur, beyne değil de yaşama ilişkin olan bir müddetç. Natürel ki şuurun olabilmesi için bizim onunla etkileşmemizi sağlayan beynin olması lazım, daha doğrusu bir beynin yarattığı bir zihnin olması lazım. Fakat şuur, yani zihin nasıl beyne ilişkin bir şeyse, şuurun yaşama ilişkin olduğunu düşünüyorum.
ötürüsıyla şuurla bağlı Amerika’daki İnsan Connectome Projesi sonuçlandı ve geçtiğimiz sene İnsan Şuur Projesi yürürlüğe konuldu. Onun da takipçisiyim, bunun da ortasında olmaya gayret sarf ediyoruz. Ancak ben İnsan Şuur Projesi’nin İnsan Konnektom Projesi kadar net ve belirleyici temellere oturmadığı görüşündeyim, o yüzden şuur ile bağlı epeyce fazla konuşmaktan kaçınıyorum. Burada sezgisel olarak söylemeliyim ki, zihin nasıl beyinden kaynaklanıyorsa şuurun de hayatın kendisinden kaynaklanan bir müddetç olduğunu düşünüyorum.
‘BAĞLANTISALLIK BİLİMİ ÖMRÜN KENDİSİNE YENİ BİR BAKIŞ AÇISI İLE BAKMAMIZI SAĞLIYOR’
Kitabınızın bir öbür başlığı da Yaşamdaşlık… Burada neoliberal siyasetlerden da bahsederek yeni bireye varıyorsunuz. Yaşamdaşlığın tarifini nasıl yaparsınız? Covid-19 ile birlikte değişen bir ömür pratiğimiz oldu. İnsan beyninde bunun tesirlerinin neler olmasını bekliyorsunuz?
Yeni bilimin, bağlantısallığın, ortaya koyma ihtimali olan yeni ömür kültürüne “Yaşamdaşlık” ismini veriyorum. Bağlantısallık biliminin ve bunun bir matematikle destekleniyor olmasının getirdiği bu yeni bilim metodolojisinin yeni bir zihin formatlama potansiyeli olduğunu görüyorum. Bunun bir diğer gerekliliği de temelinde şu: Bizim 1600’lü senelerdan beri ortasında olduğumuz bu Newton Bacon Descartes kültürü, -ki bu uygarlığa hakkını veriyorum, bu insanlığın yaratabildiği en üst seviye uygarlık- her ne kadar 400 yıldır, bizim 1600’lerde hayat süremiz 38 yılken bugün artık 90’lı yaşlara kadar uzadı, epey değerli gelişmeler sağladı yeryüzünde. Lakin her şey üzere bu uygarlığımızın da artık bir sonu olabilir. Ekolojik olarak en azından bu uygarlığımızın bugün geldiği noktada sürdürülebilirliğinin tartışıldığını daima birlikte yaşıyoruz, görüyoruz. ötürüsıyla bu yarattığımız bugünkü uygarlık modellememiz içerisinde en değerli sorunumuzun, “nasıl daha âlâ bir dünya yaratabiliriz?” sorusu olduğuna inanıyorum.
Yani olağan ki bir Covid-19 sorunumuz var, doğal ki ekonomik zorluk sorunlarımız var, natürel ki bir iklim sorunumuz var, olağan ki ekolojik zenginliğin azalması sorunumuz var. Bunların her biri, tek başına başka ayrı sorunlar. Fakat bu sorunlara artık bağlantısallık anlayışı ve bilimi ile yaklaşabilme talihimiz var. Bu bize yeni bir zihin üslubu ve yeni bir fikir biçimi yaratabilmemizi ve bu sorunlara bugün yaklaşımların ötesinde bir bakış açısıyla bakabilmemizi de sağlayabilir. Bağlantısallığın, bu yeni bilimin bize öğrettiği birinci şey, her şeyin ortasında bulunduğu ağ ile manalı olması. ötürüsıyla bu bilim bize, kendimize, yanımızdakine, ortasında bulunduğumuz topluma ve hayatın kendisine yeni bir bakış açısı ile bakmamızı sağlıyor.
Şu anda var olduğumuz bu sistemde biz hayatın insan için var olduğunu zannediyoruz. halbuki bu bağlantısallık bilimi bize, “hayatın insan için” değil de “insanın hayat için” olduğunu ortaya koyuyor. Yani bunu bir yaprak orman analojisi ile size anlatmaya çalışayım. Bizler bu ormanın içerisindeki, bu uygarlık ormanımızın içerisindeki, birer yaprak olarak yanımızdaki yaprağın bizden epey farklı olduğu sanrısı içerisinde yaşıyoruz. Bakın, 1914’te ABD’de liselerde yapılan bir çalışma var. Bu çalışmada öğrencilere soruluyor: “Kendinizin eşsiz olduğunu düşünüyor musunuz?” diye. Öğrencilerin yalnızca yüzde 6’sı “Tabii ki benzersizim” cevabını veriyor. Tıpkı soru 2014’te sorulduğunda öğrencilerin yüzde 96’sı “Tabii ki benzersizim” karşılığını veriyor. Yani bizler bütün bu ormanın yaprak için olduğunu zannediyoruz ve bu biçimde bir zihin akışı içerisinde, bu biçimde bir kültür algoritması içerisinde hayatlarımızı sürdürüyoruz. meğer orman yaprak için değil, yaprak orman için. Bu niçinle de aslına bakarsan değerli bir vefat sorunumuz var. Bağlantısallık formatının/bağlantısallık biliminin önümüze bir seçenek olarak yeni ortaya koyduğu bir niyet algoritmasıyla şayet hayatı insan için değil de, insanı ömür için olarak alırsak bu biçimde kimi meselelerimize karşılık bulabileceğimizi de görüyoruz.
hayatın insan için olduğu anlayışta en değerli paha, malum, sahip olmak. Sahip olmak şu anda kutsanmış bedel. Sahip olmak için bize, zeki olmak, çalışkan olmak en kıymetli şahsi özellikler olarak sunulmakta. Eğitim bunu amaçlamakta. halbuki bu yeni fikir biçimi/yeni kültür paradigması içerisinde, sahip olmak yani “hayatın insan için hale getirilmesi” sistemi yerine “insanın hayat için” olduğunun anlaşılması ve buna uygun bir ömür sürülmesi unsuru aslında sahip olmak yerine, anlamaktan doğan sevinç ya da merakla doğan (bu ortada son 3-4 yıldır merakın, bizim ona tanıdığımız kıymetten hayli daha büyük bir ehemmiyete sahip olduğunu anlamış bulunuyorum), merakla başlayan, uygunlukla ve yaratıcılıkla devam eden ve anlamakla sonuçlanan bir zihin algoritması yaratabileceği niyetindeyim. Yani sahip olmak yerine anlamak temelinde bu yeni fikir algoritmasının da mükafatı. Olağan ki çalışkan olmak ve zeki olmak kıymetsizdir demiyorum Ben yalnızca çalışkanlığın ve zeki olmanın üzerine eklemlenen, uygunluktan ve yaratıcılıktan bahsediyorum. Nasıl ki tümdengelimin üzerine tümevarım eklemlenip, ıslahat ve Rönesans, yeni bir insan modeli yarattıysa, artık de bağlantısallık metodunun var olan bilim metodolojisinin üzerine eklemlenmesi de bize, sahip olmak için çalışkan, zeki olmayı öğrenmeye çalışan insan modeli yerine, anlamak için ve anlamaktan doğan sevinçle ödüllendirilmek için yaratıcılığı ve yeterliliği öğrenen ve merakla başlayan bu süreç içerisinde bu zihin ağını geliştiren bir insan modeli yaratmamıza yardımcı olacak bir sistem olduğuna inanıyorum.
Alışılmış ki insanlık kesinlikle yaşamdaşlığı seçecek diye bir kural yok. örneğin dinozorlar 150 milyon yıl yeryüzünde hayatışlar ve ortadan kaybolmuşlar. İnsanlık yalnızca 1-2 milyon yıldır yeryüzünde. Dinozorlar bile nasıl kayboldularsa hayatın içerisinde küçük bir modül olduğumuzu korona salgını esnasında da daha uygun anladığımız üzere, insanlığın da bu ekolojik sistem içerisinde yok olma riski var. İnsanlığın gelecekteki bu sürecin nereye gideceği, bir daha insanlığın yapacağı seçimlere bağlı. Az evvel söylemiş olduğim üzere, insanlık nasıl karındaş, arkadaş, yurttaş, vatandaş olmayı öğrendiyse, tahminen yaşamdaş olmayı da öğrenebilir. Şu anda var olan bu neoliberal kültür, insanlığı bir küresel tüketici haline getirdi. İnsanlık, bu sistem içerisinde sahip olmak için varlık bulan bir bilgi formları formunda algılanıyor. halbuki orman, bu yaprak için değil ve bu yaprak ne vakit zihnini yaprak olmaktan çıkarıp ormanın geneline yayabilirse, işte bu biçimde yaşamdaşlık dediğimiz ve hayatın insan için değil de insanın ömür için olduğu bir zihin algoritması gerçeklik haline dönüşebilir. Bu da insanlığın daha hoş ve daha yeterli bir dünya yaratmasına yardımcı olabilir.
Doğal bu durumun temelinde Covid-19 salgınıyla ile bir ölçüde bir zihin antrenmanı yaptırdığını aslında görüyoruz. Bakın örneğin geçen sene, Mart, Nisan,Mayıs aylarını hatırlayın; korona virüsü salgının birinci başladığı vakit içinderda herkes meskenlerine girdiğinde, Haziran ayında bu biçimde için söylenen “yeni normale” döndüğümüzü zannettiğimiz vakit içinderda, meskenlerden tabiata tekrar baktığımızda, çıktığımızda birinci gördüğümüz, birinci anladığımız şey şu oldu: Tabiatın, hayatın var olmak için bize gereksinimi yok. Yani insanlığın cins olarak yaşama katkısı muhtemelen bir arı canlısı kadar değil. İnsanlık o periyotta konutlardan sokaklara yine çıktığı vakit gördü ki, hayat insansız da var olabiliyor. Hatta insansız kendini daha süratli onarıyor ve zenginleşiyor. Yani hayat için insan şayet olmazsa olmaz değil. Temelinde yaşamdaşlık fikrinde var olan hiyerarşik yapının olmaması anlayışının hoş bir yaşantı olmuş hali olarak nazaranbiliriz.
