Şairlerin şiir tariflerini mevzu alan ve şiirin şiirle tanımlandığı yapıtlardan örnekler sunduğumuz yazımızı, odağından kaydırmaksızın, küçük bir sapmayla sürdürmek istiyoruz.
Edip Cansever’den bundan evvelki yazımızda özetlemek gerekirse kelam etmiştik. Şaire bu kere doğum günü (8 Ağustos) vesilesiyle biraz daha geniş yer vermeyi düşündük. Onun çeşitli mecralarda lisana getirdiği şiir tariflerinden kısa alıntılarla, mevzumuz bağlamında bir özet çıkarmaya çalışacağız. bu biçimdece şaire de bir selam bırakmış olacağımızı düşünüyoruz.
Edip Cansever’in şiir niyetini, anlayışını, şiir tarifini geniş bir çerçeve ortasında ve derinlikli formda lisana getirdiği yazılarından biri “Tek Sesli Şiirden Çok Sesli Şiire” başlıklı olanıdır. Yazı, Şubat 1964’te Değişim’de yayımlanır. Cansever, “Mısra fonksiyonunu yitirdi; şiiri şiir yapan bir ünite olarak yürürlükten kalktı” cümlesiyle başladığı yazısına şöyleki devam eder: “Eski rahatlığını, o sessiz, kıpırtısız nizamındaki rahatlığını boşuna aranıyor artık. Öfkelerin, bunlukların, başkaldırıların haricinde kendini bir dahaliyor daha fazlaca.” Yazının birinci cümlesinde öne sürülen tezle bir arada alıntının son cümlesindeki saptama da son derece değerlidir. Bireyi, varlığı, varoluşu sorunsallaştırıp odağına alan şiirde mısranın yetersiz kaldığına yönelik tespit, toplumsal ve kültürel değişimle birlikte yaşanan bir gelişme olarak işaret edilmektedir. Birey, toplum ve buna bağlı olarak kültür değişmiş, değişmekte; bu biçimde şiir de ona ayak uydurmak durumundadır. Cansever hem biçim hem kelam birebir vakitte lisan ve biçem olarak bu değişimin gerekliliğini fark etmiş ve bu kararı çıkarmıştır. Mısrayla ilgili şu kelamlarının de altını çizmek gerekir diye düşünüyoruz: “Mısra da sağduyu üzere bir şey… Sağduyu ise Einstein’ın anlayışına nazaran ‘İnsanın on sekiz yaşına gelmedilk evvel zihnine yerleşen önyargıların tortusu’ndan öteki bir şey değil.” Cansever’in şiir fikri, şiir tarifi aslında epey renkli, hayli katmanlı İkinci Yeni dalgasının “kıyıya taşıdığı” anlayışla ilgilidir. Değişen toplum, değişen hayat ve değişen bireyle bir arada değişen lisan ve ötürüsıyla şiir manasına da gelir İkinci Yeni dalgası. Cansever şiire İkinci Yenici olarak başlamamıştır. Oraya, arayış ortasında olmasının kararında süratle ulaşmış ve ahenk sağlamıştır. Hatta dalganın önüne geçen şairlerden biri olmuştur. Onun şiir tarifi, o niçinle biraz da İkinci Yeni dalgasının ne olduğunu betimler. Lakin İkinci Yeni dalgasının öncesine ve daha sonrasına da ışık fiyat.
Şiiri Şiirle Ölçmek – Şiir Üzerine Yazılar, Edip Cansever, 376 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2009
Cansever’in, 1997’de Adam Yayınları’ndan çıkan ‘Seçme Şiirler’ kitabının sonunda yer alan “Şiir Üstüne” başlıklı kısımda, “Tek Sesli Şiirden Çok Sesli Şiire” isimli yazısından öteki üç yazısına daha yer verilmiştir. Bunun haricinde İhtilal Dirlikyapan’ın yayına hazırladığı ve ‘Şiiri Şiirle Ölçmek’ ismiyle YKY tarafınca yayımlanan kitapta, şairin şiir üzerine yazıları, söyleşileri ve soruşturmalara verdiği yanıtlar bir ortaya getirilmiştir.
