İZMİR – Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmesiyle bir arada bayana yönelik şiddetle gayret biroldukça alanda sürüyor. Geçtiğimiz yıl Türkiye’de bayana yönelik eviçi şiddet bilgileri ve siyaset alakası hususlarına yer veren bir kitap yayımlandı. İlknur Yüksel Kaptanoğlu’nun editörlüğünde, geniş bir muharrir takımının kolektif çalışması olarak çıkan, ‘şahsi Olan Politiktir: Bayanlara Yönelik Eviçi Şiddet Verisi ve Politika’ isimli kitap, Türkiye’de yaşayan bayanların mesken ortasında maruz kaldıkları şiddete odaklanıyor.
13 kısımdan oluşan kitaptaki makaleler, 2014 ve 2018 senelerında Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafınca yürütülen iki araştırmanın verisi kullanılarak yazıldı. Bu bilgiyi kıymetlendiren ve kamu siyasetleri ile bağına odaklanan farklı disiplinlerden hususla ilgili akademisyen ve aktivistler, mevcut durumu eleştirel bir yerden tahlil etti. Bu kitap aracılığıyla kelam konusu araştırmalarla üretilen bilginin bilhassa şiddetle çaba için kullanmasını artıracak formda yaygınlaştırılması amaçlandı.
Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. İlknur Yüksel Kaptanoğlu ve ‘Eviçi Şiddet ile Uğraşta Kamusal Siyasetler: Kolluk Güçleri’ isimli makaleyi kaleme alan Gülsen Ülker sorularımızı cevapladı.
İlknur Yüksel Kaptanoğlu ve Gülsen Ülker
‘İNANDIKLARI CİNSİYET HİYERARŞİSİ İÇİNDEN KONUŞUYORLAR’
Öncelikle provokatör bir soru soralım. Sizce adamların bayana yönelik şiddette en hayli sığındıkları ve başvurdukları palavra nedir?
Gülsen Ülker: Palavra söylemiş olduklerini bile düşünmüyorum, tersine hayli inandıkları ve klasik olarak da desteklenen cinsiyet hiyerarşisi ortasından konuşuyorlar. Zira bayanları özgür birer birey olarak görmeyen ön kabuller üzerinden bir anlayışa sahipler. Birçok vakit gördüğümüz, daha az ceza almak için öne sürülen mazeretler de bu anlayışı yansıtıyor. “Erkekliğime laf etti”, “başkalarıyla görüştü” “sevgilim değildi, eskorttu” en sık gördüğümüz münasebetler. Bunlar, bayanların katledilmesinin münasebetleri olarak sunuluyor.
Eviçi şiddette de benzeri bir durum var olağan. Beklenen, var olan ve gittikçe daha da pekiştirilmek istenen bir tahakküm ilgisinin sürdürülür olması. Buna itiraz etmek, bayanlar için cezalandırılmak demek. 30, 40 yıl evvel de yaptığımız çalışmalarda şiddetin sebebi olarak “yemeğin tuzunun eksikliği”, “kapıyı geç açtı”, “istemediğim biçimde ailesine, arkadaşlarına gitti” “pantolon giydi”, “tanımadığı bir erkeğe saati sordu” üzere mazeretler öne sürülüyordu. Bunlar palavra değil, muhtemelen bu biçimde olduğu için kendilerinde bayanları cezalandırma hakkı olduğunu düşünüyorlar.
‘SLOGAN, ŞİDDETLE ÇABA KONUSUNDA HAYLİ ETKİLİ’
Kitaba ismini veren “şahsi olan politiktir” kelamı, içerdiği mana itibariyle bazıları tarafınca yanlış anlaşılmaya da müsait lakin çıkış sebebi itibariyle de epeyce değerli bir kavram. Biraz bundan bahsedelim mi? örneğin neye dayanarak “şahsi olan politiktir” diyebiliyoruz?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: “şahsi olan politiktir” kelamı farklı biçimlerde yorumlanıyor ya da eleştiriliyorsa da aslında gündeme geldiği devirde karşılık geldiği başkaldırıyı hala koruyor. Hem ‘şahsi’ olana birebir vakitte ‘politika’ya ait algıları değiştirme konusunda tesirli bir başkaldırı. “şahsi” kelamı feminizmin ferdî bir kurtuluş olarak görünmesi üzere bir yanılgıya sürüklüyor olabilir. Fakat bu kelam ile anlatılmak istenen tam da buna karşı çıkan problemlerin kişisel olmadığını, biroldukca bayanın buna maruz bırakıldığını söyleme gayreti. İkinci dalga feminist hareketin kıymetli sloganlarından biri olarak, bayanların tek tek “özel” alanlarında, özel münasebet ortasında oldukları erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddetin, yalnızca onların yaşadıkları “şahsi” bir meseleden ibaret olmadığına işaret ediyor. Dahası, siyasetin yalnızca siyasetçiler tarafınca yapılmadığını gösteriyor, gündelik hayatımızdaki biroldukça hareketin siyaset olduğuna da işaret ediyor.
Bu niçinle, bayanları şahsi ömürlerinde karşılaştıkları olumsuz tecrübelerle bir arada uğraş etmeye ve siyasetleri değiştirmeye, bayanların konutlarında yaşadıkları şiddete dair sessizliklerini kırmaya ve bunun cinsiyetçi siyasetler ile ilgisini kurmaya davet ediyor. Ki, bu sloganın bilhassa bayanlara yönelik şiddet ile gayret konusunda pek tesirli olduğunu daima bir arada görüyoruz. Bugün, bayanların erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddetin, cinsiyet eşitsizliği ile pekiştiğini ve bunun da gündelik hayatlarımızı etkileyen siyasetler ile alakası üzerinden yürüdüğünü biliyoruz.