Alışılmış öteki yandan korona virüsü de bir enformasyon, 30 nükleotitli bir RNA enformasyonundan bahsediyoruz. Bu enformasyon kendisinden neredeyse 100 bin kat büyük olan bir insan genomunu etkileyebiliyor ve buradan yayılım stilinde tüm dünyayı etkileyen 8 milyar insanın şimdi misal devirlerde mevt korkusu yaşadığı bir abir daha dönüşebiliyor. Korona virüsünün yayılması, motamot beyindeki bir epileptik atağın yayılmasının matematiği ile tam olarak birebirdir. Misal matematiği o 2008’deki ekonomik krizde ya da 2001’deki 11 Eylül olaylarından daha sonra gelişen krizde, bütün bu sosyolojik dönüşümlerde gorebiliyoruz. ötürüsıyla bizim beyinde elde ettiğimiz bu bilgiler, yalnızca biyolojik olayları değil, beraberinde sosyolojik olayları anlamakta da bizim işimize yaramakta. Alışılmış buna bir enformasyon matematiği açısından bakarsak, kaos teorisinin kıymetli bir örneği vardır: Brezilya’daki bir kelebeğin kanatlarının çıkmasının diğer bir kıtada kasırga mümkünlüğü. Meteorolojik olarak bu biçimde bir mümkünlük var mıdır? olağan olarak ki vardır ancak mümkünlük olarak fazlaca azdır. Biz Wuhan’daki bir yarasanın vücudunda olağanda patojen olmayan bir korona virüsünün mutasyona uğrayarak patojen haline gelip orada hayvan pazarından tüm dünyaya yayılma mümkünlüğünün, Brezilya’daki bir kelebeğin öbür bir kıtada kasırga oluşturma olasılığından daha düşük olduğunu biliyoruz. Fakat işte ömür dediğimiz şey, o 1/sonsuz ihtimallerin gerçekleştiği bir sahne. İşte bunun ortaya çıkması enformasyon matematiği ile anlaşılabilir durumda. Ya da bunun ne biçimde olduğunun matematiğini artık biliyoruz.
Beyinde niyetin oluşması biçimiyle, rastgele bir enformasyonun sosyolojik olarak bir varoluş modeline kavuşması, temelinde benzeri. Covid-19 aslında bize yaşamdaşlık idmanını zarurî olarak yaptırdı. En azından oburlarının hastalanmasını engellemek için maske kullandık örneğin. Kendimizin gelişmesi için en uygun yolun yanımızdakinin gelişmesini sağlamak unsuru olduğunu öğrendik, her şeyin ortasında bulunduğu ağ ile manalı olduğunu anladığımız vakit. Yani kendinizi geliştirmek istiyorsanız yapacağınız en akıllı iş, yanınızdakini geliştirmek. Korona virüsü salgını bunu bize öbür bir açıdan öğretti: Hastalanmak istemiyorsanız yapacağınız en âlâ şey, yanınızdakilerin hastalanmasını engellemek. ötürüsıyla korona virüsü salgını nasıl eğitim sistemini ya da bankacılık sistemini, bu bölümlerdeki beklenen 30 yıllık gelişmeninin neredeyse bir yıl içerisinde gerçekleşmesine yol açtıysa, bizim neo-liberal kültürden bir yaşamdaşlık kültürüne geçişimizi de tahminen bir 30 yıl hızlandırmış olabilir. ötürüsıyla bu bilim, yani bağlantısallık bilimi ve yaşamdaşlık kültürü bize “nasıl daha yeterli bir ömür yaratabiliriz, sürebiliriz?” sorusuna, yeni bir kuvvetli bir alternatif matematiği olan bir alternatif sunabilmekte.
‘MERAK KONUSUNU ÖNCELEYEN YENİ BİR EĞİTİM SİSTEMİNE GEREKSİNİM VAR’
Son olarak nörobilimin geleceğine ve okurlarla buluşacak yeni çalışmalarınıza dair neler söylersiniz?
Nörobilim kocaman bir alan. Nörobilimin “beyin nasıl zihin üretiyor?” sorusuna karşılık arayan kısmıyla çalışmamın yanı sıra temel mesleksel alanım beyin tümörleri ve beyin damarı cerrahisi. ötürüsıyla yapay zekanın ve biyoenformasyon teknolojisinin bu alanda kullanılması üzere teknolojik gelişmelerin sağlayacağı yararları şu anki karşılığa katmıyorum, bunları farklı tutuyorum.
Lakin bilişsel manada, bilhassa insan beyninin nasıl fikir, zihin ürettiğine ve hayatla etkileşime girerek nasıl şuur oluşturduğuna dair bilgilerimizin önümüzdeki devirde artacağını görüyorum. Ben de buna natürel ki “zihin nasıl oluşuyor?” sorusuna bir nörobilimci olarak daha fazla katkıda bulunmayı olağan olarak amaçlıyorum. Buradaki en kıymetli noktalardan birinin merak konusu yani merakın kendisi olduğuna inanıyorum. “Yaşamdaşlık zihin yapısı” içerisinde olan bir insanın, yeni insan modelinin, temelinde kanısının merakla başladığını görüyorum. Merak, rastgele bir alanda yanıt bulmak demek değil, soru sormak demektir. Bu niçinle merak önceleyen yeni bir eğitim sistemine muhtaçlığımız olduğunu görüyorum.
İnsan Konnektom Projesi içerisinde artık merakın MR’da görüntülenmesi etabına yavaş yavaş geliyoruz. ötürüsıyla merak, matematiksel olarak da incelenebilen bir zihin algoritması haline gelmekte. Yaşamdaşlık içerisindeki insanın belirsizliğe bakışı, yaşama bakışı, merakla başlıyor. Bu süreç, zihinsel bilgi ağını geliştirme metodolojisi üzerinden yürüyor. Yalnızca çalışkan ve zeki olmanın ötesinde, yaratıcılık ve uygunlukla ilerleyen bir müddetç olarak, insanın yaşama ilişkin ve ömür için olduğu üslubu üzerinden ilerliyor. Bu zihinsel algoritma sonuçta merakla başlayan bu döngünün kapanması ve yeni merak alanlarının doğması ile devam ediyor. Biz buna “anlamak” diyoruz. Bizim bilmediğimiz ve eğitim sistemimizin buna katkı sağlamadığı, hatta bunun yitirilmesine sebep olduğu hissin anlamaktan doğan sevinç olduğunu da görüyorum. Merakla başlayan, uygunluk ve yaratıcılıkla devam eden ve anlamakla sonuçlanan ve anlamaktan doğan sevinç ile ödüllendirilen bir fikir ağından bahsediyorum. Buna ilişkin bir eğitimin var olması gerektiğinden ve bu biçimdelikle buna da yaşamdaşlık kültürü içerisindeki bir varoluş modeli olabileceğinden bahsediyorum.
Benim nörobilim alanında beyin cerrahisindeki mesleksel uğraşlarımın haricinde -ki bunlar beyin tümörü tedavisi, bir evvelki senelerda bilhassa beyin tümörlerinin tedavisine katkı sağlamak için değerli çalışmaları, ilaç buluşları ya da teknolojik gelişmeler var ancak bunlar öbür alanlarda konuşulması gereken konular- bugünkü bahis ile alakalı olarak ve ‘Yeni Bilim Bağlantısallık ve Yeni Kültür Yaşamdaşlık’ kitabının bir daha sonraki evresi olarak incelemeye çaba edeceğim kolunun, merak konusu olduğu ve merakla başlayıp anlamaktan doğan sevinç ile sona eren bu zihin yapısının nörobilim açısından nasıl kıymetlendirilebileceği, desteklenebileceği ve ölçülebileceği konusundaki çalışmalar üzerine eğilmek istediğimi belirtebilirim.
Bilimsel çalışmaları ve Moleküler Nöroşirürji Laboratuvarı biroldukça farklı kurumdan ödül kazanan Kılıç, 2015 yılında dünyanın en saygın akademilerinden biri olarak gösterilen Avrupa Bilim ve Sanat Akademisi’ne (Academia Scientiarum et Artium Europaea) üye olarak seçildi. Şu anda Bahçeşehir Üniversitesi Tıp Fakültesi Dekanı olan ve beyin damar hastalıkları ve beyin tümörleri alanlarında çalışan Kılıç’ın ‘Yeni Bilim: Bağlantısallık – Yeni Kültür: Yaşamdaşlık’ kitabı Detay Yayınları tarafınca yayımlandı. Kılıç kitapta, “bağlantısallık” kavramıyla, kainata, tabiata ve beşere yeni bir bakışla yaklaşıyor, kendi başına bir dünya olduğunu düşünen insanlığın önüne de “yaşamdaşlık” külçeşidini koyuyor.
Prof. Dr. Türker Kılıç’la kitabını, toplumsal medya kullanmasını ve ‘bağlantısallık’ ve ‘yaşamdaşlık’ kavramlarını konuştuk.
Kitabınıza da ismini veren ‘Bağlantısallık’ ile başlayalım. Bağlantısallık kavramını açar mısınız? Matematik alanındaki yeni çalışmaların bağlantısallık üzerine olduğunu belirtiyorsunuz. Buradan yola çıkarak dünyada ve Türkiye’deki çalışmaları nasıl yorumluyorsunuz?