Cansever’in mısranın fonksiyonunu yitirdiğini ilan ettiği yazısı üzere şiir üzerine kanısının köşe taşlarından olan bir öteki yazısı da “Soyut Somut” başlığıyla yayımlanır. Değişim’de çıkan yazının altındaki tarih 1962’dir. Cansever tartışılmış ancak çabucak hemen bir sonuca varılmamış olduğunu belirttiği yazısında, “zamanın moda sorunu” diyebileceğimiz bir mevzuda, kendi şiir niyetini de yansıtacak halde kelam alıyor. Şiirdeki her gelişmeyi, değişmeyi suçlamak için “soyut şiir” tabirinin kullanılmasına karşı çıkıyor. Bu tabirden ne anlaşılması gerektiğine açıklık getirmeye çalışıyor. “Soyut şiir olsa olsa daha yazılmamış bir şiirdir” diyor mesela. Şu satırları da bahsetmiş olduğumiz yazıdan aktarıyoruz: “Sürekli olarak şiirler ortası bir savaştan kelam açılabilir; tıpkı canlı varlıklarda olduğu üzere, şiirler de vakit içinde ya birbirlerini yok ederler, ya da düzeltip değerlendirirler. Başka şiirlerin hışmına uğramış bir şiir ya tükenip yerini boşaltır ya da yıllar daha sonra ötekilere baskın çıkabilir. Bu beraberinde bir somutlaşma savaşıdır -kimi periyotlarda soyut diye nitelendirdiğimiz şiirlerin, daha sonradan somut bir nitelik kazanması gibi-. Bu işlem, bu arınma bir ozanın kendi şiirleri içinde da olabilir.”
Edip Cansever’in şiir üzerine kanılarını lisana getirdiği yazıları genelde bir tepkisellik içeriyor. Şair ya yanlış anlaşıldığını düşündüğü bir mevzu hakkında açıklık getirmeye çalışıyor ya da öne sürülen ve paylaşmadığı tezlere, yargılara karşı çıkıyor, itirazını lisana getiriyor. Lakin odağında daima şiir var. olağan olarak kendisinin şiirden ne anladığı, “şiiri nasıl yaptığı’ ve “nasıl bir şiir yapmak istediği” kanısı var. “Şiir yapmak” Edip Cansever’e ilişkin bir söz. Erdal Öz’le yaptıkları ve a mecmuasında yayımlanan söyleşide “Şiir yapılır diyorum yalnızca. Yazılan şeyse yazıdır” diyor. Ayrıyeten şairin ‘Yerçekimli Karanfil’ kitabında yer alan “Kaybola” başlıklı şiirde de şiirin yapılmasından kelam ediyor. Şiirin ilgili kısmını aktaralım:
En gizli yerlerinden en hoşluğun çıkıyor
Aniden doğan hayvanlar üzere hoş
Bakınca bir şiir canlıyorum dünyaya
Yapılan bir şeydir şiir; yuvarlak, kırmızı, geniş
En genişi en kırmızısı o ezilmişler katında
Artık bir kapalıyı kovuşturuyor
Gözlerinden içeriye üç kişi
Meczup ediyor onları mısralarımda
Bir karanfil az
Bir karanfil çoğala çoğala.
İhtilal Dirlikyapan, ‘Şiiri Şiirle Ölçmek’in önsözünde Edip Cansever’in şiir üzerine görüş ve kanılarını içeren yazılarıyla ilgili geniş bir değerlendirmede bulunur. Dirlikyapan’ın şairin niye dramatik monolog çeşidini tercih ettiğinin anlaşılmasında değerli gördüğünü belirttiği ‘Şiiri Bölmek’ yazısına da dikkat çektiği önlafdan bir kısım okuyalım: “Edip Cansever’in yazılarında objektif bir eleştiri ya da deneme lisanından çok, öznel bir yaklaşımın öne çıktığı görülür. Yazıların çoğu, kavramlara ve problemlere kuramsal bir bakış açısı getirmek gayesiyle değil, devrinde yapılmış tartışmalar çerçevesi ortasında oluşturulmuştur. Bu yüzden vakit zaman birbiriyle çelişen düşüncelere ya da genellemelere rastlanabilir. Fakat, bu yazılarda, onun poetikasını belirleyen, yaşama ve şiire bakış açısını ortaya koyan, şiirini anlamamızı sağlayacak bir epeyce ipucunun verildiği de dikkati çeker. Örneğin, ‘Şiiri Bölmek’, Edip Cansever’in Türk şiirinde örneğine az rastlanan ‘dramatik monolog’ çeşidini niye tercih ettiğini göstermesi bakımından, onun en değerli yazılarından biridir. Bu yazıda Cansever, gündelik edimlerimizi yerine getirirken kılıktan kılığa girdiğimizi, daima birilerine ya da bir şeylere ahenk göstererek yaşadığımızı, bunun kararında ise giderek kişiliğimizi yitirdiğimizi vurgular. Edip Cansever’e nazaran, direnmekle etrafa uymak içinde şaşkına dönen ve daima olarak çeşitli rollere bölünen bireyin şiirde hakkıyla temsil edilebilmesi, şiirin de anlatıcılara bölünmesiyle, yani dramatik bir şiirle mümkündür.”