‘HEDEF KİTLE BÜYÜK ORANDA KADINLAR’
Kitapta “aile içi şiddet” yerine “eviçi şiddet” kavramını kullanıyorsunuz. Bu değerli bir ayrım. Aile içi şiddet, ailenin kutsanmasıyla birlikte şiddeti de legalleştiren bir niteliğe mi bürünüyor? Bu bağlamda bayana yönelik şiddetin “kutsallık ve değerlere” yaslanarak, görünmez kılınmaya çalışılması konusunda araştırma sonuçları bize neler söylüyor?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Aslında İngilizce “domestic violence” kavramı uzun müddettir aile içi şiddet olarak çevriliyor. halbuki “domestic” kavramı, aile ortasındaki ilgileri de kapsayan daha geniş bir kavram. Aile içi şiddet tarifinde, yalnızca aile bağları olanlar içindeki alakalar dikkate alınırken, eviçi şiddet biraz daha geniş bir çerçeveden bakıyor. Eviçi şiddet tarifi ise, birebir konutu paylaşsın ya da paylaşmasın yakın ilgi ortasındaki partnerler içindeki ilgilere odaklanıyor. Dünya genelinde de bayanların erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddetin daha epey yakınlarındaki bireyler olması, eş, sevgili üzere partner olarak tanımlanan romantik ve duygusal bağ ortasında oldukları erkekler olması mesken içi şiddet araştırmalarının daha fazlaca gündemde olmasını getiriyor. Lakin Türkiye’de “eviçi şiddet” ile “aile içi şiddet” birbiriyle tıpkı manada üzere kullanılıyor. Hatta İstanbul Sözleşmesi’ndeki “domestic violence” tarifi da “aile içi şiddet” olarak çevrildi.
şahsi Olan Politiktir – Bayanlara Yönelik Eviçi Şiddet Verisi ve Siyaset, Kolektif, Yayına Hazırlayan: İlknur Yüksel Kaptanoğlu, 456 syf., NotaBene Yayınları, 2021.
Kullandığımız kavramlar, mevzuya nasıl yaklaştığımızı ve nasıl tahliller önerdiğimizi de etkiliyor doğal. Aile içi şiddet yaklaşımı, şiddeti ailenin bir sorunu olarak tanımlayarak, şiddeti önlemeye çalışırkilk önceliğini aileyi müdafaaya veriyor. Şiddetle uğraş konusundaki kanunlar da bunun kıymetli göstergeleri aslında. 4320 ve 6284 sayılı Kanun’larda “ailenin korunması” vurgusu ön planda. Burada, şiddetin görünür olması önemsense de aile ve bayan içinde bundan öncelik yapılması kelam konusu oluyor. Türkiye üzere klâsik olarak aile ilgilerinin kuvvetli olmasının desteklendiği ve giderek bu mevzudaki siyasetlerin arttığı bir toplumda, ailenin devamı için bayanların maruz kaldıkları şiddete yönelik toplumsal toleransı pekiştirme tesiri olabiliyor. Sorunu aile ile sınırlayınca, tahlili de burada aramak, toplumsal münasebetlerde bayanların maruz kaldıkları eşitsizlikler ve ayrımcılıklar ile bağlantı kurmayı engellemesi açısından sıkıntılı. halbuki bayanların maruz kaldıkları şiddet aile ortasında bile olsa, tüm toplumsal bağlardan etkileniyor.
Aile içi şiddet araştırmalarını savunan sosyologlar, aile ortasında şiddetin kaçınılmaz olarak var olduğu, bayanların ve adamların birbirlerine şiddet uyguladıkları ve bunun aile bağlantılarındaki çatışmalardan kaynaklandığını var iseyıyor. Eviçi şiddet araştırmalarında ise, bayanların kadın olmaları niçiniyle erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları orantısız şiddet ön plana çıkarılıyor. Bu niçinle de eviçi şiddet araştırmalarının gaye kitlesi büyük oranda bayanlar. Şiddeti yalnızca aile içi şiddet olarak tanımladığımızda, aile içi bağlantıların düzenlenmesi yoluyla şiddetin ortadan kaldırılabileceği düşünülüyor. Bayanların konut ortasında ve yakın alakada oldukları erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları farklı şiddet biçimlerine odaklandığımız çalışmamızda, bu niçinle eviçi şiddet kavramını kullanmayı tercih ettik.
‘10 BAYANDAN 4’Ü ŞİDDETE MARUZ KALIYOR’
2008 ve 2014 senelerında yapılan araştırma sonuçlarını karşılaştırdığımızda bayana yönelik şiddetin niçinleri, görünürlüğü ve mahiyetinde bir değişim gözleniyor mu?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: İki araştırma içinde yaklaşık altı yıllık bir süre var. Her iki araştırmada da yaklaşık 10 bayandan 4’ü şiddete maruz kaldığını belirtmiş. birlikte olduğu erkek tarafınca duygusal şiddete/istismara maruz kalan bayanların oranı yüzde 44 seviyesinde. Bu sonuçlar, bayanların erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddet seviyesinin geçen müddet ortasında emsal seviyede olduğuna işaret ediyor. Öte yandan, bayanların maruz kaldıkları şiddeti muhakkak aksiyonlar üzerinden ölçtüğümüz araştırmalarda, birfazlaca harekete maruz kalma sıklığına ait bir farklılık kelam konusu. Örneğin, ağır fizikî şiddet hareketlerinden biri olan boğazını sıkma yahut yakma hareketine “oldukça kez” maruz kalma oranları birinci araştırmada yüzde 39 iken, ikincisinde yüzde 46. Öbür şiddet aksiyonlarının fazlaca kere yaşanmasında da benzeri bir durum gözleniyor.
Bayanlara bakılırsa şiddetin niçinlerine baktığımızda her iki araştırmada da misal meselelerin lisana getirildiğini görüyoruz. Bu bahiste lisana getirilen niçinlerin sıralaması iki araştırmada da birebir. Öncelikli olarak erkeğin ailesi ile ilgili niçinler; erkeğin kıskanması, yetiştirilme üslubu ya da öteki sıkıntıları üzere erkekle ilgili sıkıntılar ve ekonomik niçinler birinci üç sırada yer alıyor. Bu niçinleri, bayanların erkeği dinlememesi, bayanın kıskanması, cinsel ilgiyi reddetmesi, boşanmak istemesi, evliliği istememiş olması ile bayanların kendilerini suçlaması üzere bayanlar ile ilgili niçinler takip ediyor.