Bağlantısallığı yeni bilim metodolojisinin ismi olarak kullanıyorum. Yaşamdaşlık kavramını ise bu bilim metodolojisinin ortaya çıkarma ihtimali olan bir yaşama biçimi, yaşama üslubu, yani yaşama kültürü olarak isimlendiriyorum. Bağlantısallık, dediğim üzere bir bilim metodolojisi. Yani malum rastgele bir meçhullüğü anlayabilme gayretimize bilim ismini veriyoruz özetle. Bu bilimsel eforun bir yolu var. İnsanlık bu usulü yüzseneler içerisinde geliştirmiş.
Bilhassa birinci bilginin doğduğu devirden Rönesans’a kadar olan periyodu daha epeyce tümdengelim metodunun hakim olduğu periyot olarak isimlendirmek mümkün. Akabinde ortaya çıkan tümevarım usulünü kullanmaktayız şu anda. Yani söylemeye çalıştığım şey şu: İsa’dan 400 sene evvel Aristo çıkıyor diyor ki, benim bir elimde 10 kilogramlık bir demir, öbür elimde de 1 kilogramlık bir demir olsa, her ikisini birebir anda bıraksam 10 kilogramlık demir yere daha evvel çarpar. İnsanlık bu var iseyımı 2000 sene kabulleniyor. Tümdengelimin en kıymetli kavramı, var iseyım ve var iseyımın doğruluğunu kabullenme. Lakin Galileo, 1600’lü senelerda nitekim de Pisa Kulesi’ne çıkıp 1 kilogramlık demir ile 10 kilogramlık demiri birebir anda yere bırakıyor ve görüyor ki ikisi birebir anda yere çarpıyor. Galileo diyor ki, “Aristo yanılabilir”. bu biçimdelikle insanlık tümevarımı keşfediyor. Yani var iseyım artık hipotez ismini alıyor ve hipotezler doğrulanana ya da yanlışlanana kadar gereğince kere test edilmesi gerekliliği tekniği hakim kılınıyor. Ve biz bu 400-450 yıllık müddet içerisinde tümdengelimin üzerine eklemlenmiş tümevarım sistemini kullanıyoruz. Hipotez ismine dönüşmüş var iseyım hala araştırmanın en temel, tahminen de en kıymetli öğesi. Ancak doğruluğu yahut yanlışlığı, objektif bir biçimde test edilerek varılan bir sonuç niteliğini kazanmış durumda.
Bu bilim kavramsal kurgusunun bizim önümüze serdiği bir kültür var. Bu kültürün ortasında doğmuş çocuklarız bizler. Ben bu kültüre Newton Bacon Descartes kültürü ismini veriyorum. Bu ismi, Newton Bacon Descartes biliminin kararında ortaya çıkan bu yaşama biçimini isimlendirmek için kullanıyorum. Doğal her kültür üzere bunun da yeni gereksinimlere bakılırsa dönüşmeye, farklılaşmaya gereksinimi var. Bilhassa ortasında bulunduğumuz bu korona virüsü periyodunda bunu epey yakınen yaşıyoruz. Bizim artık neoliberal kültür ya da neoliberal iktisat ismini verdiğimiz bu yeni devir, uygarlığımızın yetmezlik alanları ile birlikte önümüze seriliyor. Buna ondan sonrasındaki sorularda tahminen yeniden değiniriz.
Bağlantısallık ise bizim şu anda bilhassa nörobilim ve yapay zeka ortak eseri olarak karşımıza çıkan bir yeni bilim metodolojisi. Yani tümdengelimin üzerine eklemlenmiş olan tümevarımın üzerine artık bir bağlantısallık katmanı eklemlenmekte. Bizim belirsizlikle verdiğimiz gayrette önümüze yeni bir format koyuyor, yeni bir bilim paradigması, yeni bir bilimsel sistem ortaya çıkartıyor. Bu bilimsel prosedürün var olan bilimsel formülle içindeki en büyük fark şu: Biz rastgele bir bütünü tanımlayabilmek, onu anlayabilmek için o bütünlüğü oluşturan yapı taşlarını inceleyip, onları gereğince çalışarak onun hakkında elde ettiğimiz dataları bütünün kendisine atfetmeye, bütünün kendisini anlamaya kullanmaya eğilimli bir bilim metodolojisi kullanıyoruz. Yani rastgele bir biyolojik yapıyı inceliyorsak örneğin, onun yapıtaşı olduğuna inandığımız hücreyi ya da maddeyi inceliyorsak, onun yapı taşı olduğunu kabullendiğimiz atomu inceliyoruz. Işık nedir sorusuna cevap vermek istiyorsak örneğin onun yapıtaşı olduğuna inandığımız foton, sonrasındasındaki periyotlarda ışık dalgasını inceleyerek ışık hakkında bilgi elde etmeye çalışıyoruz. Ya da toplumu inceliyorsak şayet, toplumu oluşturan insanı inceleyerek toplum hakkında bilgi edinmeye çalışıyoruz. Yani bizlerin rastgele bir bütünü inceleyebilmek için evvel onu oluşturan kesimleri incelemeyi öne alan bir bilim metodolojimiz var.
Olağan bütünü incelemek, bütünü anlayabilmek onu oluşturan kesimleri anlayabilmek ile temelinde fazlaca mümkün değil. Nörobilim bize bunu öğretti. Rastgele bir bütünü anlayabilmek için onu oluşturan modülleri incelememiz, o bütünü anlamak için kâfi değil. Zira o bütünün oluşmasında temel olan, onu oluşturan o kesimlerin kendisi değil, kesimlerin birbirleriyle olan bağlantıları. ötürüsıyla biz beyin nasıl zihin üretiyor sorusuna cevap ararken, bunun beynin zihin oluşturma hareketinin temelinde nöronların kendisinde değil, nöronların birbiriyle olan bağlantısında, etkileşiminde olduğunu anladık. Yani bizim beyin dediğimiz organımız yaklaşık 100 milyar nörondan oluşan ve 100 trilyon temastan oluşan bir biyolojik yapıya sahip. Yaklaşık 2012 yılından bu yana Avrupa’daki İnsan Beyin Projesi, ABD’deki İnsan Konnektom Projesi çerçevesinde zihin nasıl iletiyor sorusuna karşılık arıyoruz.
Artık bu soru ile ilgili elimizde matematiksel bir metot var. Bu matematiksel prosedür bir ikonik pahaya de sahip. Yani şöyleki ki, matematikteki muhakkak birtakım formüllerin bir kültür değiştirici ikonik, sembolik kıymeti vardır. örneğin E = mc² ya da F = ma üzere. Artık de bağlantısallığın da bu biçimde bir formülü var. Bu bağlantısallığın matematiksel yapılanma formülü başlangıçta aslına bakarsanız bilinmekte olan fakat bugüne dek gereğince değer verilmemiş olduğunu söyleyebileceğimiz bir Bayezyen matematik çerçevesinde ilerlemişti. Başlangıçta bu biçimde isimlendirilen bu matematik, artık öylesine yenilendi ve gelişti ki artık buna enformasyon matematiği ismini veriyoruz.
2015’te Henry Markram’ın Cell mecmuasında yayınlanan yazısından daha sonra (insan beyninin nasıl niyet ürettiğine dair -şimdi geriye dönüp baktığımızda yalnızca 6 sene geçmiş bulunmasına karşın ilkel bir çalışma gördüğümüz bu çalışmanın temelinde nasıl bir paradigma değişikliğine niye olduğunu artık anlayabiliyoruz), 36 bin fare nöronunun nasıl karar verdiğini bize gösteren ve beyindeki bu 36 bin nöronun bağlantısallığını araştıran bir matematiksel değerlendirmeyi, modellemeyi bize sunan bir matematiksel çalışmadır. bu biçimdelikle biz birinci sefer beyin nasıl zihin oluşturuyor sorusuna matematiksel bir karşılık verebildik. Temel kıymetli olan ve bütünü anlayabilmek için gerekli olan öğenin aslında kesimlerin incelenmesinde değil de modülün kesim ile, modülün bütün ile olan etkileşmesinde yattığını anladık. Yani şu biçimde örnek verebiliriz: örneğin ben bugün 1 yıl evvel mezun ettiğim bir öğrencim ile bir daha karşılaştım. Bu hekim bayanı en son 12 ay evvel görmüşüm. Biz onunla kaldığımız yerden, onunla olan sohbetimize, zihinsel beraberliğimize bugün yine devam ettik. meğer bu 12 aylık müddet içerisinde, örneğin onun vücudundaki 37 trilyon hücreyi oluşturan bütün moleküller ve atomlar yaklaşık 3 kere büsbütün değişmişti. Bende de o denli. Fakat temel olan, bu bütünün modülleri ile alakası olduğundan biz zihinsel iştirakimize 12 ay evvel kaldığımız yerden yeniden devam ettik. Bu müddet içerisinde benim beynimdeki ve onun beynindeki nöronları oluşturan bütün bu yapılar toplam neredeyse üç defa değişmiş bulunmasına karşın. ötürüsıyla istikrarı sağlayan, temel olarak bütünü oluşturan modüller değil, bu modüllerin birbiriyle alakası. İşte kanıyı ya da zihni oluşturan şey de beyindeki nöronların birbiriyle etkileşimi.
