Gizem Bilkay
Elfriede Jelinek’in dünya çapında ünlü ve son derece tartışmalı, beyazperdeye de uyarlanan romanı ‘Piyanist’, İthaki Yayınları tarafınca Süheyla Kaya çevirisi ile mayıs ayında yayımlandı. Viyana Konservatuarı’nda çalışan otuz sekiz yaşındaki piyano öğretmeni Erika Kohut’u mevzu alan roman, fazlaca farklı açılardan incelenmeye müsait olsa da kuşkusuz Jelinek’in en kıymetli yapıtıdır: Simbiyotik bir anne-kız alakasının hastalıklı yanlarını bütün boyutlarıyla ve cesaretli bir üslupla ele alışı manasında çarpıcı bir anlatı olarak edebiyat tarihinde öne çıkar.
MÜELLİFİN HAYATI VE EDEBİ DURUŞU
Elfriede Jelinek, 1946 yılında Avusturya’nın Mürzzuschlag kentinde doğdu. Yahudi kökenli bir ailenin tek çocuğu olarak dünyaya gelen Jelinek, Katolik okulunda baskıcı bir eğitim gördü ve annesi tarafınca bale ve müzik eğitimine itildi. Çocukluğu ve gençliği boyunca çeşitli enstrümanlar çaldı. Tiyatro ve sanat alanında başladığı üniversite eğitimine, o periyot baş gösteren ruhsal problemleri yüzünden orta verdi. Bu esnada babası da akıl hastanesinde idi.
Jelinek, Alman müellif Hans-Jürgen Heinrichs ile yaptığı bir röportajda, “Benimki, bilgi ve tecrübeden değil, onlardan kaçınmaktan kaynaklanan bir toplumsal zeka” demiştir. Bu söylemiş olduği, kendi anksiyete ve toplumsal bozuklukları niçiniyle hayattan kopmuş olmasının yarattığı uçurum ve bir daha sahip olamadığı bir hayata olan hasret ile açıklanabilir ve bu çelişki yarattığı karakterlerde de sıkça görülür.
Elfriede Jelinek, romanın yanı sıra drama ve şiir alanında da eserler vermiştir. Hatta birinci yapıtları şiir alanındadır. Yapıtları her vakit keskin, dürtüsel ve açık sözlüdür. Çalışmalarında kapitalizm ve ataerki eleştirisi yapar, alışılmışın haricinde bağları, cinsiyetçilik ve bayanın toplumdaki yerini irdeleyerek kendi üslubunca savaş daha sonrası çağdaş toplumu hicveder.
Müellif 2004 yılında, “fevkalade dilbilimsel coşkuyla toplumun klişelerinin saçmalığını ve onların boyun eğdirme gücünü ortaya çıkaran romanlardaki ve oyunlardaki müzikal ses akışı ve zıt seslerinden ötürü” Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü ama toplumsal fobisi niçiniyle Stockholm’e gidemedi ve mükafatı kendisi alamayıp görüntü ile katıldı. birebir vakitte, ona verilen ödül, Nobel Komitesi ortasında de görüş ayrılığı yaratmıştır. Hatta Nobel Komitesi üyelerinden biri, Jelinek’in yazınını “neşesiz bir kamu pornografisi” ve “sanatsal yapı olmadan bir ortaya getirilmiş metinler yığını” olarak nitelendirerek komite üyeliğinden istifa etmiştir.
RAHATSIZLIK VEREN BİR ROMAN: PİYANİST
Elfriede Jelinek’in ‘Piyanist’ romanı, burjuva bir cephe ardında otoriter annesi tarafınca terörize edilen bir hanımın rahatsız edici öyküsüdür. Romandaki bütün karakterler şuurlu olarak antipatik biçimde yazılmış ve tasvir edilmiştir. Romanda nadiren sempatiye rastlarız, o da olduğundan daha farklı bir biçimde resmedilir; düpedüz bir manipülasyon aracı olarak.