Dirlikyapan’a göre Edip Cansever’in en değerli şiir yazısı olan “Şiir Bölmek” Ağustos 1963’te Yeni İnsan’ın 8. sayısında yayımlanır. Cansever’e göre “bölüne bölüne ayrıcalığını, kimliğini yitirmekte olan ‘beni’ şiire aktarmak, ona bir aktiflik kazandırmak istiyorsak, eninde sonunda dramatik bir şiire yönelmemiz gerekecektir.” Yazının devamında dramatik şiirin fakat şiiri bölerek yapılabileceğini ise şöyleki savunuyor: “Bu durumda bölmek gerekiyor şiiri. Bir birey olarak neyiz? Bunu bilinceye ya da bilebilme imkanlarını edininceye kadar bölmeliyiz şiirimizi. Tıpkı yaşamamızda olduğu üzere: bir yanda yaslarımız, acılarımız; öte yanda inancımız, umudumuz, direncimiz… Kısa mutluluklardan inançlı mutluluklara yol aldıkça şiirimiz de tekleşecek, bütünleşecek, bireyliğini kazanacak olağan olarak.”
Edip Cansever’in özetleyerek sunmaya çalıştığımız “şiir tanımı” için salık vereceğimiz en uygun kaynağın şiirleri olduğunu söylemekte bir sakınca görmüyoruz. Onun şair olarak bıraktığı yapıtlarından yola çıkarak bir özelliğinin de şiirleriyle “yeni”, “başka türlü” bir şiir, şiir lisanı, şiir sesi arayışı ortasında olanlara kılavuz olabilmesidir diyebiliriz. Son kırk elli yılın şiir birikiminde Edip Cansever’in şiir pratiğinden, tecrübesinden olduğu kadar “şiir tanımı”ndan etkilenmediği söylenecek hayli az şair ve şiir kelam konusudur. O, şair olarak niyetleriyle ve yapıtıyla kendisinden daha sonraki jenerasyonları en çok etkileyen şairlerden biridir. Bu bahsi şairin “Kirli Ağustos” başlıklı şiiriyle geçelim:
O da var olanın ağır ağır yokluğu
Şurda bir gündüz kımıldamakta
Dağılmanın beyaz organı: tuz birikintileri
Üzere bir gündüz
Kalın kabuklarını kaldırır tabiat.
Düşer bir balıkçının zıddı olan şey
Kirli ağustos! beni ordan oraya götüren eşya
Aklımda üç beş otel ya kalır
Ya kalmaz üç beş otel aklımda
O da değil bir otelin kendisi
Yalnızlığın kahverengi organı: düş birikintisi
Bir de kahverengi alevlerden yapılma.
Diğer değil, yokluğu görmek için
Kirli ağustos! göz kapaklarımı da yaktım sonunda.
Cansever’i doğum gününde selamlarken onun “kirli” dediği ağustosta doğan şairlerden Can Yücel’e ve Dağlarca’ya da hürmetlerimizi sunalım. Ayrıyeten ağustos ayında hayatını yitirmiş olan Tevfik Fikret, Ömer Faruk Toprak, Turgut Uyar ve Abdülkadir Bulut’u da unutmadığımızı belirtelim.