Nöronların birbiriyle etkileşimi beyinde bilginin oluşmasını sağlıyor. Beynimizde bilgi, bu elektrokimyasal ırmakların oluşturduğu örüntüler, ağlar, biçemler olarak şekilleniyor. Bizler bu paternlere, örüntülere enformasyon/bilgi ismi veriyoruz. Artık bu oluşması/gerçekleşmesi olası enformasyon paternlerini ortaya koyabilecek bir matematiksel modellememiz var. Natürel beynimizdeki bu 100 milyar nöronun nasıl bir fikir formasyonu içerisinde bir bağlantısallık kuracağını anlayabileceğimiz için temel gereksinimimizin yeni bir matematik olduğunu 2015’te anladık. 2012’de birinci kez yola çıktığımızdaki temel tasamız, bilgisayar teknolojimizin bu işi yapabilmek için kâfi olup olmadığıydı. Kısa müddette bilgisayar teknolojisinde, halihazırda ve öngörülebilir gelecekte de beynimizdeki bu modellemeyi bize bütünlüğü ile ortaya koyabilmenin epey uzağında olduğunu idrak ettik. Fakat temel anladığımız şey, başlangıçta uymadığımız bir şeydi. Muhtaçlığımız olan şey, yeni bir matematikti. Bu temelinde her yeni bilim paradigması değişiminde rastlanan bir şey. örneğin Leibniz, Elealı Zenon’un kendisine sorduğu meşhur paradoksal soruyu soruyor: Diyor ki bir tavşan kaplumbağanın 10 metre gerisinde yarışa başlasa ve daima birinci vakit içerisinde tavşan yolun yarısını kat etse, sonsuza kadar bu biçimdeki paradigması olan kalkülüse bakılırsa, bu tavşanın kaplumbağayı geçememesi gerek. meğer biz tabiata baktığımız vakit görüyoruz ki her tavşan yarıştığı kaplumbağayı geçiyor. Öyleyse diyor ki Leibniz, “Bizim temel muhtaçlığımız, bu varoluş paternini ortaya koyacak yeni bir matematik. İşte oradan türev ve integral ortaya çıkıyor. Bu örneklerin sayılarını artırabiliriz.
Artık beynin nasıl niyet ürettiğine, beynin nasıl zihin ürettiğine dair yeni bir bilim paradigmasına sahibiz. Bu bilim paradigmasının ismi bağlantısallık. Bu bilim paradigmasının sosyolojik karşılığı da var. Biz başlangıçta en ehil bilgi sürece sisteminin insan beyni olduğunu düşünerek yola çıkmıştık. halbuki artık biliyoruz ki en uzman bilgi sürece sistemi hayatın kendisi. Ömür dediğimiz bu varoluş kodlamalarının en büyük kümesi. Yani iç içe geçmiş bu kodlama sistemlerinin ortak bütünlüğü, bu tüm ortak enformasyon kodlarının beraberliğine hayat diyebiliriz. Hayat dediğimiz bu enformasyon kodlamaları, bütünü temelinde bir çeşit insan beyninin zihin oluşturması biçiminde bir yapılanma gösteriyor ve bunun da bir matematiği var. Bizim insan beynini inceleyerek, insan beyninin nasıl zihin oluşturduğuna dair bu dönüşümü, yani biyolojik beynin, et olan beynin bir enformasyon ağı olan zihni ortaya koymak için yarattığımız matematik modellemenin bir çeşit unsur ağı olarak varoluş paterni gösteren hayatın, nasıl bir beraberlik ve ağsal yapı içerisinde varoluş gösterdiğini sezmeye başladık 2017-2018 üzere.
Buradan yola çıkarak temelinde bu bağlantısallığın fiziği, kimyası, iktisadı, eğitimi üzere öbür bahisler hakkında da çalışan bilim insanları artık sıkça görülmekte. İnsanlığın belirsizlikle verdiği uğraştan her devirde muhakkak birtakım bilim alanları buzkıranlık nazaranvi üstleniyor. örneğin 1900’lerin başında bu, parçacık fiziği olmuş. Ya da 17. yüzyılda, 1600’lerde bu klasik fizik-Newton fiziği bu vazifesi üstlenmiş. Orada elde edilen bilgiler yalnızca o disiplini değil, onu takip eden insanlığın belirsizlikle verdiği çabada bu buzkıran gemisi rolünü üstüne alan disiplin, başka disiplinleri de değiştirmiş. ötürüsıyla bu misyonu üstlenmiş alanlara buzkıran dememin niçini bu. O niçinle buzkıran gemisi ismini veriyorum. Zira bu gemi yalnızca kendi arasındakileri değiştirmiyor, hem de onu takip eden başka gemileri de değiştiriyor, onların ortaya koydukları eserleri de etkiliyor.
İşte 21. yüzyılın birinci çeyreğinde insanlığın belirsizlikle verdiği bu gayrette buzkıranlık gemiliği rolünü nörobilim ve yapay zeka üstlenmiş durumda. İnsan ya da rastgele bir nöronal sistemin/enformasyon ağın nasıl bir zeka ürettiğini, rastgele bir bilgi işleyen enformasyon sisteminin er ya da geç zeka ürettiğini, bilgi ürettiğini yani daha evvel ortaya konulmamış bir bilgiyi varoluş alanına çektiğini artık biliyoruz. Bunun da en hoş örneği insan beyni. Ancak insan beynini anlamak fazlaca güç olduğu için ve şu anda modellemeyi yapmakta kullanmakta olduğumuz bilgisayar sistemlerimiz bunun için yetersiz olduğundan, daha az kompleks olan canlıların beyinlerini ya da nöronal sistemlerini, yani yapay zeka sistemlerini kullanmaktayız. ötürüsıyla insan beyninin nasıl zihin yarattığı sorusuna karşılık bulabilmek için başladığınız serüven esnasında karşılaştığımız, evvelde varsayım edemediğimiz, bizim kendimize, yanımızdakine, ortasında bulunduğumuz topluma ve hayatını kendisine bakışımızı değiştiren yeni bir bilim paradigmasının ortaya çıkmasına sebep olabilecek kadar kıymetli yeni bir matematiğin ortaya konulmasına sebep oldu.
Biliyorsunuz temelinde her ihtilali gerçekleştiren, her ihtilalin gerisindeki temel öğe bilimsel faaliyetlerdir. Temel devrimciler bilim insanlarıdır. Birçok vakit siyasetçiler ya da kimi vakit kumandanlar bunu sahiplense de temelinde toplumsal ihtilalleri, kültürel dönüşümleri yaratanlar bilim insanlarıdır. Yani matbaa olmasaydı Islahat, Rönesans olmazdı yahut Galileo’nun teleskobu, insanlığın yalnızca ayı ya da Jüpiter’i daha net görmesini sağlamadı; bununla birlikte Kopernik’in ortaya koyduğu üzere güneşin dünyanın etrafında değil dünyanın güneşin etrafında döndüğü hipotezinin gerçek olduğunu bize gösterdi. Yani teleskop bize yalnızca ayı göstermedi, beraberinde insanlığın kainatın içerisindeki yerini anlamasına katkı sağladı. Bu niçinle temel sosyolojik ihtilalleri insanın kendisine, yaşama bakışını değiştiren temel paradigma değişimlerine yol açanlar temelinde bilim insanlarıdır. Bu bağlantısallık metodolojisinin de Galileo’nun teleskobu kadar kıymetli olduğuna inanıyorum.
Bağlantısallık biliminin ortaya çıkarma ihtimali olan kültürün ismine da yaşamdaşlık ismini veriyorum. Bu niçinle bu yeni kitabımın ismini ‘Yeni Bilim: Bağlantısallık, Yeni Kültür: Yaşamdaşlık’ olarak koymayı uygun gördüm. 2015 yılında Henry Markram’ın o kıymetli, ihtilal yaratabilecek kıvamdaki atılım gösterecek yazısından daha sonra, dediğim üzere matematik alanındaki bu bağlantısallık modellemeleri alanındaki gelişmeler birbiri arkasına gerçekleşti. 2015’ten bu yana Nobel (Matematik Nobel’i yok fakat matematikteki karşılığı Abel ve Fields Ödülleri’dir.) ve bütün değerli matematik ödüllerinin neredeyse tamamını bağlantısallık matematiği çalışan (artık matematikçiler buna enformasyon matematiği ismini veriyorlar.) matematikçiler almakta. En son birkaç ay evvel Norveç hükümetinin verdiği matematik mükafatını, bu alanda çalışan matematikçiler aldılar. ötürüsıyla, artık bu ismi üzerinde bağlantısallık ihtilalinden daha sonra, rastgele bir coğrafyanın ona has nitelikleri yavaş yavaş ehemmiyetini kaybetmeye başlamakta.
Çalışmaları da aslında Türkiye’de, ABD’de ya da rastgele bir yerde çalışmalar diye değerlendirmemek lazım. Bu bahisle alakalı çalışanlar birebir ağ üzerinde ve insanlık ismine, hatta insanlık bile değil, ömür ismine bu gelişmeyi gerçekleştirmekteler. Zira bağlantısallık ve yaşamdaşlık alanına girdiğinizde, bu siyasi hudutlar yavaş yavaş eriyorlar. Şu anda bu bahisle alakalı yeryüzünde çalışan herbiçimde 4-5 bin civarında insan vardır. Bunların içinde yaklaşık 200 civarı değerli eserlerle karşımıza çıkıyorlar. Ben de bir beyin cerrahı olarak kendi takımımla bir arada bu gelişmelere katkı sağlama uğraşı içerisindeyim.
‘BİLİM İNSANLARININ KANILARINI ANLATMALARININ ÇOK DEĞERLİ OLDUĞUNA İNANIYORUM’
Alanınızda öncü bir bilim insanısınız ve çok sıkıntı bir alanda çalışmalarınızı sürdürüyorsunuz. Kitabınızsa alanınızın zorluğunun bilakis gündelik lisanı yakalıyor ve merak konusu oluyor. Burada nasıl bir anlatımı tercih ettiniz?