Piyanist, Elfriede Jelinek, Tercüman: Süheyla Kaya, 288 syf., İthaki Yayınları, 2021.
Erika otuzlarının sonlarında, annesi ise neredeyse iki katı yaşındadır. İkisi birlikte birebir meskende yaşamakta, birebir yatakta yatmakta ve zihinsel bir kısır döngü ve inat içerisinde aşk-nefret ilgisi ile birbirlerine bağlıdırlar. Muharrir, kitap boyunca her istikametiyle hastalıklı alakaları tasvir eder. Roman, dramatik, tasa verici ve rahatsız edicidir. Üslup bakımından da karakterlerin ve anlatılan hikayenin insanı buz eden etkisinin pekiştiricisi niteliğinde, üstten bakan, didaktik, soğuk bir dış ses tarafınca anlatılır. Kıssanın tüm kasveti, yer yer alaycı bir mizah ile süslenir.
TABULARI YIKAN BİR ANLATI
Virginia Woolf, ‘Kendine İlişkin Bir Oda’ isimli kitabında, ‘kadın oluşumuzu geri dönüp annelerimize bakarak algıladığımızı’ yazmıştı. Erika’nın dönüp baktığı annesinde nazaranbildikleri ise iktidar saplantıları, toplumun ona verdiği annelik yetkisini azamî otorite ile icra edişi, baskı ve zorlamadır. Erika, bayan oluşu bu kurallar altında nasıl algılar ve kendi bayanlığını ne üzerinden kurabilir?
hayatı boyunca sırf bir piyano öğretmeni olabilmiştir, lakin bu kadar ileri gitmesine müsaade verilmiştir. Bunun dışında yegâne vazifesi meskende ve annesinin yanında, güzel bir evlat olmaktır. Kuralları anne koyar. Erika istediği hiç bir şeyi yapamaz, kendine bir elbise bile satın alamaz. Bir aşk ömrü yahut cinsel hayatı olamadığı için, parkta yabancıların seks yapmasını izler, gözetleme gösterilerine ve erotik shoplara masraf, öteki cinsel hayatlara ilgi duymaya çalışır lakin her şeye karşı kayıtsız ve arzusuzdur. Bir şeyler hissedebilmek için kendisine fizikî olarak ziyan vermeye başlar.
Erika’nın kendi vücuduyla de öbür vücutlarla de olan alakası kitapta dikkatlice kurgulanır. Vücutla ilgili her şeyden tiksinmiş üzeredir. Kendine (cinsel anlamda) dokunmaz, karşı cinsle bildiğimiz manada sağlıklı bir cinsel bağ kuramaz. Ellerini kullanımı gereken en kıymetli anlarda bile eldivenlerini çıkarmaz. Yaşayamadığı, onu eksik bırakan biroldukca isteğini bilinçaltında annesine yöneltir, bunlar şiddetli his patlamaları yaratır. Sonuçta Erika hem duygusal tıpkı vakitte cinsel olarak eksik ve kısır kalmıştır.
Kitabın yayınlanmasından daha sonra Jelinek, tabuları yıkan bir muharrir olarak görülmüş ve sert üslubuna karşın Nobel ödülüyle de bir arada bu anlatı onu kıymetli bir yere getirmiştir. Bunun dışındaki çalışmalarında da Avusturya’nın Nazi geçmişi, toplumun şiddetle ilgisi ve sosyolojik sıkıntılar hakkında her vakit eleştirel bir tutum takınmıştır. Yapıtları ve etik duruşu tartışmalı bulunsa da bir muharrir olarak tasdiklenmiş ve Nobel heyetinin açıkladıği üzere – kendine has ve eşsiz lisan tutkusu için kutlanmıştır.
PİYANİST’İN BEYAZPERDEYE YANSIMASI
Romanın sinema versiyonu da en az yazılı hali kadar etkileyicidir, 2001 yılında beyazperdeye uyarlanır ve usta direktör Michael Haneke’nin ellerinde gergin ve tekinsiz bir başyapıta dönüşür.