‘KADINLIK TARİFİ: ALLAHA VE ERKEĞE İTAAT’
bayanın pozisyonu ile şiddet olgusu içindeki bağ konusunda neler söylersiniz? Bayana yönelik şiddetle, bayanı nesneleştiren, ikincilleştiren öbür cinsiyetçi sistemler içinde nasıl bir irtibat var?
Gülsen Ülker: Bayanlar aleyhine cinsiyet ayrımcılığı, bir daha bayanlar aleyhine eşitsizliğin şiddeti üreten bir ortamı yarattığı söylenebilir. Ayrımcılık ve eşitsizliğin sürdürülebilir olmasının başat yollarından birinin de şiddet olduğu söylenebilir. Bunu çerçeveleyen cinsiyet münasebetleri sistemi, bayana ve erkeğe yüklediği rol ve sorumluluklar ile bayanların itaat etmeleri üzerinden kodlanan ekonomik ve toplumsal ilgiler bütününde şiddeti olağanlaştırmaya hazır bir ortam yaratıyor.
hanımın pozisyonu, maruz kalınan şiddet ile çabasında de değerli bir belirleyen olabilir. Araştırmalar bayanların şiddete uğrama oranlarını hanımın toplumsal ve ekonomik durumuna nazaran farklı gösteriyor ancak bu hayli mana yüklenecek bir bilgi sayılmalı mı emin değilim. Fakat şiddet ortamından uzaklaşma ve kendine yeni bir hayat kurma imkanları açısından tesiri olabilir. Alışılmış ortasında yaşadığı toplumsal küme ortasındaki inanış, algı ve tavırların da rolünü unutmamak lazım.
Aslında bunların hepsi bir bütün ve birbirlerini besliyorlar. Bayana ve erkeğe atfedilen cinsiyet rolleri binlerce yılın birikimi. Tarihin her periyodunda üretim ilgileri, idare biçimleri değişse de kendini buna göre biçimleyerek süren bir cinsiyet bağlantısından kelam ediyoruz. Hangi din olursa olsun emsal bir kadınlık tarifi var: Yaradana ve erkeğe itaat. Bu anlayış kendini farklı alanlarda da göstermeye devam ediyor. Eğitim, sıhhat, hukuk, istihdam üzere alanlarda bayanlar, temelinde bu anlayışların yattığı kurumsal, toplumsal düzenlemeler aracılığıyla geride bırakılıyor. Eğitim hakkı, oy verme hakkı, çalışma hakkı son iki, üç yüzyılda bayanların büyük uğraşlarla elde ettiği haklar. Bu hak gayretlerinin de her türlü şiddet ile bastırılmaya çalışıldığını biliyoruz. Bayanların kendileri için açtıkları her alan, elde ettikleri her hak, erkek hükümran sisteme bir tehdit olarak görülüyor.
‘BÜTÜN BUNLAR ZALİMLERİN İŞİ Mİ?’
Makalenizde şiddet mağduru bayanların başvurusu halinde, kolluk kuvvetleri tarafınca alınması beklenen tedbirleri sıralıyorsunuz. Sizin de belirttiğiniz üzere bayanlar karakola başvurduklarında, yaşadıkları şiddet ‘normalleştirilip’, caydırılmaya çalışılıyor. Maddelerle, kolluk güçlerinin davranışları içinde niçinse daima bir fark var. Bunun sebebi farklı bir soru ancak kolluk güçleri maddeyi sahiden uygulamış olsa bayana yönelik şiddet ve şiddet teamülünde düşüşü nasıl öngörürsünüz?
Gülsen Ülker: Bayana yönelik şiddetle uğraşa ait yasa ve yönetmeliklerin eksiksiz uygulanması hem şiddetin önlenmesi hem bayanların şiddetten korunması tıpkı vakitte tüzel süreçlerin süratli ve faal bir biçimde işlemesi bakımından elbet şiddeti de şiddet teamülünü de fazlaca epey aşağıya çeker. Şiddetin kısa mühlet ortasında biteceğini ya da büsbütün ortadan kalkacağını söylemek mümkün değil. Zira daima lisana getirildiği üzere bayana yönelik şiddetle cinsiyet eşitsizliği içinde çift taraflı ve faal bir ilgi var. Cinsel eşitsizlikler şiddeti doğurduğu, ortaya çıkardığı ve sürmesine niye olduğu üzere, bayanlara uygulanan şiddet de bayanları baskılayarak eşitsizlikleri sürdürülebilir kılmaktadır. Tahminen şöyleki düşünmek gerekir; eşitsizlik yalnızca bayanlar acı çeksin, yok sayılsın diye mi var? Yani bütün bunlar zalimlerin işi mi? Doğal ki bu eşitsizlik bir sistemin sürmesi için gerekli ortamı sağlıyor. Biz bu sisteme erkek hâkim sistem diyoruz. Bayana yönelik şiddetle çabanın tüm bu sistemin işleyişinin göz önüne alınarak yürütülmesi gerekiyor. Bugüne kadar birikmiş bilgi- tecrübe, bayanların ve bayan örgütlerinin çabasıyla oluşturulan milletlerarası ve ulusal mevzuat büyük ölçüde bu sistemi ve işleyişini dikkate alarak ortaya çıktı.
Kolluk gücünün yasaya uygun davranmak zaruriliği olmasını aklımızda tutarak bu kapsamda işleyen süreçler; bayanların şiddetten uzaklaşmalarına, faillerin kabahat işlediklerinin ortaya çıkmasına niye olacaktır. Bayana yönelik şiddetin kabahat olduğu anlayışının kurumlarda ve bireylerde yerleşmesinin etkisinin, maddelerin uygulanması ile muadil olduğunu söylemek mümkündür. Daima kelamı edilen “zihniyet dönüşümü”nün yollarından biri de budur. Buradaki bahis cezanın caydırıcılığından daha öte bir mana taşıyor. ötürüsıyla bayana yönelik şiddetin hata olduğunun kabulü manasına da geliyor.