Beynin nasıl fikir ürettiğine merakım, bir ölçüde 11-12 yaşlarında bir ilkokul piyesi ile birlikte başladı. Ben 4. sınıftayken, bu piyeste fazlaca sevgili öğretmenim Mine Der, bana beyin rolünü verdi. Bu piyeste öğrenciler canlandırdıkları organı sakatatçıdan alıp okula da getiriyorlardı. Ben de birinci kere elime bir kuzu beynini bu biçimde aldım. Şunu merak ettim “Nasıl bu gri yumuşak, yoğurdumsu yapı, bu hayvanı hareket ettiriyor?” Öteki onlarca koyun içinde bu kuzu gidip kendi annesini nasıl bulabiliyor? O tarihten bu yana beynin nasıl niyet ürettiğine karşı daima bir bilme isteğim oldu. Bu mühlet ilerledikçe beyin cerrahisini de seçmeye yönlenmem, tıp fakültesine temel beyin cerrahı olmak için girmem, bu merak niçiniyle gerçekleşti.
Artık aslında kimileri, nörobilim epeyce emek verilen, ağır ve öğrenmesi teknik olarak yıllar gerektiren bir meslek olduğu için, bir ölçüde de uzun yıllar beyin cerrahisinde çalıştıktan daha sonra nörobilimle etkileşim kurmayı bir olumsuzluk olarak görüyorlar. Bunu kimi vakit bana da soruyorlar, “Eğer beyin cerrahı olmayıp direkt nörobilimci olmak, vakit kaybetmeyi engelleyebilir miydi?” diye. Bu soruyu soranlara biroldukca açıdan hak veriyorum fakat beyin cerrahlığının değerli bir avantajı var. Bu mucizevi yapıya dokunabiliyor olmak, bunun sorumluluğunu almak kıymetli bir şey. olağan olarak ki bu sorumluluk birlikteinde uzun bir eğitim devrini de getiriyor lakin bu süreç içerisinde merak ettiğiniz hususla da bir etkileşim içerisinde oluyorsunuz ve bu merakınız bir süre daha sonra mesleğiniz değil de aslında bir oyun alanınız haline geliyor. Ve biliyorsunuz, çocukların en ciddiyetle yaptığı şey oyun oynamaktır. Olaya ya da bilinmeze bu türlü baktığınız vakit, onu meslek ya da yapılması gereken bir iş değil de sizin kendi oyun alanınız olarak görüyor olmak, sizin o hususa yaklaşımınızı ve onu kendi zihninizde ne biçimde işlediğinizi de değiştiriyor. Bu niçinle diğerlerine rastgele bir mevzuyu en sıradançe anlatabiliyor olmak, aslında o mevzuyla bağlı olarak uzun yıllar bir zihinsel temas yapmış olmakla bağlı. Bu niçinle ben aslına bakarsan kendimden bildiğim için bu merak sürecinin nasıl olduğunu, birebir mevzuya meraklı olabilecek bireylerin de benimle birebir zihinsel yollardan geçmiş olabileceklerini düşünerek, buna göre kendi kelam programımı yapıyorum.
İşin ortasında biraz da hocalık var. Ben, evet beyin cerrahıyım ve beyin cerrahisine olağan ki epey vakit ayırıyorum -benim temel işim bu- lakin öbür yandan bir tıp fakültesi dekanıyım ve bir tıp hocasıyım. Bu niçinle öğrencilerle daima iç içeyim ve onların soruları benim temelinde bu anlatımı ne biçimde değiştirmem gerektiğini de bana öğretiyor. Yani rastgele bir mevzuyu anlatırken geri dönüş olarak mevzu sonunda aldığım sorular, benim anlatmak istediğimi tam olarak anlatıp anlatmadığımı bana öğretiyor bu biçimdelikle bir daha sonraki sefer, yaptığım yanılgı olduğunu düşündüğüm noktaları yinelamama uğraşı içerisine de giriyorum. aslına bakarsanız temelinde gençlerle birlikte olmanın, akademinin en değerli faydası bu.
Yeni Bilim: Bağlantısallık – Yeni Kültür: Yaşamdaşlık, Türker Kılıç, 192 syf., Detay Yayınları, 2021.
Bir de işin tanınan bilim tarafı var. Bakın biz buna tanınan bilim diyoruz lakin bu temelinde toplumsal açıdan, toplum sosyolojisi açısından epey hassas, fazlaca kıymetli bir nokta. Tanınan bilim demek bu bilimin halka aktarılması gayretlerinin bir ölçü değerini düşük gösteriyor bence. Schrödinger, hayatının en hoş 17 yılını Dublin’de geçirdiğini söyler. Dublin Bilim Akademisi Bilim Enstitüsü kurulduğunda, Schrödinger orada kıymetli bir fizikçi olarak o takıma katılır ve onunla yapılan kontratta iki yılda bir halk konferansları verilmesi de vardır. Bu temelinde Avrupa biliminde ta Galileo’dan beri var olan bir gerekliliktir. örneğin Galileo da her yıl Haziran ayında Padova’da halka açık konferanslar vermiş. Oraya gittiğiniz vakit orada Galileo’nun tahtadan yapılmış, halka açık konferanslarını sunduğu, derme çatma tahta kürsüsünü nazaranbilirsiniz. Bunun epey kıymetli olduğunu, yani bilim insanlarının fikirlerini ve elde ettikleri bulguları halka anlatmalarının fazlaca değerli olduğuna inanıyorum. Şu anda biz buna tanınan bilim ismini veriyoruz. Bu cins yazıların yazılmasının, bu çeşit konferansların verilmesi gerektiğine inanıyorum. Temelinde bilim insanını geliştirici rolü de var. bu biçimdelikle bizler toplumun da gereksinimlerini bakılırsarek ona yönelik bir bilimsel yönlendirme yapabilme bahtına da sahip olabiliyoruz.
Son olarak şunu da söyleyeyim, her insanın anlayabileceği bir lisanla anlatabilmemizi kolaylaştıran fazlaca kıymetli bir avantaja sahibiz: Türkçemiz. Türkçe o kadar esnek ve hareketli, dinamik bir yapıya sahip ki, bize yeni sözcükler türetmek için hayli uygun bir ortam sağlıyor. örneğin bağlantısallık bilimi ya da yaşamdaşlık kültürü. Yaşamdaşlık sözcüğü bence epeyce hoş bir sözcük. İnsanlık nasılsa karındaş-kardeş olmayı , arkadaş olmayı, Fransız İhtilali ile bir arada yurttaş olmayı, ABD’nin gelişimi ile vergi veren vatandaş olmayı ve bu yeni küresel ekonomik tertip içerisinde neoliberal bir tüketici olmayı öğrendiyse, artık de yaşamdaş olmayı öğrenme ihtimali var. örneğin yaşamdaş sözcüğünü şu ana kadar ben Almanca’da, İngilizce’de, Fransızca’da bir karşılığını, tam olarak buna karşılık gelen sözcüğü doğrusu bulamadım. Lakin Türkçemiz buna bu imkanı bize sunuyor. ötürüsıyla bu sorunuza Türkçenin bu kavramsal ifadeyi kolaylaştırıcı yapısıdır diyebilirim.
‘SOSYAL MEDYA KULLANIMI ÖĞRENİLMESİ GEREKEN BİR UĞRAŞI ALANI’
Bilimin tanınan alanlarda varlığını ispatlaması ve günlük tartışmalarda yer alması teknolojiyle bir arada ilerledi. YouTube yayınları milyonlar izlenen bir cerrahsınız. Yeni bağlantı araçlarını kullanmanın negatif ve olumlu istikametleri nelerdir?
Temelinde bu yeni bağlantı imkanları ve ortaya çıkan bilginin dönüşümü ya da değişimindeki bu kolaylıklar, bağlantısallık ismini verdiğimiz bu bilgi sürece sisteminin ne biçimde gerçekleştiğini anlamamızda da temel rolü üstlenmekte. Toplumsal değişimin kıymetli bir modülü aslında bu teknolojik ihtilal. En başta da söylemiş olduğim üzere, esasen temel sosyolojik ihtilallerin yaşanmasını sağlayanlar bilim insanlarıdır.
Ben de başlangıçta birfazlaca meslektaşım üzere toplumsal medya kanallarını kullanmakta tereddüt ettim. Bu tereddüt temelinde birkaç sebepten kaynaklanıyordu. Bunlardan birincisi, akademinin birçok vakit toplumsal medyanın kullanmasına karşı olumsuz bakışı oldu. İkincisi sebep de, benim kendi kişilik özelliğimden kaynaklandı. Maalesef biraz fazla mükemmeliyetçi olduğum için rastgele bir tweet’ime, mesela olumsuz bir cevap verilmesi ya da o tweet’in anlaşılamaması kararı oluşan bir polemiğin beni çok rahatsız edeceğini iddia ettiğimden hiç toplumsal medyaya girmemenin başlangıçta tahminen de daha üst derece bir zihin rahatlığı yaratabileceğini düşünmekteydim. Lakin bilhassa 2012-2013 devrinden daha sonra toplumsal medya kullanmasının da öğrenilmesi gereken bir maharet olduğunu idrak ettim ve “akademisyenler için toplumsal medya kullanması” diye, üst ihtisasımı yaptığım Harvard Üniversitesi’nde bu biçimde bir program olduğunu gördüm ve bu programa katıldım, 2013’te yanılmıyorsam. Bu programda toplumsal medya, bilhassa Twitter, YouTube, o devirde Pinterest vardı -halen hiç kullanmadım lakin o periyotta öğrenmiştim-, bir de LinkedIn; bu dördünün orada nasıl kullanılacağı hakkında bir bilgi sahibi olduk ancak burada değerli olan şey teknik bilgi değil, toplumsal medyanın nasıl kullanılacağına dair bir üslup geliştirme mahareti. Artık artık toplumsal medya kanallarını kullanmaya çalışıyorum, bilhassa Twitter ve YouTube kullanma uğraşı içerisindeyim. Giderek bu husustaki değişen teknolojiyi yakalamaya da uğraş ediyorum. Bu niçinle örneğin, bilhassa YouTube kullanmasam da konuşmalarımın oradan takip edildiğini biliyorum ve bundan da mutluyum, bunun daha üst kalitede olabilmesi için mümkün olduğunca uğraş gösteriyorum.