“Hafıza-i beşer nisyanla maluldür” kelamı, bir gerçekliği lisana getirmekten hayli “arızaya” mazeret üretiyor diye düşünüyoruz. Unutkanlığın hem toplumsal hem ferdî boyutta basitlaştırılmasına karşı bir panzehir var ise o kanımızca, hatırlamak ve hatırlatmak olmalı…
Edip Cansever’den bundan evvelki yazımızda özetlemek gerekirse kelam etmiştik. Şaire bu kere doğum günü (8 Ağustos) vesilesiyle biraz daha geniş yer vermeyi düşündük. Onun çeşitli mecralarda lisana getirdiği şiir tariflerinden kısa alıntılarla, mevzumuz bağlamında bir özet çıkarmaya çalışacağız. bu biçimdece şaire de bir selam bırakmış olacağımızı düşünüyoruz.
Edip Cansever’in şiir niyetini, anlayışını, şiir tarifini geniş bir çerçeve ortasında ve derinlikli formda lisana getirdiği yazılarından biri “Tek Sesli Şiirden Çok Sesli Şiire” başlıklı olanıdır. Yazı, Şubat 1964’te Değişim’de yayımlanır. Cansever, “Mısra fonksiyonunu yitirdi; şiiri şiir yapan bir ünite olarak yürürlükten kalktı” cümlesiyle başladığı yazısına şöyleki devam eder: “Eski rahatlığını, o sessiz, kıpırtısız nizamındaki rahatlığını boşuna aranıyor artık. Öfkelerin, bunlukların, başkaldırıların haricinde kendini bir dahaliyor daha fazlaca.” Yazının birinci cümlesinde öne sürülen tezle bir arada alıntının son cümlesindeki saptama da son derece değerlidir. Bireyi, varlığı, varoluşu sorunsallaştırıp odağına alan şiirde mısranın yetersiz kaldığına yönelik tespit, toplumsal ve kültürel değişimle birlikte yaşanan bir gelişme olarak işaret edilmektedir. Birey, toplum ve buna bağlı olarak kültür değişmiş, değişmekte; bu biçimde şiir de ona ayak uydurmak durumundadır. Cansever hem biçim hem kelam birebir vakitte lisan ve biçem olarak bu değişimin gerekliliğini fark etmiş ve bu kararı çıkarmıştır. Mısrayla ilgili şu kelamlarının de altını çizmek gerekir diye düşünüyoruz: “Mısra da sağduyu üzere bir şey… Sağduyu ise Einstein’ın anlayışına nazaran ‘İnsanın on sekiz yaşına gelmedilk evvel zihnine yerleşen önyargıların tortusu’ndan öteki bir şey değil.” Cansever’in şiir fikri, şiir tarifi aslında epey renkli, hayli katmanlı İkinci Yeni dalgasının “kıyıya taşıdığı” anlayışla ilgilidir. Değişen toplum, değişen hayat ve değişen bireyle bir arada değişen lisan ve ötürüsıyla şiir manasına da gelir İkinci Yeni dalgası. Cansever şiire İkinci Yenici olarak başlamamıştır. Oraya, arayış ortasında olmasının kararında süratle ulaşmış ve ahenk sağlamıştır. Hatta dalganın önüne geçen şairlerden biri olmuştur. Onun şiir tarifi, o niçinle biraz da İkinci Yeni dalgasının ne olduğunu betimler. Lakin İkinci Yeni dalgasının öncesine ve daha sonrasına da ışık fiyat.
Şiiri Şiirle Ölçmek – Şiir Üzerine Yazılar, Edip Cansever, 376 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2009
Cansever’in, 1997’de Adam Yayınları’ndan çıkan ‘Seçme Şiirler’ kitabının sonunda yer alan “Şiir Üstüne” başlıklı kısımda, “Tek Sesli Şiirden Çok Sesli Şiire” isimli yazısından öteki üç yazısına daha yer verilmiştir. Bunun haricinde İhtilal Dirlikyapan’ın yayına hazırladığı ve ‘Şiiri Şiirle Ölçmek’ ismiyle YKY tarafınca yayımlanan kitapta, şairin şiir üzerine yazıları, söyleşileri ve soruşturmalara verdiği yanıtlar bir ortaya getirilmiştir.