‘KADINLAR ARTIK ŞİDDETE SESSİZ KALMIYOR’
Daha epeyce erkek hükümran siyaset tarafınca dillendirilen yaygın teze nazaran bayana yönelik şiddet artmadı, görünürlüğü arttı. Bunu yanlışsız kabul etsek bile bu tezin daima gündeme getirilmesi konusunda datalarla bir arada neler söylenebilir? Görünürlüğün artması bayan hareketinin gayretinin de bir kararı değil mi?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Görünürlüğün artması konusu aslında fazlaca da yeni değil, bayanlara yönelik şiddetin konuşulmaya başlamasıyla birlikte bu soru gündeme geliyor. Bayanlara yönelik şiddet her devirde yaygın, lakin araştırmalarla birlikte bunun daha epeyce konuşulması, tahminen de bir hak ihlali olduğunun kabul edilmesi nazarance yeni bir durum. Yirminci yüzyılda bunu daha net halde görüyoruz. Nicel araştırmalarda sayısal olarak durumu ortaya koyuyor. Görünürlüğün artmasında bayan hareketinin, feminist çabanın bayanlara yönelik şiddeti nitel ve nicel araştırmalar ile görünür kılmayı başarması, global bayan hareketinin ise milletlerarası kuruluşları etkilemesinin büyük katkısı var olağan. Bayanlara yönelik şiddetin insan hakları ihlali, ayrımcılık biçimi ve hata olduğu, sonuçları itibariyle bir sıhhat sorunu olduğu kabul edilmiş durumda. Üstelik, global ölçekte “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri” ortasına bayana yönelik şiddet ile ilgili göstergelerin eklenmesi, kalkınmanın mahzurları olarak tanımlanmasını da pekiştiriyor. Tüm bunlar var olan şiddeti ortaya çıkarıyor şüphesiz. Medyanın rolünü de unutmamalıyız. Feminist gayretin sonuçlarını gördüğümüz periyotta, artık bayanların şiddete sessiz kalmadıklarını biliyoruz. Araştırmalar, bayanlar açısından şiddetin kabul edilmediğini gösteriyor. Bunun en kıymetli neticelerindan biri de bayanlar değişirken, adamların değişmemesi. Bir erkeklik krizinden kelam etmek mümkün; erkekler kendilerine itaat etmeyen bayanlara daha ağır biçimde şiddet uygulama metodunu seçebiliyorlar.
Araştırmalar var olan durumu ortaya çıkarıyor ve periyodik olarak yapıldığında şiddetin artış/azalış oranlarına ait bilgi de veriyor. Fakat yeni dataların kamu otoriteleri tarafınca paylaşılması gerekiyor ki bu mevzuda daha anlaşılır şeyler söyleyebilelim. Her yıl kaç bayan şiddet niçiniyle ilgili ünitelere başvuruyor? Hangi hizmetler ne oranda karşılanıyor? Süreç nasıl takip ediliyor? Soruşturma ve kovuşturma evrelerinin sonuçları nelerdir? Bu soruların cevaplarını aldığımızda şiddet mi artıyor yoksa görünürlük mü? Daha net olarak konuşulabilir. Başka türlüsü gündelik politik çıkarlar için öne sürülmüş spekülasyona dayalı kelamlar olmaktan öteye geçmiyor ne yazık ki.
‘SÖZLEŞMEDEN İMZANIN ÇEKİLMESİ HEPİMİZİ KAYGILANDIRIYOR’
2010 daha sonrası devrin kamu siyasetleri ile bir arada bayana tarihî rolü olan “annelik ve eş” misyonlarını yükleyerek, hizaya sokmaya çalışan bir güç görüyoruz. Bunun karşısında da her alanda direnen bayanlar… Bilgi temelli kamu siyasetlerinin oluşturulmasının kıymeti bağlamında hazırladığınız bu kitabın bayanların uğraşına nasıl bir katkısı olduğunu/olacağını düşünüyorsunuz?
Gülsen Ülker: Bilhassa 2010 yılından bu yana evvel tedricen daha sonrasında ise fazlaca süratli bir halde kendini gösteren bu temel yaklaşım değişimi, daha doğrusu geriye gidişin karşısında duran, kelam ve aksiyon üreten bayanların lafına katkı sağlayacak her çalışmanın değer taşıyacağını söylemek yanlış olmaz. Asla istek göstermeyeceğini, itaat etmeyeceğini her seviyede ve tonda lisana getiren bayan hareketi, sonlarını erkek hâkim sistemin çizmeye çalıştığı her alanı terk etmeyeceğini söylemeye, bu atakları püskürtmeye kararlı olduğunu gösterdi.
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Bayanlara yönelik şiddetle çaba hayli katmanlı bir olgu olduğu için, bu bahse ait datanın de gayrete kıymetli bir katkısı var. Bilhassa yapılan çalışmaların izlenmesi ve uygunlaştırılması tarafında datanın kullanılması ve siyasetlerin bilgiye dayalı olarak yürütülmesi gerekli. Kitabın müellifleri olarak farklı şiddetin farklı boyutlarını ele aldık. İstanbul Mukavelesi de dâhil olmak üzere hukuk açısından maddelerdeki, durumdan, ulusal hareket planlarının etik açıdan kıymetlendirilmesine, çocuk yaşta evlilik, ısrarlı takip, ekonomik şiddet, ruh sıhhati olarak şiddet, bayan cinayetleri üzere farklı şiddet biçimlerinden, şiddet uygulayan adamların tecrübelerinden şiddetin nesiller ortası aktarılmasına, bayanların şiddete ait tavırlarına ve medya okur-yazarlığının bu çabadaki tesirine uzanan makalelerin hepsinde data temelli yorumlar yaptık.
Nicel bilginin tahlillerine dayanan bu çalışmayla, bayanlara yönelik şiddete ait değerli tespitler ve tekliflere ait ipuçları sunduk. Kitap yayınlandığında İstanbul Mukavelesi hala yürürlükteydi; maalesef kontrattan imzanın çekilmesi ile hepimiz kaygılandık, kaygılanıyoruz. Bu alanda çalışan akademisyen ve aktivistler olarak, bayan örgütleri ve hak temelli biroldukca örgütle bir arada, milletlerarası kontratların ve ulusal kanunların ehemmiyetini lisana getirmeye, bu alanda bilgi üretmeye devam edeceğiz.