Toplumsal medya bir yandan bilimsel bağlantısı de değiştirdi Ben örneğin bilhassa Twitter üzerinden daha evvel tanımadığım, ismini bilip de tanışmadığım bireylerle bir ortaya gelebilme, konuşabilme, etkileşme imkânını buldum. O niçinle bilhassa Twitter kullanmasının bilimsel etkileşimi kolaylaştırdığı fikrindeyim ve buna ehemmiyet veriyorum. Doğal ki toplumsal medya kullanması da belirttiğim üzere öğrenilmesi gereken ve maharet isteyen bir uğraşı alanı. Ancak bunu da en başta söylemiş olduğim oyunun bir modülü olarak gördüğünüz vakit ve ortasında bulunduğunuz bu zihinsel bağlantısallık oyununun bir tekniği, bir aracı olarak gördüğümüzde temelinde iş kolaylaşıyor. Burada hedef düşündüğümüzün geliştirilmesi. Yani kendimizin ya da karşımızdakinin değil de fikrin geliştirilmesi. Ortaya koyduğumuz bu zihinsel ağın geliştirilmesini ana husus olarak ele aldığımızda, bu biçimde rastgele bir aksiliğe ya da bir polemiğe kapılmadan, o toplumsal medyanın kendi içine çektiği girdaba kanmadan, net bir biçimde kendi kanılarımızı aktarabilme imkanı bulabileceğimizi görüyorum.
Öteki yandan bilim medyası da değişiyor. Yani evvelde hakemli mecmualarda yayımladığımız ve bu biçimdelikle bir akademik pahaya kavuşan araştırmalarımızın artık bu hakemli mecmualardan fazla hakemli internet ortamlarında kabul edilirliği ön plana geçti. Hatta bu kabul edilirlik yalnızca 3-4 tane hakemin değerlendirmesinden daha sonra yazının basılması ile değil, çalışmanın internet ortamına temalıp herkese birebir anda açık olması ile aslına bakarsanız ilerleyen bir müddetç haline gelmekte. Artık bilimsel çalışmaları da temel yönlendirenlerin üniversiteler değil değerli inovasyon şirketleri olduğunu da düşünürsek bilimin yayılması, bilim etkileşmesi, bilim bağlantısında de kıymetli bir dönüşüm yaşamaktayız. Akademi de buna ayak uydurmakta zorluk çekse de bu gerekliliği fark etmiş durumda.
‘FELSEFE İLE BİLİM, YAZI ÇEŞİDE ÜZERE BİREBİR ŞEYİN FARKLI YÜZLERİ’
Kitabınızda insan zihnindeki bağlantısallığı bilim ve ideoloji ile ilişkilendiriyorsunuz. Ortalarındaki bağdan özetlemek gerekirse bahseder misiniz?
Bilimle ideoloji, temelinde dediğim üzere insanlığın belirsizlikle verdiği uğraştaki çeşitli etaplar. Ben ideolojiyi çabucak hemen matematikselleştirilmemiş bilim olarak değerlendiriyorum. Bilim, bizim meçhullüğü anlamamızı, ideoloji ise anlamlandırmamızı sağlıyor. Birçok vakit anlamlandırmadığımız şeyi aslına bakarsanız anlayamıyoruz ya da anlamadığımız şeyi anlamlandıramıyoruz. ötürüsıyla ideoloji ile bilim, aslında yazı çeşide üzere tıpkı şeyin farklı yüzleri. Hipotezi oluşturma evresinde ideolojinin epeyce kıymetli olduğuna inanıyorum. Zira hipotezi oluşturma evresinde ister istemez sezgisel bir etaptan geçiyorsunuz. Neyi araştırayım, hangi soruya cevap vereyim, işte burada merak ön plana geçiyor. Bu merakın yönlendirilmesinde sizin ortasında bulunduğunuz zihin ağının temel tesiri var. Bu zihinsel ağı bir örümcek ağına benzetirsek örümcek ağının iplikçiğidir merak. Örümcek ağının iplikçiği nasıl büyük bir form oluşturuyorsa, bizim merakımız da bu biçimdesine bir zihinsel bilgi ağı meydana getiriyor. Bunun bir üslubu var. Bu üsluba ideoloji ismini veriyoruz.
Ben dinleri de bu ideoloji kümesinin içerisine koyuyorum. Hepsi bir çeşit yaşama üslubu veriyor bize. İdeolojinin doğruluğunun, yanlışlığının ya da genişlemesinin en kıymetli yolu da hakikat bilimsel metodoloji. Yani bizim hayatın, olanın esasen resen olağanüstü olduğunu anlamamızı sağlayabilen tek usuldür bilimsel metot. Yani ben sizinle örneğin şu anda tanışmıyorum lakin bu irtibatı sizinle kurguluyorum, sözgelimi bundan 50 sene evvel vaktin şu anında 2001 yılının 3 Haziran’ının 10.30’unda bizim en azından zihinsel bir iştirak içerisine girebilmemizin mümkünlüğünü hesaplasaydık, bu muhtemelen “1/sonsuz”du. Ancak işte “1/sonsuz”, 0 demek değil. “1/sonsuz”un 0 olmadığının sahne alanıdır bu ömür dediğimiz enformasyon sürece süreci. Bunu bize öğreten tek şey bilimdir. ötürüsı ile bilimle ideolojiyi ben birbirinden hayli farklı zihin alanları olarak görmüyorum. Birini manaya, ötekini anlamlandırma eforu olarak görüyorum. ötürüsıyla sizin ortaya koyduğunuz her formülün aslında ardında bir felsefik, yani bir zihin paterni /örüntüsü/zihin ağı olduğunu aslına bakarsan söyleyebiliriz.
Alışılmış şunu da belirtmek lazım, bağlantısallığı bir bilim metodolojisi olarak görür görmez ve bağlantısallığın bir matematiği olduğunu anlayınca, bu matematiğin yalnızca insan beyninin nasıl zihin oluşturduğunu değil, aslında hayatın nasıl yeni enformasyon modelleri meydana getirdiğini anladıkça ve bu varoluş gerçekliğinin gerisinde bir enformasyon modellemesinin/kodlamasının olduğunu sezdikçe burada ister istemez geçmişte bunu sezmiş olan düşünürlere bakıyorsunuz. Bunların başında örneğin Spinoza var. Spinoza, “bağlantısallık” değil de “karşılaşmalar” lafını kullanıyor. Alışılmış hiç bir şey tabiatıyla, bir öncülü olmadan ortaya çıkmıyor. Her şey belli bir bilgi ağının kararında beden buluyor. Biz bugün bu bağlantısallıktan ve yaşamdaşlıktan kelam ediyorsak, temelinde onun gerisinde biz bilsek de bilmesek de yüzlerce, binlerce zihnin emeği var. Bunlar yavaş yavaş ideoloji dediğimiz zihin ağını oluşturuyor ve bu en sonunda bir bilim konusu haline geliyor. Bilim konusu haline geldiği vakit o ideoloji alanının da gücü artıyor.
Şunu demek istiyorum: örneğin Newton fiziğini ele alalım. Biliyorsunuz, Newton fiziği bir bilardo topları matematiğidir. Yani ister kütleçekim kanunu olsun gezegenleri içine alan, ister yerçekimi olsun kendisine yere düşen bir elmayı referans alan, ister ışığı oluşturan fotonları incelemek olsun, fark etmez. Bütün sistem güya bir bilardo toplarının birbiriyle olan etkileşimi matematiği üzerine kurgulanmıştır. Lakin bu kavramsal alanın ardında bir matematik ortaya koyuyor Newton. Newton matematiği niçiniyle ortaya koymuş olduğu bu ideoloji, “bütünü oluşturan kesimler esastır” niyeti, bir matematikle destekleniyor. Bu matematik mutlak gerçek mu? Doğal ki hayır. Bilimde hiç bir şey mutlak yanlışsız değil. Gerçekten Newton Bacon Descartes bilimi, artık büyük oranda daha uygunuyla, daha yetkiniyle yer değiştirme dönüşme basamağında. Ancak ne olursa olsun, bu matematik bizi aya götürdü getirdi, bu matematik bizim nasıl bir cihan içerisinde olduğumuzu anlamamıza katkı sağladı. Fakat tam olarak gerçeği vurgulayamadığını aslına bakarsan biliyoruz.
Newton’un ‘Principia Matematica’si, yani tabiat ideolojisinin kitabı bir matematik içerdiği için bu 400 yıldır bizim ortasında yaşadığımız bu uygarlığın matematik kolonlarını/temellerini sağladı. halbuki Spinoza’nın yazdığı ‘Etika’, ki Newton’un yazdığı ‘Principia’dan 10 yıl öncedir, yeni yeni bir daha ehemmiyet kazanmaya başladı. Zira ‘Etika’ bu “karşılaştırmalar” kavramının üzerinden “bağlantısallığı” işler ancak bir matematiği yoktur. O yüzden bir matematik temelden mahrumdur. İşte birinci kere nörobilim yardımıyla ortaya çıkan bu yeni bağlantısallık matematiği, ‘Etika’nın Newton’un ‘Principia Matematica’sı karşısında bir daha ayaklarının üzerinde doğrulmasını sağladı. Yani burada bu örnekten anlatmaya çalıştığım şey, ideoloji ile bilim başka farklı şeyler değil. Bunlar insanlığın kolektif zihninin oluşturduğu bu bilgi ağları/enformasyon ağlarının ismidir.
‘ZİHİN BEYNE İLİŞKİN BİR ŞEY LAKİN ŞUUR YAŞAMA İLİŞKİN OLAN BİR SÜREÇ’
bir daha değerli sıkıntılardan biri de bilinçlilik ve zihin içindeki bağ. Bu bağlantıyı nasıl ele alıyorsunuz?