Cansever’in mısranın fonksiyonunu yitirdiğini ilan ettiği yazısı üzere şiir üzerine kanısının köşe taşlarından olan bir öteki yazısı da “Soyut Somut” başlığıyla yayımlanır. Değişim’de çıkan yazının altındaki tarih 1962’dir. Cansever tartışılmış ancak çabucak hemen bir sonuca varılmamış olduğunu belirttiği yazısında, “zamanın moda sorunu” diyebileceğimiz bir mevzuda, kendi şiir niyetini de yansıtacak halde kelam alıyor. Şiirdeki her gelişmeyi, değişmeyi suçlamak için “soyut şiir” tabirinin kullanılmasına karşı çıkıyor. Bu tabirden ne anlaşılması gerektiğine açıklık getirmeye çalışıyor. “Soyut şiir olsa olsa daha yazılmamış bir şiirdir” diyor mesela. Şu satırları da bahsetmiş olduğumiz yazıdan aktarıyoruz: “Sürekli olarak şiirler ortası bir savaştan kelam açılabilir; tıpkı canlı varlıklarda olduğu üzere, şiirler de vakit içinde ya birbirlerini yok ederler, ya da düzeltip değerlendirirler. Başka şiirlerin hışmına uğramış bir şiir ya tükenip yerini boşaltır ya da yıllar daha sonra ötekilere baskın çıkabilir. Bu beraberinde bir somutlaşma savaşıdır -kimi periyotlarda soyut diye nitelendirdiğimiz şiirlerin, daha sonradan somut bir nitelik kazanması gibi-. Bu işlem, bu arınma bir ozanın kendi şiirleri içinde da olabilir.”
Edip Cansever’in şiir üzerine kanılarını lisana getirdiği yazıları genelde bir tepkisellik içeriyor. Şair ya yanlış anlaşıldığını düşündüğü bir mevzu hakkında açıklık getirmeye çalışıyor ya da öne sürülen ve paylaşmadığı tezlere, yargılara karşı çıkıyor, itirazını lisana getiriyor. Lakin odağında daima şiir var. olağan olarak kendisinin şiirden ne anladığı, “şiiri nasıl yaptığı’ ve “nasıl bir şiir yapmak istediği” kanısı var. “Şiir yapmak” Edip Cansever’e ilişkin bir söz. Erdal Öz’le yaptıkları ve a mecmuasında yayımlanan söyleşide “Şiir yapılır diyorum yalnızca. Yazılan şeyse yazıdır” diyor. Ayrıyeten şairin ‘Yerçekimli Karanfil’ kitabında yer alan “Kaybola” başlıklı şiirde de şiirin yapılmasından kelam ediyor. Şiirin ilgili kısmını aktaralım:
En gizli yerlerinden en hoşluğun çıkıyor
Aniden doğan hayvanlar üzere hoş
Bakınca bir şiir canlıyorum dünyaya
Yapılan bir şeydir şiir; yuvarlak, kırmızı, geniş
En genişi en kırmızısı o ezilmişler katında
Artık bir kapalıyı kovuşturuyor
Gözlerinden içeriye üç kişi
Meczup ediyor onları mısralarımda
Bir karanfil az
Bir karanfil çoğala çoğala.
İhtilal Dirlikyapan, ‘Şiiri Şiirle Ölçmek’in önsözünde Edip Cansever’in şiir üzerine görüş ve kanılarını içeren yazılarıyla ilgili geniş bir değerlendirmede bulunur. Dirlikyapan’ın şairin niye dramatik monolog çeşidini tercih ettiğinin anlaşılmasında değerli gördüğünü belirttiği ‘Şiiri Bölmek’ yazısına da dikkat çektiği önlafdan bir kısım okuyalım: “Edip Cansever’in yazılarında objektif bir eleştiri ya da deneme lisanından çok, öznel bir yaklaşımın öne çıktığı görülür. Yazıların çoğu, kavramlara ve problemlere kuramsal bir bakış açısı getirmek gayesiyle değil, devrinde yapılmış tartışmalar çerçevesi ortasında oluşturulmuştur. Bu yüzden vakit zaman birbiriyle çelişen düşüncelere ya da genellemelere rastlanabilir. Fakat, bu yazılarda, onun poetikasını belirleyen, yaşama ve şiire bakış açısını ortaya koyan, şiirini anlamamızı sağlayacak bir epeyce ipucunun verildiği de dikkati çeker. Örneğin, ‘Şiiri Bölmek’, Edip Cansever’in Türk şiirinde örneğine az rastlanan ‘dramatik monolog’ çeşidini niye tercih ettiğini göstermesi bakımından, onun en değerli yazılarından biridir. Bu yazıda Cansever, gündelik edimlerimizi yerine getirirken kılıktan kılığa girdiğimizi, daima birilerine ya da bir şeylere ahenk göstererek yaşadığımızı, bunun kararında ise giderek kişiliğimizi yitirdiğimizi vurgular. Edip Cansever’e nazaran, direnmekle etrafa uymak içinde şaşkına dönen ve daima olarak çeşitli rollere bölünen bireyin şiirde hakkıyla temsil edilebilmesi, şiirin de anlatıcılara bölünmesiyle, yani dramatik bir şiirle mümkündür.”