13 kısımdan oluşan kitaptaki makaleler, 2014 ve 2018 senelerında Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafınca yürütülen iki araştırmanın verisi kullanılarak yazıldı. Bu bilgiyi kıymetlendiren ve kamu siyasetleri ile bağına odaklanan farklı disiplinlerden hususla ilgili akademisyen ve aktivistler, mevcut durumu eleştirel bir yerden tahlil etti. Bu kitap aracılığıyla kelam konusu araştırmalarla üretilen bilginin bilhassa şiddetle çaba için kullanmasını artıracak formda yaygınlaştırılması amaçlandı.
Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. İlknur Yüksel Kaptanoğlu ve ‘Eviçi Şiddet ile Uğraşta Kamusal Siyasetler: Kolluk Güçleri’ isimli makaleyi kaleme alan Gülsen Ülker sorularımızı cevapladı.
İlknur Yüksel Kaptanoğlu ve Gülsen Ülker
‘İNANDIKLARI CİNSİYET HİYERARŞİSİ İÇİNDEN KONUŞUYORLAR’
Öncelikle provokatör bir soru soralım. Sizce adamların bayana yönelik şiddette en hayli sığındıkları ve başvurdukları palavra nedir?
Gülsen Ülker: Palavra söylemiş olduklerini bile düşünmüyorum, tersine hayli inandıkları ve klasik olarak da desteklenen cinsiyet hiyerarşisi ortasından konuşuyorlar. Zira bayanları özgür birer birey olarak görmeyen ön kabuller üzerinden bir anlayışa sahipler. Birçok vakit gördüğümüz, daha az ceza almak için öne sürülen mazeretler de bu anlayışı yansıtıyor. “Erkekliğime laf etti”, “başkalarıyla görüştü” “sevgilim değildi, eskorttu” en sık gördüğümüz münasebetler. Bunlar, bayanların katledilmesinin münasebetleri olarak sunuluyor.
Eviçi şiddette de benzeri bir durum var olağan. Beklenen, var olan ve gittikçe daha da pekiştirilmek istenen bir tahakküm ilgisinin sürdürülür olması. Buna itiraz etmek, bayanlar için cezalandırılmak demek. 30, 40 yıl evvel de yaptığımız çalışmalarda şiddetin sebebi olarak “yemeğin tuzunun eksikliği”, “kapıyı geç açtı”, “istemediğim biçimde ailesine, arkadaşlarına gitti” “pantolon giydi”, “tanımadığı bir erkeğe saati sordu” üzere mazeretler öne sürülüyordu. Bunlar palavra değil, muhtemelen bu biçimde olduğu için kendilerinde bayanları cezalandırma hakkı olduğunu düşünüyorlar.
‘SLOGAN, ŞİDDETLE ÇABA KONUSUNDA HAYLİ ETKİLİ’
Kitaba ismini veren “şahsi olan politiktir” kelamı, içerdiği mana itibariyle bazıları tarafınca yanlış anlaşılmaya da müsait lakin çıkış sebebi itibariyle de epeyce değerli bir kavram. Biraz bundan bahsedelim mi? örneğin neye dayanarak “şahsi olan politiktir” diyebiliyoruz?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: “şahsi olan politiktir” kelamı farklı biçimlerde yorumlanıyor ya da eleştiriliyorsa da aslında gündeme geldiği devirde karşılık geldiği başkaldırıyı hala koruyor. Hem ‘şahsi’ olana birebir vakitte ‘politika’ya ait algıları değiştirme konusunda tesirli bir başkaldırı. “şahsi” kelamı feminizmin ferdî bir kurtuluş olarak görünmesi üzere bir yanılgıya sürüklüyor olabilir. Fakat bu kelam ile anlatılmak istenen tam da buna karşı çıkan problemlerin kişisel olmadığını, biroldukca bayanın buna maruz bırakıldığını söyleme gayreti. İkinci dalga feminist hareketin kıymetli sloganlarından biri olarak, bayanların tek tek “özel” alanlarında, özel münasebet ortasında oldukları erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddetin, yalnızca onların yaşadıkları “şahsi” bir meseleden ibaret olmadığına işaret ediyor. Dahası, siyasetin yalnızca siyasetçiler tarafınca yapılmadığını gösteriyor, gündelik hayatımızdaki biroldukça hareketin siyaset olduğuna da işaret ediyor.
Bu niçinle, bayanları şahsi ömürlerinde karşılaştıkları olumsuz tecrübelerle bir arada uğraş etmeye ve siyasetleri değiştirmeye, bayanların konutlarında yaşadıkları şiddete dair sessizliklerini kırmaya ve bunun cinsiyetçi siyasetler ile ilgisini kurmaya davet ediyor. Ki, bu sloganın bilhassa bayanlara yönelik şiddet ile gayret konusunda pek tesirli olduğunu daima bir arada görüyoruz. Bugün, bayanların erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddetin, cinsiyet eşitsizliği ile pekiştiğini ve bunun da gündelik hayatlarımızı etkileyen siyasetler ile alakası üzerinden yürüdüğünü biliyoruz.
