Yirminci yüzyılın en tesirli düşünürlerinden biri olan John Dewey, tecrübe metafiziği olarak nitelenen felsefi anlayışı üzerine yeni teoriler ortaya atan ve bu anlayış ile farklı disiplinleri karşılaştırıp bir ortaya getirerek yeni bir mana yaratmaya uğraş eden bir muharrir olarak dikkati çekiyor. Şu günlerde Vakıf Bank Kültür Yayınları’ndan çıkan son çalışması ‘Deneyim Olarak Sanat’ isimli kitabında, tecrübe olgusunu bir estetik bakış açısı üzerinden yorumlayan ve sanatın, bu ağırlaşma süreci sonunda yesyeni bir çerçeve ortasında var olduğunu söyleyen müellif, temel bir etkenden yola çıkarak teorisini sunar.
Dewey’e göre tecrübe, insanın sırf tabiatla (çevreyle) kurduğu münasebetten hareketle açıklanamaz. Bu alakaya kültürü de katmak gerekir. Sonuçta insan, ortasında doğduğu kültür üzerinden bir mana yaratır ve bu mana, nitelenebilen bir tecrübe üzerinden bütünlüğe kavuşur. Bu noktada ise sanat ortaya çıkar. Hâlihazırdaki –belirli- tecrübenin bir daha ve özgün bir halde ortaya çıkmasına sebep olur. Dewey, bahse bahis olan çalışmasında, bu fikrini kanıtlamaya uğraşıyor.
Dewey’in bu çalışması, 1931 yılında Harvard Üniversitesi’nden davet alması ve toplamda on konuşmalık bir konferans dizisi vermesi üzerine ortaya çıkıyor. Sanat ideolojisi üzerine bir içerik oluşturması istenen Dewey, bu konuşmalarda uzun yıllar üzerine çalıştığı tecrübe olgusunu, sanat kavramı ile bağıntı kurarak açıklamaya girişiyor.
Tecrübe Olarak Sanat, John Dewey, Tercüman: Parıltı Küçük, VakıfBank Kültür Yayınları, 2021.
Organik varlığın ontolojisi, maddi ve manevi alakasından hareketle düşünmeye başlayan müellif, tecrübe sahibi olmanın özelliklerinden bahsediyor. Sözün biçimi, formun niteliği ve sanatın biçim alması daha sonrası ideolojinin dehlizlerine uzanan Dewey, kültürün gücünü de su yüzüne çıkarıyor. Totalde, tecrübenin insanın varoluşu ve biçimlenişinden çok, kültür tesiri altında bir niteliğe kavuştuğunu düşünen müellif, sanatın bu bağlamlarla alakasını mercek altına alıyor.
Dewey’in yapıtı, teorik bağlamda düşünüldüğünde, kapsamlı ve derin bir fikrin eseri olma özelliği taşıyor. Çünkü müellif, sık sık şuurun kıymetinden ve bu özelliğin insan hayatına olan tesirinden kelam ediyor. hayatın, insan şuuruyla olan bağı, muharrir için berrak bir mevzu. ötürüsıyla bunun birinci etapta tanımlanması ve yeni bir niyet halinde –en azından insanın kendisine- söz edilmesi gerekir. “Kendilerini meydana getiren toprak, hava, nem ve tohum etkileşimleri hakkında hiç bir şey bilmeden de çiçeklerden zevk alınabilir. Ancak bu etkileşimler hesaba katılmadan çiçekler anlaşılamaz, halbuki kuram bir manaya meselesidir” diyen muharrir, bu manaya biçiminin sanatla direkt alakalı olduğunu söyler. Ona göre sanat, -yalnızca- hissel bir konu değildir. Alıcı, yapıtı “deneyimleyebilmek” için estetiğe dair fikir sahibi olmalıdır.
Dewey, sanatı alımlama konusunda bireyin estetik algısının yüksekliğini savunurken, tecrübenin niteliğiyle benzerlikler kurar. Tecrübe olgusunu, “artmış canlılık” olarak tanımlayan müellif, kişinin kendisini duyguya veya tümden kişisel olana değil, dışarıya, çevresel olana teslim etmesini argüman eder. Ona bakılırsa tecrübe, bir alışveriş problemidir. Tıpkı estetik bilgisi üzere tecrübe de süreç ortasında ve gerek objeler gerekse de olaylar dünyasına girişken bir biçimde öğrenilir. “Deneyim, organizmanın ‘şeyler dünyası’nda çaba ve başarılarıyla tatmin olması demektir. Bu bağlamda tohum halindeki sanattır. İlkel formlarında bile, estetik tecrübe dediğimiz o nefis algının yaşanacağı vaadini taşır” diyen muharrir, tecrübenin ritmik ve organik yanını işaret eder.