Bilhassa şuur hakkında konuşmaktan çekiniyorum. Zira şuur dediğimiz vakit her insanın farklı bir şey anladığını biliyorum. Şuur doğal ki benim de epeyce özel ilgi alanlarımdan bir tanesi ve bu mevzuyla bağlı olarak emek vermeye, anlamaya çaba ediyorum. Lakin şu anda şuurun bir akademik çalışma alanı olmaktan bir ölçüde uzak olduğunu görüyorum. Bu niçinle şayet zihin sözcüğü, benim şuur sözünü kullandığım o cümle içerisinde şuur tarifini karşılıyorsa şayet, orada zihin kullanmaya çaba ediyorum.
Artık zihin dediğimiz şey, et olan beyinde doğuyor. Yani bizim biyolojik beynimiz zihni yaratıyor. Zihin, et olan beyinden kaynaklanıyor lakin sonluluğu hayatın içerisinde. Yani zihin hayatın içerisinde var oluyor. Ve olağan burada şuur derken kastettiğimiz şeyin uyanıklık olmadığını biliyorum. örneğin az evvel hastaniçin asistanım beni aradı, “Hocam az evvel ameliyat ettiğimiz hasta uyandı, şuuru açık” dedi. Bizim konuştuğumuz şuurun, asistanın haber verdiği hastanın o şuur durumu olmadığını biliyorum. Bunu Chalmers “zor sorun – kolay problem” diye ayırıyor, tahminen biliyorsunuzdur. Bizim şu anda temel şuurla kastettiğimizin sıkıntı sorunla bağlantılı, bir uyanıklığın ötesindeki bir şuur kavramı olduğunun farkındayım. Burada bildiğim şey şu: Zihin benden kaynaklanıyor ancak muhtemelen şuur, beyne değil de yaşama ilişkin olan bir müddetç. Natürel ki şuurun olabilmesi için bizim onunla etkileşmemizi sağlayan beynin olması lazım, daha doğrusu bir beynin yarattığı bir zihnin olması lazım. Fakat şuur, yani zihin nasıl beyne ilişkin bir şeyse, şuurun yaşama ilişkin olduğunu düşünüyorum.
ötürüsıyla şuurla bağlı Amerika’daki İnsan Connectome Projesi sonuçlandı ve geçtiğimiz sene İnsan Şuur Projesi yürürlüğe konuldu. Onun da takipçisiyim, bunun da ortasında olmaya gayret sarf ediyoruz. Ancak ben İnsan Şuur Projesi’nin İnsan Konnektom Projesi kadar net ve belirleyici temellere oturmadığı görüşündeyim, o yüzden şuur ile bağlı epeyce fazla konuşmaktan kaçınıyorum. Burada sezgisel olarak söylemeliyim ki, zihin nasıl beyinden kaynaklanıyorsa şuurun de hayatın kendisinden kaynaklanan bir müddetç olduğunu düşünüyorum.
‘BAĞLANTISALLIK BİLİMİ ÖMRÜN KENDİSİNE YENİ BİR BAKIŞ AÇISI İLE BAKMAMIZI SAĞLIYOR’
Kitabınızın bir öbür başlığı da Yaşamdaşlık… Burada neoliberal siyasetlerden da bahsederek yeni bireye varıyorsunuz. Yaşamdaşlığın tarifini nasıl yaparsınız? Covid-19 ile birlikte değişen bir ömür pratiğimiz oldu. İnsan beyninde bunun tesirlerinin neler olmasını bekliyorsunuz?
Yeni bilimin, bağlantısallığın, ortaya koyma ihtimali olan yeni ömür kültürüne “Yaşamdaşlık” ismini veriyorum. Bağlantısallık biliminin ve bunun bir matematikle destekleniyor olmasının getirdiği bu yeni bilim metodolojisinin yeni bir zihin formatlama potansiyeli olduğunu görüyorum. Bunun bir diğer gerekliliği de temelinde şu: Bizim 1600’lü senelerdan beri ortasında olduğumuz bu Newton Bacon Descartes kültürü, -ki bu uygarlığa hakkını veriyorum, bu insanlığın yaratabildiği en üst seviye uygarlık- her ne kadar 400 yıldır, bizim 1600’lerde hayat süremiz 38 yılken bugün artık 90’lı yaşlara kadar uzadı, epey değerli gelişmeler sağladı yeryüzünde. Lakin her şey üzere bu uygarlığımızın da artık bir sonu olabilir. Ekolojik olarak en azından bu uygarlığımızın bugün geldiği noktada sürdürülebilirliğinin tartışıldığını daima birlikte yaşıyoruz, görüyoruz. ötürüsıyla bu yarattığımız bugünkü uygarlık modellememiz içerisinde en değerli sorunumuzun, “nasıl daha âlâ bir dünya yaratabiliriz?” sorusu olduğuna inanıyorum.
Yani olağan ki bir Covid-19 sorunumuz var, doğal ki ekonomik zorluk sorunlarımız var, natürel ki bir iklim sorunumuz var, olağan ki ekolojik zenginliğin azalması sorunumuz var. Bunların her biri, tek başına başka ayrı sorunlar. Fakat bu sorunlara artık bağlantısallık anlayışı ve bilimi ile yaklaşabilme talihimiz var. Bu bize yeni bir zihin üslubu ve yeni bir fikir biçimi yaratabilmemizi ve bu sorunlara bugün yaklaşımların ötesinde bir bakış açısıyla bakabilmemizi de sağlayabilir. Bağlantısallığın, bu yeni bilimin bize öğrettiği birinci şey, her şeyin ortasında bulunduğu ağ ile manalı olması. ötürüsıyla bu bilim bize, kendimize, yanımızdakine, ortasında bulunduğumuz topluma ve hayatın kendisine yeni bir bakış açısı ile bakmamızı sağlıyor.
Şu anda var olduğumuz bu sistemde biz hayatın insan için var olduğunu zannediyoruz. halbuki bu bağlantısallık bilimi bize, “hayatın insan için” değil de “insanın hayat için” olduğunu ortaya koyuyor. Yani bunu bir yaprak orman analojisi ile size anlatmaya çalışayım. Bizler bu ormanın içerisindeki, bu uygarlık ormanımızın içerisindeki, birer yaprak olarak yanımızdaki yaprağın bizden epey farklı olduğu sanrısı içerisinde yaşıyoruz. Bakın, 1914’te ABD’de liselerde yapılan bir çalışma var. Bu çalışmada öğrencilere soruluyor: “Kendinizin eşsiz olduğunu düşünüyor musunuz?” diye. Öğrencilerin yalnızca yüzde 6’sı “Tabii ki benzersizim” cevabını veriyor. Tıpkı soru 2014’te sorulduğunda öğrencilerin yüzde 96’sı “Tabii ki benzersizim” karşılığını veriyor. Yani bizler bütün bu ormanın yaprak için olduğunu zannediyoruz ve bu biçimde bir zihin akışı içerisinde, bu biçimde bir kültür algoritması içerisinde hayatlarımızı sürdürüyoruz. meğer orman yaprak için değil, yaprak orman için. Bu niçinle de aslına bakarsan değerli bir vefat sorunumuz var. Bağlantısallık formatının/bağlantısallık biliminin önümüze bir seçenek olarak yeni ortaya koyduğu bir niyet algoritmasıyla şayet hayatı insan için değil de, insanı ömür için olarak alırsak bu biçimde kimi meselelerimize karşılık bulabileceğimizi de görüyoruz.
hayatın insan için olduğu anlayışta en değerli paha, malum, sahip olmak. Sahip olmak şu anda kutsanmış bedel. Sahip olmak için bize, zeki olmak, çalışkan olmak en kıymetli şahsi özellikler olarak sunulmakta. Eğitim bunu amaçlamakta. halbuki bu yeni fikir biçimi/yeni kültür paradigması içerisinde, sahip olmak yani “hayatın insan için hale getirilmesi” sistemi yerine “insanın hayat için” olduğunun anlaşılması ve buna uygun bir ömür sürülmesi unsuru aslında sahip olmak yerine, anlamaktan doğan sevinç ya da merakla doğan (bu ortada son 3-4 yıldır merakın, bizim ona tanıdığımız kıymetten hayli daha büyük bir ehemmiyete sahip olduğunu anlamış bulunuyorum), merakla başlayan, uygunlukla ve yaratıcılıkla devam eden ve anlamakla sonuçlanan bir zihin algoritması yaratabileceği niyetindeyim. Yani sahip olmak yerine anlamak temelinde bu yeni fikir algoritmasının da mükafatı. Olağan ki çalışkan olmak ve zeki olmak kıymetsizdir demiyorum Ben yalnızca çalışkanlığın ve zeki olmanın üzerine eklemlenen, uygunluktan ve yaratıcılıktan bahsediyorum. Nasıl ki tümdengelimin üzerine tümevarım eklemlenip, ıslahat ve Rönesans, yeni bir insan modeli yarattıysa, artık de bağlantısallık metodunun var olan bilim metodolojisinin üzerine eklemlenmesi de bize, sahip olmak için çalışkan, zeki olmayı öğrenmeye çalışan insan modeli yerine, anlamak için ve anlamaktan doğan sevinçle ödüllendirilmek için yaratıcılığı ve yeterliliği öğrenen ve merakla başlayan bu süreç içerisinde bu zihin ağını geliştiren bir insan modeli yaratmamıza yardımcı olacak bir sistem olduğuna inanıyorum.