‘HEDEF KİTLE BÜYÜK ORANDA KADINLAR’
Kitapta “aile içi şiddet” yerine “eviçi şiddet” kavramını kullanıyorsunuz. Bu değerli bir ayrım. Aile içi şiddet, ailenin kutsanmasıyla birlikte şiddeti de legalleştiren bir niteliğe mi bürünüyor? Bu bağlamda bayana yönelik şiddetin “kutsallık ve değerlere” yaslanarak, görünmez kılınmaya çalışılması konusunda araştırma sonuçları bize neler söylüyor?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Aslında İngilizce “domestic violence” kavramı uzun müddettir aile içi şiddet olarak çevriliyor. halbuki “domestic” kavramı, aile ortasındaki ilgileri de kapsayan daha geniş bir kavram. Aile içi şiddet tarifinde, yalnızca aile bağları olanlar içindeki alakalar dikkate alınırken, eviçi şiddet biraz daha geniş bir çerçeveden bakıyor. Eviçi şiddet tarifi ise, birebir konutu paylaşsın ya da paylaşmasın yakın ilgi ortasındaki partnerler içindeki ilgilere odaklanıyor. Dünya genelinde de bayanların erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddetin daha epey yakınlarındaki bireyler olması, eş, sevgili üzere partner olarak tanımlanan romantik ve duygusal bağ ortasında oldukları erkekler olması mesken içi şiddet araştırmalarının daha fazlaca gündemde olmasını getiriyor. Lakin Türkiye’de “eviçi şiddet” ile “aile içi şiddet” birbiriyle tıpkı manada üzere kullanılıyor. Hatta İstanbul Sözleşmesi’ndeki “domestic violence” tarifi da “aile içi şiddet” olarak çevrildi.
şahsi Olan Politiktir – Bayanlara Yönelik Eviçi Şiddet Verisi ve Siyaset, Kolektif, Yayına Hazırlayan: İlknur Yüksel Kaptanoğlu, 456 syf., NotaBene Yayınları, 2021.
Kullandığımız kavramlar, mevzuya nasıl yaklaştığımızı ve nasıl tahliller önerdiğimizi de etkiliyor doğal. Aile içi şiddet yaklaşımı, şiddeti ailenin bir sorunu olarak tanımlayarak, şiddeti önlemeye çalışırkilk önceliğini aileyi müdafaaya veriyor. Şiddetle uğraş konusundaki kanunlar da bunun kıymetli göstergeleri aslında. 4320 ve 6284 sayılı Kanun’larda “ailenin korunması” vurgusu ön planda. Burada, şiddetin görünür olması önemsense de aile ve bayan içinde bundan öncelik yapılması kelam konusu oluyor. Türkiye üzere klâsik olarak aile ilgilerinin kuvvetli olmasının desteklendiği ve giderek bu mevzudaki siyasetlerin arttığı bir toplumda, ailenin devamı için bayanların maruz kaldıkları şiddete yönelik toplumsal toleransı pekiştirme tesiri olabiliyor. Sorunu aile ile sınırlayınca, tahlili de burada aramak, toplumsal münasebetlerde bayanların maruz kaldıkları eşitsizlikler ve ayrımcılıklar ile bağlantı kurmayı engellemesi açısından sıkıntılı. halbuki bayanların maruz kaldıkları şiddet aile ortasında bile olsa, tüm toplumsal bağlardan etkileniyor.
Aile içi şiddet araştırmalarını savunan sosyologlar, aile ortasında şiddetin kaçınılmaz olarak var olduğu, bayanların ve adamların birbirlerine şiddet uyguladıkları ve bunun aile bağlantılarındaki çatışmalardan kaynaklandığını var iseyıyor. Eviçi şiddet araştırmalarında ise, bayanların kadın olmaları niçiniyle erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları orantısız şiddet ön plana çıkarılıyor. Bu niçinle de eviçi şiddet araştırmalarının gaye kitlesi büyük oranda bayanlar. Şiddeti yalnızca aile içi şiddet olarak tanımladığımızda, aile içi bağlantıların düzenlenmesi yoluyla şiddetin ortadan kaldırılabileceği düşünülüyor. Bayanların konut ortasında ve yakın alakada oldukları erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları farklı şiddet biçimlerine odaklandığımız çalışmamızda, bu niçinle eviçi şiddet kavramını kullanmayı tercih ettik.
‘10 BAYANDAN 4’Ü ŞİDDETE MARUZ KALIYOR’
2008 ve 2014 senelerında yapılan araştırma sonuçlarını karşılaştırdığımızda bayana yönelik şiddetin niçinleri, görünürlüğü ve mahiyetinde bir değişim gözleniyor mu?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: İki araştırma içinde yaklaşık altı yıllık bir süre var. Her iki araştırmada da yaklaşık 10 bayandan 4’ü şiddete maruz kaldığını belirtmiş. birlikte olduğu erkek tarafınca duygusal şiddete/istismara maruz kalan bayanların oranı yüzde 44 seviyesinde. Bu sonuçlar, bayanların erkekler tarafınca maruz bırakıldıkları şiddet seviyesinin geçen müddet ortasında emsal seviyede olduğuna işaret ediyor. Öte yandan, bayanların maruz kaldıkları şiddeti muhakkak aksiyonlar üzerinden ölçtüğümüz araştırmalarda, birfazlaca harekete maruz kalma sıklığına ait bir farklılık kelam konusu. Örneğin, ağır fizikî şiddet hareketlerinden biri olan boğazını sıkma yahut yakma hareketine “oldukça kez” maruz kalma oranları birinci araştırmada yüzde 39 iken, ikincisinde yüzde 46. Öbür şiddet aksiyonlarının fazlaca kere yaşanmasında da benzeri bir durum gözleniyor.
Bayanlara bakılırsa şiddetin niçinlerine baktığımızda her iki araştırmada da misal meselelerin lisana getirildiğini görüyoruz. Bu bahiste lisana getirilen niçinlerin sıralaması iki araştırmada da birebir. Öncelikli olarak erkeğin ailesi ile ilgili niçinler; erkeğin kıskanması, yetiştirilme üslubu ya da öteki sıkıntıları üzere erkekle ilgili sıkıntılar ve ekonomik niçinler birinci üç sırada yer alıyor. Bu niçinleri, bayanların erkeği dinlememesi, bayanın kıskanması, cinsel ilgiyi reddetmesi, boşanmak istemesi, evliliği istememiş olması ile bayanların kendilerini suçlaması üzere bayanlar ile ilgili niçinler takip ediyor.
‘KADINLIK TARİFİ: ALLAHA VE ERKEĞE İTAAT’
bayanın pozisyonu ile şiddet olgusu içindeki bağ konusunda neler söylersiniz? Bayana yönelik şiddetle, bayanı nesneleştiren, ikincilleştiren öbür cinsiyetçi sistemler içinde nasıl bir irtibat var?