Okuyucu/izleyici, kitabın sinema uyarlamasında Erika Kohut karakterine hayat veren Isabelle Huppert’ın Elfriede Jelinek’e olan fizikî benzerliğini fark etmiş olabilir. Huppert’ın bu rolü canlandırmak için seçilmiş olmasının tesadüf olmadığını düşünmekle birlikte, beyazperde uyarlamasında bir daha Elfriede Jelinek katkısı bulunan “Malina” sinemasında Huppert’ın bir daha karşımıza çıkmış olmasını da es geçmek olmaz. Her iki sinemada de karakterlerin ortasında kapalı kaldığı ‘ev’ teması, beşerlerle münasebet kurma biçimindeki anormallik ve akıl hastalıkları tematik olarak birbirini andırır.
Jelinek’in sinemanın havasına da sinmiş olan, birtakım bazı okuyucudan fazlaca uzaklaşan ve neredeyse soğuk bulunan lisanı için tahminen de tek bir özet cümle kafidir: hiç bir bayan müellif aile mefhumu, tabular, cinsellik, mazoşizm ve duygusal manipülasyon hakkında bu kadar sert yazmamıştır. Tahminen burada bir daha üstte bahsi geçen ‘Malina’nın müellifi olan ve tıpkı Jelinek üzere Avusturyalı olan Ingeborg Bachmann’ın kulaklarını çınlatabiliriz.
JELINEK’İN OTOBİYOGRAFİK YÜREĞİ
Elfriede Jelinek, kitabın yayımlanışından daha sonra eleştirmenler ve müellifin hayatını bilenler tarafınca otobiyografik bulunan ‘Piyanist’ kitabının bu tarafını hiç yadsımamıştır. Muharriri yapıtla bağdaştırmanın problemli istikametleri olsa da, Jelinek’in Erika’yı niye bu kadar donuk ve anlayışsız biçimde yansıttığını merak etmemek elde değil. Elbet kendi çocukluğunun ortasında yarattığı olumsuz hisler ve meselelerle dolu öz hayat hikayesi bu kurguda tesirli olmuştur.
Jelinek’in gerçek hayatta da kızının klasik müzik mesleği için yüksek beklentileri olan annesiyle gergin bir ilgisi vardı. Müellifin kendisi de romanın piyano öğretmeni Erika üzere piyano çalmayı konservatuarda öğrenmiştir. Annesinin istekleri doğrultusunda gitseydi şayet, o da piyanist olarak bir mesleğe başlayacaktı. Fakat kurgusal karakterinden farklı olarak Jelinek, annesinin beklentilerine karşı gelerek, biraz da ruhsal sorunlar niçiniyle üniversiteyi yarıda bıraktığından erken yaşta yazmaya başladı. Lakin annesinin vefatına kadar ondan gerçek manasıyla ‘kurtulamadı’. Hatta tıpkı Erika üzere onunla bir periyot birebir konutta yaşadığı da bilinmektedir.
Müelliflerin, romanlarında otobiyografik ögelere yer vermesi, hatta kendi hayatlarını yazmaları yaygın bir durum olağan olarak ancak Elfriede Jelinek’in bir bayan olarak tabuların hududunda gezmesi, anne-kız alakasına bıçak sırtı bir yerden bakması ve neresinden bakarsanız bakın ‘cüretkâr’ olarak nitelenecek bu kitabı ile otobiyografik manada kendini gözler önüne serme hamaseti onu benzerlerinden ayrıştırır.
Piyanist, bile isteye okuru dehşete düşürecek sularda gezerken, devrin ataerkil Avusturya toplumunu ve bayanın toplumdaki duruşunu da zalimce eleştirir. Bugün eleştirmenler ve akademik çevreler, Elfriede Jelinek’in kendine has üslubunu toplum eleştirisi ile harmanlayarak muazzam bir iş başardığı konusunda hemfikir.