Dirlikyapan’a göre Edip Cansever’in en değerli şiir yazısı olan “Şiir Bölmek” Ağustos 1963’te Yeni İnsan’ın 8. sayısında yayımlanır. Cansever’e göre “bölüne bölüne ayrıcalığını, kimliğini yitirmekte olan ‘beni’ şiire aktarmak, ona bir aktiflik kazandırmak istiyorsak, eninde sonunda dramatik bir şiire yönelmemiz gerekecektir.” Yazının devamında dramatik şiirin fakat şiiri bölerek yapılabileceğini ise şöyleki savunuyor: “Bu durumda bölmek gerekiyor şiiri. Bir birey olarak neyiz? Bunu bilinceye ya da bilebilme imkanlarını edininceye kadar bölmeliyiz şiirimizi. Tıpkı yaşamamızda olduğu üzere: bir yanda yaslarımız, acılarımız; öte yanda inancımız, umudumuz, direncimiz… Kısa mutluluklardan inançlı mutluluklara yol aldıkça şiirimiz de tekleşecek, bütünleşecek, bireyliğini kazanacak olağan olarak.”
Edip Cansever’in özetleyerek sunmaya çalıştığımız “şiir tanımı” için salık vereceğimiz en uygun kaynağın şiirleri olduğunu söylemekte bir sakınca görmüyoruz. Onun şair olarak bıraktığı yapıtlarından yola çıkarak bir özelliğinin de şiirleriyle “yeni”, “başka türlü” bir şiir, şiir lisanı, şiir sesi arayışı ortasında olanlara kılavuz olabilmesidir diyebiliriz. Son kırk elli yılın şiir birikiminde Edip Cansever’in şiir pratiğinden, tecrübesinden olduğu kadar “şiir tanımı”ndan etkilenmediği söylenecek hayli az şair ve şiir kelam konusudur. O, şair olarak niyetleriyle ve yapıtıyla kendisinden daha sonraki jenerasyonları en çok etkileyen şairlerden biridir. Bu bahsi şairin “Kirli Ağustos” başlıklı şiiriyle geçelim:
O da var olanın ağır ağır yokluğu
Şurda bir gündüz kımıldamakta
Dağılmanın beyaz organı: tuz birikintileri
Üzere bir gündüz
Kalın kabuklarını kaldırır tabiat.
Düşer bir balıkçının zıddı olan şey
Kirli ağustos! beni ordan oraya götüren eşya
Aklımda üç beş otel ya kalır
Ya kalmaz üç beş otel aklımda
O da değil bir otelin kendisi
Yalnızlığın kahverengi organı: düş birikintisi
Bir de kahverengi alevlerden yapılma.
Diğer değil, yokluğu görmek için
Kirli ağustos! göz kapaklarımı da yaktım sonunda.
Cansever’i doğum gününde selamlarken onun “kirli” dediği ağustosta doğan şairlerden Can Yücel’e ve Dağlarca’ya da hürmetlerimizi sunalım. Ayrıyeten ağustos ayında hayatını yitirmiş olan Tevfik Fikret, Ömer Faruk Toprak, Turgut Uyar ve Abdülkadir Bulut’u da unutmadığımızı belirtelim.
“Hafıza-i beşer nisyanla maluldür” kelamı, bir gerçekliği lisana getirmekten hayli “arızaya” mazeret üretiyor diye düşünüyoruz. Unutkanlığın hem toplumsal hem ferdî boyutta basitlaştırılmasına karşı bir panzehir var ise o kanımızca, hatırlamak ve hatırlatmak olmalı…