Gülsen Ülker: Bayanlar aleyhine cinsiyet ayrımcılığı, bir daha bayanlar aleyhine eşitsizliğin şiddeti üreten bir ortamı yarattığı söylenebilir. Ayrımcılık ve eşitsizliğin sürdürülebilir olmasının başat yollarından birinin de şiddet olduğu söylenebilir. Bunu çerçeveleyen cinsiyet münasebetleri sistemi, bayana ve erkeğe yüklediği rol ve sorumluluklar ile bayanların itaat etmeleri üzerinden kodlanan ekonomik ve toplumsal ilgiler bütününde şiddeti olağanlaştırmaya hazır bir ortam yaratıyor.
hanımın pozisyonu, maruz kalınan şiddet ile çabasında de değerli bir belirleyen olabilir. Araştırmalar bayanların şiddete uğrama oranlarını hanımın toplumsal ve ekonomik durumuna nazaran farklı gösteriyor ancak bu hayli mana yüklenecek bir bilgi sayılmalı mı emin değilim. Fakat şiddet ortamından uzaklaşma ve kendine yeni bir hayat kurma imkanları açısından tesiri olabilir. Alışılmış ortasında yaşadığı toplumsal küme ortasındaki inanış, algı ve tavırların da rolünü unutmamak lazım.
Aslında bunların hepsi bir bütün ve birbirlerini besliyorlar. Bayana ve erkeğe atfedilen cinsiyet rolleri binlerce yılın birikimi. Tarihin her periyodunda üretim ilgileri, idare biçimleri değişse de kendini buna göre biçimleyerek süren bir cinsiyet bağlantısından kelam ediyoruz. Hangi din olursa olsun emsal bir kadınlık tarifi var: Yaradana ve erkeğe itaat. Bu anlayış kendini farklı alanlarda da göstermeye devam ediyor. Eğitim, sıhhat, hukuk, istihdam üzere alanlarda bayanlar, temelinde bu anlayışların yattığı kurumsal, toplumsal düzenlemeler aracılığıyla geride bırakılıyor. Eğitim hakkı, oy verme hakkı, çalışma hakkı son iki, üç yüzyılda bayanların büyük uğraşlarla elde ettiği haklar. Bu hak gayretlerinin de her türlü şiddet ile bastırılmaya çalışıldığını biliyoruz. Bayanların kendileri için açtıkları her alan, elde ettikleri her hak, erkek hükümran sisteme bir tehdit olarak görülüyor.
‘BÜTÜN BUNLAR ZALİMLERİN İŞİ Mİ?’
Makalenizde şiddet mağduru bayanların başvurusu halinde, kolluk kuvvetleri tarafınca alınması beklenen tedbirleri sıralıyorsunuz. Sizin de belirttiğiniz üzere bayanlar karakola başvurduklarında, yaşadıkları şiddet ‘normalleştirilip’, caydırılmaya çalışılıyor. Maddelerle, kolluk güçlerinin davranışları içinde niçinse daima bir fark var. Bunun sebebi farklı bir soru ancak kolluk güçleri maddeyi sahiden uygulamış olsa bayana yönelik şiddet ve şiddet teamülünde düşüşü nasıl öngörürsünüz?
Gülsen Ülker: Bayana yönelik şiddetle uğraşa ait yasa ve yönetmeliklerin eksiksiz uygulanması hem şiddetin önlenmesi hem bayanların şiddetten korunması tıpkı vakitte tüzel süreçlerin süratli ve faal bir biçimde işlemesi bakımından elbet şiddeti de şiddet teamülünü de fazlaca epey aşağıya çeker. Şiddetin kısa mühlet ortasında biteceğini ya da büsbütün ortadan kalkacağını söylemek mümkün değil. Zira daima lisana getirildiği üzere bayana yönelik şiddetle cinsiyet eşitsizliği içinde çift taraflı ve faal bir ilgi var. Cinsel eşitsizlikler şiddeti doğurduğu, ortaya çıkardığı ve sürmesine niye olduğu üzere, bayanlara uygulanan şiddet de bayanları baskılayarak eşitsizlikleri sürdürülebilir kılmaktadır. Tahminen şöyleki düşünmek gerekir; eşitsizlik yalnızca bayanlar acı çeksin, yok sayılsın diye mi var? Yani bütün bunlar zalimlerin işi mi? Doğal ki bu eşitsizlik bir sistemin sürmesi için gerekli ortamı sağlıyor. Biz bu sisteme erkek hâkim sistem diyoruz. Bayana yönelik şiddetle çabanın tüm bu sistemin işleyişinin göz önüne alınarak yürütülmesi gerekiyor. Bugüne kadar birikmiş bilgi- tecrübe, bayanların ve bayan örgütlerinin çabasıyla oluşturulan milletlerarası ve ulusal mevzuat büyük ölçüde bu sistemi ve işleyişini dikkate alarak ortaya çıktı.
Kolluk gücünün yasaya uygun davranmak zaruriliği olmasını aklımızda tutarak bu kapsamda işleyen süreçler; bayanların şiddetten uzaklaşmalarına, faillerin kabahat işlediklerinin ortaya çıkmasına niye olacaktır. Bayana yönelik şiddetin kabahat olduğu anlayışının kurumlarda ve bireylerde yerleşmesinin etkisinin, maddelerin uygulanması ile muadil olduğunu söylemek mümkündür. Daima kelamı edilen “zihniyet dönüşümü”nün yollarından biri de budur. Buradaki bahis cezanın caydırıcılığından daha öte bir mana taşıyor. ötürüsıyla bayana yönelik şiddetin hata olduğunun kabulü manasına da geliyor.
‘KADINLAR ARTIK ŞİDDETE SESSİZ KALMIYOR’
Daha epeyce erkek hükümran siyaset tarafınca dillendirilen yaygın teze nazaran bayana yönelik şiddet artmadı, görünürlüğü arttı. Bunu yanlışsız kabul etsek bile bu tezin daima gündeme getirilmesi konusunda datalarla bir arada neler söylenebilir? Görünürlüğün artması bayan hareketinin gayretinin de bir kararı değil mi?