Elfriede Jelinek’in dünya çapında ünlü ve son derece tartışmalı, beyazperdeye de uyarlanan romanı ‘Piyanist’, İthaki Yayınları tarafınca Süheyla Kaya çevirisi ile mayıs ayında yayımlandı. Viyana Konservatuarı’nda çalışan otuz sekiz yaşındaki piyano öğretmeni Erika Kohut’u mevzu alan roman, fazlaca farklı açılardan incelenmeye müsait olsa da kuşkusuz Jelinek’in en kıymetli yapıtıdır: Simbiyotik bir anne-kız alakasının hastalıklı yanlarını bütün boyutlarıyla ve cesaretli bir üslupla ele alışı manasında çarpıcı bir anlatı olarak edebiyat tarihinde öne çıkar.
MÜELLİFİN HAYATI VE EDEBİ DURUŞU
Elfriede Jelinek, 1946 yılında Avusturya’nın Mürzzuschlag kentinde doğdu. Yahudi kökenli bir ailenin tek çocuğu olarak dünyaya gelen Jelinek, Katolik okulunda baskıcı bir eğitim gördü ve annesi tarafınca bale ve müzik eğitimine itildi. Çocukluğu ve gençliği boyunca çeşitli enstrümanlar çaldı. Tiyatro ve sanat alanında başladığı üniversite eğitimine, o periyot baş gösteren ruhsal problemleri yüzünden orta verdi. Bu esnada babası da akıl hastanesinde idi.
Jelinek, Alman müellif Hans-Jürgen Heinrichs ile yaptığı bir röportajda, “Benimki, bilgi ve tecrübeden değil, onlardan kaçınmaktan kaynaklanan bir toplumsal zeka” demiştir. Bu söylemiş olduği, kendi anksiyete ve toplumsal bozuklukları niçiniyle hayattan kopmuş olmasının yarattığı uçurum ve bir daha sahip olamadığı bir hayata olan hasret ile açıklanabilir ve bu çelişki yarattığı karakterlerde de sıkça görülür.
Elfriede Jelinek, romanın yanı sıra drama ve şiir alanında da eserler vermiştir. Hatta birinci yapıtları şiir alanındadır. Yapıtları her vakit keskin, dürtüsel ve açık sözlüdür. Çalışmalarında kapitalizm ve ataerki eleştirisi yapar, alışılmışın haricinde bağları, cinsiyetçilik ve bayanın toplumdaki yerini irdeleyerek kendi üslubunca savaş daha sonrası çağdaş toplumu hicveder.
Müellif 2004 yılında, “fevkalade dilbilimsel coşkuyla toplumun klişelerinin saçmalığını ve onların boyun eğdirme gücünü ortaya çıkaran romanlardaki ve oyunlardaki müzikal ses akışı ve zıt seslerinden ötürü” Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü ama toplumsal fobisi niçiniyle Stockholm’e gidemedi ve mükafatı kendisi alamayıp görüntü ile katıldı. birebir vakitte, ona verilen ödül, Nobel Komitesi ortasında de görüş ayrılığı yaratmıştır. Hatta Nobel Komitesi üyelerinden biri, Jelinek’in yazınını “neşesiz bir kamu pornografisi” ve “sanatsal yapı olmadan bir ortaya getirilmiş metinler yığını” olarak nitelendirerek komite üyeliğinden istifa etmiştir.
RAHATSIZLIK VEREN BİR ROMAN: PİYANİST
Elfriede Jelinek’in ‘Piyanist’ romanı, burjuva bir cephe ardında otoriter annesi tarafınca terörize edilen bir hanımın rahatsız edici öyküsüdür. Romandaki bütün karakterler şuurlu olarak antipatik biçimde yazılmış ve tasvir edilmiştir. Romanda nadiren sempatiye rastlarız, o da olduğundan daha farklı bir biçimde resmedilir; düpedüz bir manipülasyon aracı olarak.