Alışılmış ki insanlık kesinlikle yaşamdaşlığı seçecek diye bir kural yok. örneğin dinozorlar 150 milyon yıl yeryüzünde hayatışlar ve ortadan kaybolmuşlar. İnsanlık yalnızca 1-2 milyon yıldır yeryüzünde. Dinozorlar bile nasıl kayboldularsa hayatın içerisinde küçük bir modül olduğumuzu korona salgını esnasında da daha uygun anladığımız üzere, insanlığın da bu ekolojik sistem içerisinde yok olma riski var. İnsanlığın gelecekteki bu sürecin nereye gideceği, bir daha insanlığın yapacağı seçimlere bağlı. Az evvel söylemiş olduğim üzere, insanlık nasıl karındaş, arkadaş, yurttaş, vatandaş olmayı öğrendiyse, tahminen yaşamdaş olmayı da öğrenebilir. Şu anda var olan bu neoliberal kültür, insanlığı bir küresel tüketici haline getirdi. İnsanlık, bu sistem içerisinde sahip olmak için varlık bulan bir bilgi formları formunda algılanıyor. halbuki orman, bu yaprak için değil ve bu yaprak ne vakit zihnini yaprak olmaktan çıkarıp ormanın geneline yayabilirse, işte bu biçimde yaşamdaşlık dediğimiz ve hayatın insan için değil de insanın ömür için olduğu bir zihin algoritması gerçeklik haline dönüşebilir. Bu da insanlığın daha hoş ve daha yeterli bir dünya yaratmasına yardımcı olabilir.
Doğal bu durumun temelinde Covid-19 salgınıyla ile bir ölçüde bir zihin antrenmanı yaptırdığını aslında görüyoruz. Bakın örneğin geçen sene, Mart, Nisan,Mayıs aylarını hatırlayın; korona virüsü salgının birinci başladığı vakit içinderda herkes meskenlerine girdiğinde, Haziran ayında bu biçimde için söylenen “yeni normale” döndüğümüzü zannettiğimiz vakit içinderda, meskenlerden tabiata tekrar baktığımızda, çıktığımızda birinci gördüğümüz, birinci anladığımız şey şu oldu: Tabiatın, hayatın var olmak için bize gereksinimi yok. Yani insanlığın cins olarak yaşama katkısı muhtemelen bir arı canlısı kadar değil. İnsanlık o periyotta konutlardan sokaklara yine çıktığı vakit gördü ki, hayat insansız da var olabiliyor. Hatta insansız kendini daha süratli onarıyor ve zenginleşiyor. Yani hayat için insan şayet olmazsa olmaz değil. Temelinde yaşamdaşlık fikrinde var olan hiyerarşik yapının olmaması anlayışının hoş bir yaşantı olmuş hali olarak nazaranbiliriz.
Alışılmış öteki yandan korona virüsü de bir enformasyon, 30 nükleotitli bir RNA enformasyonundan bahsediyoruz. Bu enformasyon kendisinden neredeyse 100 bin kat büyük olan bir insan genomunu etkileyebiliyor ve buradan yayılım stilinde tüm dünyayı etkileyen 8 milyar insanın şimdi misal devirlerde mevt korkusu yaşadığı bir abir daha dönüşebiliyor. Korona virüsünün yayılması, motamot beyindeki bir epileptik atağın yayılmasının matematiği ile tam olarak birebirdir. Misal matematiği o 2008’deki ekonomik krizde ya da 2001’deki 11 Eylül olaylarından daha sonra gelişen krizde, bütün bu sosyolojik dönüşümlerde gorebiliyoruz. ötürüsıyla bizim beyinde elde ettiğimiz bu bilgiler, yalnızca biyolojik olayları değil, beraberinde sosyolojik olayları anlamakta da bizim işimize yaramakta. Alışılmış buna bir enformasyon matematiği açısından bakarsak, kaos teorisinin kıymetli bir örneği vardır: Brezilya’daki bir kelebeğin kanatlarının çıkmasının diğer bir kıtada kasırga mümkünlüğü. Meteorolojik olarak bu biçimde bir mümkünlük var mıdır? olağan olarak ki vardır ancak mümkünlük olarak fazlaca azdır. Biz Wuhan’daki bir yarasanın vücudunda olağanda patojen olmayan bir korona virüsünün mutasyona uğrayarak patojen haline gelip orada hayvan pazarından tüm dünyaya yayılma mümkünlüğünün, Brezilya’daki bir kelebeğin öbür bir kıtada kasırga oluşturma olasılığından daha düşük olduğunu biliyoruz. Fakat işte ömür dediğimiz şey, o 1/sonsuz ihtimallerin gerçekleştiği bir sahne. İşte bunun ortaya çıkması enformasyon matematiği ile anlaşılabilir durumda. Ya da bunun ne biçimde olduğunun matematiğini artık biliyoruz.
Beyinde niyetin oluşması biçimiyle, rastgele bir enformasyonun sosyolojik olarak bir varoluş modeline kavuşması, temelinde benzeri. Covid-19 aslında bize yaşamdaşlık idmanını zarurî olarak yaptırdı. En azından oburlarının hastalanmasını engellemek için maske kullandık örneğin. Kendimizin gelişmesi için en uygun yolun yanımızdakinin gelişmesini sağlamak unsuru olduğunu öğrendik, her şeyin ortasında bulunduğu ağ ile manalı olduğunu anladığımız vakit. Yani kendinizi geliştirmek istiyorsanız yapacağınız en akıllı iş, yanınızdakini geliştirmek. Korona virüsü salgını bunu bize öbür bir açıdan öğretti: Hastalanmak istemiyorsanız yapacağınız en âlâ şey, yanınızdakilerin hastalanmasını engellemek. ötürüsıyla korona virüsü salgını nasıl eğitim sistemini ya da bankacılık sistemini, bu bölümlerdeki beklenen 30 yıllık gelişmeninin neredeyse bir yıl içerisinde gerçekleşmesine yol açtıysa, bizim neo-liberal kültürden bir yaşamdaşlık kültürüne geçişimizi de tahminen bir 30 yıl hızlandırmış olabilir. ötürüsıyla bu bilim, yani bağlantısallık bilimi ve yaşamdaşlık kültürü bize “nasıl daha yeterli bir ömür yaratabiliriz, sürebiliriz?” sorusuna, yeni bir kuvvetli bir alternatif matematiği olan bir alternatif sunabilmekte.
‘MERAK KONUSUNU ÖNCELEYEN YENİ BİR EĞİTİM SİSTEMİNE GEREKSİNİM VAR’
Son olarak nörobilimin geleceğine ve okurlarla buluşacak yeni çalışmalarınıza dair neler söylersiniz?
Nörobilim kocaman bir alan. Nörobilimin “beyin nasıl zihin üretiyor?” sorusuna karşılık arayan kısmıyla çalışmamın yanı sıra temel mesleksel alanım beyin tümörleri ve beyin damarı cerrahisi. ötürüsıyla yapay zekanın ve biyoenformasyon teknolojisinin bu alanda kullanılması üzere teknolojik gelişmelerin sağlayacağı yararları şu anki karşılığa katmıyorum, bunları farklı tutuyorum.
Lakin bilişsel manada, bilhassa insan beyninin nasıl fikir, zihin ürettiğine ve hayatla etkileşime girerek nasıl şuur oluşturduğuna dair bilgilerimizin önümüzdeki devirde artacağını görüyorum. Ben de buna natürel ki “zihin nasıl oluşuyor?” sorusuna bir nörobilimci olarak daha fazla katkıda bulunmayı olağan olarak amaçlıyorum. Buradaki en kıymetli noktalardan birinin merak konusu yani merakın kendisi olduğuna inanıyorum. “Yaşamdaşlık zihin yapısı” içerisinde olan bir insanın, yeni insan modelinin, temelinde kanısının merakla başladığını görüyorum. Merak, rastgele bir alanda yanıt bulmak demek değil, soru sormak demektir. Bu niçinle merak önceleyen yeni bir eğitim sistemine muhtaçlığımız olduğunu görüyorum.
İnsan Konnektom Projesi içerisinde artık merakın MR’da görüntülenmesi etabına yavaş yavaş geliyoruz. ötürüsıyla merak, matematiksel olarak da incelenebilen bir zihin algoritması haline gelmekte. Yaşamdaşlık içerisindeki insanın belirsizliğe bakışı, yaşama bakışı, merakla başlıyor. Bu süreç, zihinsel bilgi ağını geliştirme metodolojisi üzerinden yürüyor. Yalnızca çalışkan ve zeki olmanın ötesinde, yaratıcılık ve uygunlukla ilerleyen bir müddetç olarak, insanın yaşama ilişkin ve ömür için olduğu üslubu üzerinden ilerliyor. Bu zihinsel algoritma sonuçta merakla başlayan bu döngünün kapanması ve yeni merak alanlarının doğması ile devam ediyor. Biz buna “anlamak” diyoruz. Bizim bilmediğimiz ve eğitim sistemimizin buna katkı sağlamadığı, hatta bunun yitirilmesine sebep olduğu hissin anlamaktan doğan sevinç olduğunu da görüyorum. Merakla başlayan, uygunluk ve yaratıcılıkla devam eden ve anlamakla sonuçlanan ve anlamaktan doğan sevinç ile ödüllendirilen bir fikir ağından bahsediyorum. Buna ilişkin bir eğitimin var olması gerektiğinden ve bu biçimdelikle buna da yaşamdaşlık kültürü içerisindeki bir varoluş modeli olabileceğinden bahsediyorum.
Benim nörobilim alanında beyin cerrahisindeki mesleksel uğraşlarımın haricinde -ki bunlar beyin tümörü tedavisi, bir evvelki senelerda bilhassa beyin tümörlerinin tedavisine katkı sağlamak için değerli çalışmaları, ilaç buluşları ya da teknolojik gelişmeler var ancak bunlar öbür alanlarda konuşulması gereken konular- bugünkü bahis ile alakalı olarak ve ‘Yeni Bilim Bağlantısallık ve Yeni Kültür Yaşamdaşlık’ kitabının bir daha sonraki evresi olarak incelemeye çaba edeceğim kolunun, merak konusu olduğu ve merakla başlayıp anlamaktan doğan sevinç ile sona eren bu zihin yapısının nörobilim açısından nasıl kıymetlendirilebileceği, desteklenebileceği ve ölçülebileceği konusundaki çalışmalar üzerine eğilmek istediğimi belirtebilirim.