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Görünürlüğün artması konusu aslında fazlaca da yeni değil, bayanlara yönelik şiddetin konuşulmaya başlamasıyla birlikte bu soru gündeme geliyor. Bayanlara yönelik şiddet her devirde yaygın, lakin araştırmalarla birlikte bunun daha epeyce konuşulması, tahminen de bir hak ihlali olduğunun kabul edilmesi nazarance yeni bir durum. Yirminci yüzyılda bunu daha net halde görüyoruz. Nicel araştırmalarda sayısal olarak durumu ortaya koyuyor. Görünürlüğün artmasında bayan hareketinin, feminist çabanın bayanlara yönelik şiddeti nitel ve nicel araştırmalar ile görünür kılmayı başarması, global bayan hareketinin ise milletlerarası kuruluşları etkilemesinin büyük katkısı var olağan. Bayanlara yönelik şiddetin insan hakları ihlali, ayrımcılık biçimi ve hata olduğu, sonuçları itibariyle bir sıhhat sorunu olduğu kabul edilmiş durumda. Üstelik, global ölçekte “Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri” ortasına bayana yönelik şiddet ile ilgili göstergelerin eklenmesi, kalkınmanın mahzurları olarak tanımlanmasını da pekiştiriyor. Tüm bunlar var olan şiddeti ortaya çıkarıyor şüphesiz. Medyanın rolünü de unutmamalıyız. Feminist gayretin sonuçlarını gördüğümüz periyotta, artık bayanların şiddete sessiz kalmadıklarını biliyoruz. Araştırmalar, bayanlar açısından şiddetin kabul edilmediğini gösteriyor. Bunun en kıymetli neticelerindan biri de bayanlar değişirken, adamların değişmemesi. Bir erkeklik krizinden kelam etmek mümkün; erkekler kendilerine itaat etmeyen bayanlara daha ağır biçimde şiddet uygulama metodunu seçebiliyorlar.
Araştırmalar var olan durumu ortaya çıkarıyor ve periyodik olarak yapıldığında şiddetin artış/azalış oranlarına ait bilgi de veriyor. Fakat yeni dataların kamu otoriteleri tarafınca paylaşılması gerekiyor ki bu mevzuda daha anlaşılır şeyler söyleyebilelim. Her yıl kaç bayan şiddet niçiniyle ilgili ünitelere başvuruyor? Hangi hizmetler ne oranda karşılanıyor? Süreç nasıl takip ediliyor? Soruşturma ve kovuşturma evrelerinin sonuçları nelerdir? Bu soruların cevaplarını aldığımızda şiddet mi artıyor yoksa görünürlük mü? Daha net olarak konuşulabilir. Başka türlüsü gündelik politik çıkarlar için öne sürülmüş spekülasyona dayalı kelamlar olmaktan öteye geçmiyor ne yazık ki.
‘SÖZLEŞMEDEN İMZANIN ÇEKİLMESİ HEPİMİZİ KAYGILANDIRIYOR’
2010 daha sonrası devrin kamu siyasetleri ile bir arada bayana tarihî rolü olan “annelik ve eş” misyonlarını yükleyerek, hizaya sokmaya çalışan bir güç görüyoruz. Bunun karşısında da her alanda direnen bayanlar… Bilgi temelli kamu siyasetlerinin oluşturulmasının kıymeti bağlamında hazırladığınız bu kitabın bayanların uğraşına nasıl bir katkısı olduğunu/olacağını düşünüyorsunuz?
Gülsen Ülker: Bilhassa 2010 yılından bu yana evvel tedricen daha sonrasında ise fazlaca süratli bir halde kendini gösteren bu temel yaklaşım değişimi, daha doğrusu geriye gidişin karşısında duran, kelam ve aksiyon üreten bayanların lafına katkı sağlayacak her çalışmanın değer taşıyacağını söylemek yanlış olmaz. Asla istek göstermeyeceğini, itaat etmeyeceğini her seviyede ve tonda lisana getiren bayan hareketi, sonlarını erkek hâkim sistemin çizmeye çalıştığı her alanı terk etmeyeceğini söylemeye, bu atakları püskürtmeye kararlı olduğunu gösterdi.
İlknur Yüksel Kaptanoğlu: Bayanlara yönelik şiddetle çaba hayli katmanlı bir olgu olduğu için, bu bahse ait datanın de gayrete kıymetli bir katkısı var. Bilhassa yapılan çalışmaların izlenmesi ve uygunlaştırılması tarafında datanın kullanılması ve siyasetlerin bilgiye dayalı olarak yürütülmesi gerekli. Kitabın müellifleri olarak farklı şiddetin farklı boyutlarını ele aldık. İstanbul Mukavelesi de dâhil olmak üzere hukuk açısından maddelerdeki, durumdan, ulusal hareket planlarının etik açıdan kıymetlendirilmesine, çocuk yaşta evlilik, ısrarlı takip, ekonomik şiddet, ruh sıhhati olarak şiddet, bayan cinayetleri üzere farklı şiddet biçimlerinden, şiddet uygulayan adamların tecrübelerinden şiddetin nesiller ortası aktarılmasına, bayanların şiddete ait tavırlarına ve medya okur-yazarlığının bu çabadaki tesirine uzanan makalelerin hepsinde data temelli yorumlar yaptık.
Nicel bilginin tahlillerine dayanan bu çalışmayla, bayanlara yönelik şiddete ait değerli tespitler ve tekliflere ait ipuçları sunduk. Kitap yayınlandığında İstanbul Mukavelesi hala yürürlükteydi; maalesef kontrattan imzanın çekilmesi ile hepimiz kaygılandık, kaygılanıyoruz. Bu alanda çalışan akademisyen ve aktivistler olarak, bayan örgütleri ve hak temelli biroldukca örgütle bir arada, milletlerarası kontratların ve ulusal kanunların ehemmiyetini lisana getirmeye, bu alanda bilgi üretmeye devam edeceğiz.