Piyanist, Elfriede Jelinek, Tercüman: Süheyla Kaya, 288 syf., İthaki Yayınları, 2021.
Erika otuzlarının sonlarında, annesi ise neredeyse iki katı yaşındadır. İkisi birlikte birebir meskende yaşamakta, birebir yatakta yatmakta ve zihinsel bir kısır döngü ve inat içerisinde aşk-nefret ilgisi ile birbirlerine bağlıdırlar. Muharrir, kitap boyunca her istikametiyle hastalıklı alakaları tasvir eder. Roman, dramatik, tasa verici ve rahatsız edicidir. Üslup bakımından da karakterlerin ve anlatılan hikayenin insanı buz eden etkisinin pekiştiricisi niteliğinde, üstten bakan, didaktik, soğuk bir dış ses tarafınca anlatılır. Kıssanın tüm kasveti, yer yer alaycı bir mizah ile süslenir.
TABULARI YIKAN BİR ANLATI
Virginia Woolf, ‘Kendine İlişkin Bir Oda’ isimli kitabında, ‘kadın oluşumuzu geri dönüp annelerimize bakarak algıladığımızı’ yazmıştı. Erika’nın dönüp baktığı annesinde nazaranbildikleri ise iktidar saplantıları, toplumun ona verdiği annelik yetkisini azamî otorite ile icra edişi, baskı ve zorlamadır. Erika, bayan oluşu bu kurallar altında nasıl algılar ve kendi bayanlığını ne üzerinden kurabilir?
hayatı boyunca sırf bir piyano öğretmeni olabilmiştir, lakin bu kadar ileri gitmesine müsaade verilmiştir. Bunun dışında yegâne vazifesi meskende ve annesinin yanında, güzel bir evlat olmaktır. Kuralları anne koyar. Erika istediği hiç bir şeyi yapamaz, kendine bir elbise bile satın alamaz. Bir aşk ömrü yahut cinsel hayatı olamadığı için, parkta yabancıların seks yapmasını izler, gözetleme gösterilerine ve erotik shoplara masraf, öteki cinsel hayatlara ilgi duymaya çalışır lakin her şeye karşı kayıtsız ve arzusuzdur. Bir şeyler hissedebilmek için kendisine fizikî olarak ziyan vermeye başlar.
Erika’nın kendi vücuduyla de öbür vücutlarla de olan alakası kitapta dikkatlice kurgulanır. Vücutla ilgili her şeyden tiksinmiş üzeredir. Kendine (cinsel anlamda) dokunmaz, karşı cinsle bildiğimiz manada sağlıklı bir cinsel bağ kuramaz. Ellerini kullanımı gereken en kıymetli anlarda bile eldivenlerini çıkarmaz. Yaşayamadığı, onu eksik bırakan biroldukca isteğini bilinçaltında annesine yöneltir, bunlar şiddetli his patlamaları yaratır. Sonuçta Erika hem duygusal tıpkı vakitte cinsel olarak eksik ve kısır kalmıştır.
Kitabın yayınlanmasından daha sonra Jelinek, tabuları yıkan bir muharrir olarak görülmüş ve sert üslubuna karşın Nobel ödülüyle de bir arada bu anlatı onu kıymetli bir yere getirmiştir. Bunun dışındaki çalışmalarında da Avusturya’nın Nazi geçmişi, toplumun şiddetle ilgisi ve sosyolojik sıkıntılar hakkında her vakit eleştirel bir tutum takınmıştır. Yapıtları ve etik duruşu tartışmalı bulunsa da bir muharrir olarak tasdiklenmiş ve Nobel heyetinin açıkladıği üzere – kendine has ve eşsiz lisan tutkusu için kutlanmıştır.
PİYANİST’İN BEYAZPERDEYE YANSIMASI
Romanın sinema versiyonu da en az yazılı hali kadar etkileyicidir, 2001 yılında beyazperdeye uyarlanır ve usta direktör Michael Haneke’nin ellerinde gergin ve tekinsiz bir başyapıta dönüşür.
Okuyucu/izleyici, kitabın sinema uyarlamasında Erika Kohut karakterine hayat veren Isabelle Huppert’ın Elfriede Jelinek’e olan fizikî benzerliğini fark etmiş olabilir. Huppert’ın bu rolü canlandırmak için seçilmiş olmasının tesadüf olmadığını düşünmekle birlikte, beyazperde uyarlamasında bir daha Elfriede Jelinek katkısı bulunan “Malina” sinemasında Huppert’ın bir daha karşımıza çıkmış olmasını da es geçmek olmaz. Her iki sinemada de karakterlerin ortasında kapalı kaldığı ‘ev’ teması, beşerlerle münasebet kurma biçimindeki anormallik ve akıl hastalıkları tematik olarak birbirini andırır.
Jelinek’in sinemanın havasına da sinmiş olan, birtakım bazı okuyucudan fazlaca uzaklaşan ve neredeyse soğuk bulunan lisanı için tahminen de tek bir özet cümle kafidir: hiç bir bayan müellif aile mefhumu, tabular, cinsellik, mazoşizm ve duygusal manipülasyon hakkında bu kadar sert yazmamıştır. Tahminen burada bir daha üstte bahsi geçen ‘Malina’nın müellifi olan ve tıpkı Jelinek üzere Avusturyalı olan Ingeborg Bachmann’ın kulaklarını çınlatabiliriz.
JELINEK’İN OTOBİYOGRAFİK YÜREĞİ
Elfriede Jelinek, kitabın yayımlanışından daha sonra eleştirmenler ve müellifin hayatını bilenler tarafınca otobiyografik bulunan ‘Piyanist’ kitabının bu tarafını hiç yadsımamıştır. Muharriri yapıtla bağdaştırmanın problemli istikametleri olsa da, Jelinek’in Erika’yı niye bu kadar donuk ve anlayışsız biçimde yansıttığını merak etmemek elde değil. Elbet kendi çocukluğunun ortasında yarattığı olumsuz hisler ve meselelerle dolu öz hayat hikayesi bu kurguda tesirli olmuştur.
Jelinek’in gerçek hayatta da kızının klasik müzik mesleği için yüksek beklentileri olan annesiyle gergin bir ilgisi vardı. Müellifin kendisi de romanın piyano öğretmeni Erika üzere piyano çalmayı konservatuarda öğrenmiştir. Annesinin istekleri doğrultusunda gitseydi şayet, o da piyanist olarak bir mesleğe başlayacaktı. Fakat kurgusal karakterinden farklı olarak Jelinek, annesinin beklentilerine karşı gelerek, biraz da ruhsal sorunlar niçiniyle üniversiteyi yarıda bıraktığından erken yaşta yazmaya başladı. Lakin annesinin vefatına kadar ondan gerçek manasıyla ‘kurtulamadı’. Hatta tıpkı Erika üzere onunla bir periyot birebir konutta yaşadığı da bilinmektedir.
Müelliflerin, romanlarında otobiyografik ögelere yer vermesi, hatta kendi hayatlarını yazmaları yaygın bir durum olağan olarak ancak Elfriede Jelinek’in bir bayan olarak tabuların hududunda gezmesi, anne-kız alakasına bıçak sırtı bir yerden bakması ve neresinden bakarsanız bakın ‘cüretkâr’ olarak nitelenecek bu kitabı ile otobiyografik manada kendini gözler önüne serme hamaseti onu benzerlerinden ayrıştırır.
Piyanist, bile isteye okuru dehşete düşürecek sularda gezerken, devrin ataerkil Avusturya toplumunu ve bayanın toplumdaki duruşunu da zalimce eleştirir. Bugün eleştirmenler ve akademik çevreler, Elfriede Jelinek’in kendine has üslubunu toplum eleştirisi ile harmanlayarak muazzam bir iş başardığı konusunda hemfikir.