Müellif, bir bireyin hayatta insan tecrübelerine odaklandığı rahat bir biçimde sanatın kaynaklarını gorebileceğini sav eder. Ona nazaran, bir futbolcunun alanda şık bir çalım atmasını izleyen kalabalıklar veyahut bir bitkiyi keyifle eken/sulayan bir hanımı izleyen kocasının bakışları, fırlayan alevleri goren bir çift göz sanatın kaynaklarıyla insan tecrübeleri içindeki direkt alakayı öğrenmek isteyen bir kişi için biçilmiş kaftandır. Lakin sadece “gözlem” yetmez. Bu fikrini, Parthenon’un büyük bir sanat yapıtı olması niyetinden hareketle açıklar. Müellife bakılırsa, eser büyük bir çalışmadır lakin sadece “bir insanın tecrübesi haline geldiğinde estetik durum kazanır.”
Dewey’in, ‘Deneyim Olarak Sanat’ kitabı, katmanlı ve derin bir metin… Üzerine düşünülmesi, yine yeniden okunması ve yanlışsız kavrama biçimleri üzerine uğraş verilmesi gereken bir kitap… İlerleyen vakit farklı okumaları da peşinden getireceğe benziyor.
Dewey’e göre tecrübe, insanın sırf tabiatla (çevreyle) kurduğu münasebetten hareketle açıklanamaz. Bu alakaya kültürü de katmak gerekir. Sonuçta insan, ortasında doğduğu kültür üzerinden bir mana yaratır ve bu mana, nitelenebilen bir tecrübe üzerinden bütünlüğe kavuşur. Bu noktada ise sanat ortaya çıkar. Hâlihazırdaki –belirli- tecrübenin bir daha ve özgün bir halde ortaya çıkmasına sebep olur. Dewey, bahse bahis olan çalışmasında, bu fikrini kanıtlamaya uğraşıyor.
Dewey’in bu çalışması, 1931 yılında Harvard Üniversitesi’nden davet alması ve toplamda on konuşmalık bir konferans dizisi vermesi üzerine ortaya çıkıyor. Sanat ideolojisi üzerine bir içerik oluşturması istenen Dewey, bu konuşmalarda uzun yıllar üzerine çalıştığı tecrübe olgusunu, sanat kavramı ile bağıntı kurarak açıklamaya girişiyor.
Tecrübe Olarak Sanat, John Dewey, Tercüman: Parıltı Küçük, VakıfBank Kültür Yayınları, 2021.
Organik varlığın ontolojisi, maddi ve manevi alakasından hareketle düşünmeye başlayan müellif, tecrübe sahibi olmanın özelliklerinden bahsediyor. Sözün biçimi, formun niteliği ve sanatın biçim alması daha sonrası ideolojinin dehlizlerine uzanan Dewey, kültürün gücünü de su yüzüne çıkarıyor. Totalde, tecrübenin insanın varoluşu ve biçimlenişinden çok, kültür tesiri altında bir niteliğe kavuştuğunu düşünen müellif, sanatın bu bağlamlarla alakasını mercek altına alıyor.
Dewey’in yapıtı, teorik bağlamda düşünüldüğünde, kapsamlı ve derin bir fikrin eseri olma özelliği taşıyor. Çünkü müellif, sık sık şuurun kıymetinden ve bu özelliğin insan hayatına olan tesirinden kelam ediyor. hayatın, insan şuuruyla olan bağı, muharrir için berrak bir mevzu. ötürüsıyla bunun birinci etapta tanımlanması ve yeni bir niyet halinde –en azından insanın kendisine- söz edilmesi gerekir. “Kendilerini meydana getiren toprak, hava, nem ve tohum etkileşimleri hakkında hiç bir şey bilmeden de çiçeklerden zevk alınabilir. Ancak bu etkileşimler hesaba katılmadan çiçekler anlaşılamaz, halbuki kuram bir manaya meselesidir” diyen muharrir, bu manaya biçiminin sanatla direkt alakalı olduğunu söyler. Ona göre sanat, -yalnızca- hissel bir konu değildir. Alıcı, yapıtı “deneyimleyebilmek” için estetiğe dair fikir sahibi olmalıdır.
Dewey, sanatı alımlama konusunda bireyin estetik algısının yüksekliğini savunurken, tecrübenin niteliğiyle benzerlikler kurar. Tecrübe olgusunu, “artmış canlılık” olarak tanımlayan müellif, kişinin kendisini duyguya veya tümden kişisel olana değil, dışarıya, çevresel olana teslim etmesini argüman eder. Ona bakılırsa tecrübe, bir alışveriş problemidir. Tıpkı estetik bilgisi üzere tecrübe de süreç ortasında ve gerek objeler gerekse de olaylar dünyasına girişken bir biçimde öğrenilir. “Deneyim, organizmanın ‘şeyler dünyası’nda çaba ve başarılarıyla tatmin olması demektir. Bu bağlamda tohum halindeki sanattır. İlkel formlarında bile, estetik tecrübe dediğimiz o nefis algının yaşanacağı vaadini taşır” diyen muharrir, tecrübenin ritmik ve organik yanını işaret eder.
Müellif, bir bireyin hayatta insan tecrübelerine odaklandığı rahat bir biçimde sanatın kaynaklarını gorebileceğini sav eder. Ona nazaran, bir futbolcunun alanda şık bir çalım atmasını izleyen kalabalıklar veyahut bir bitkiyi keyifle eken/sulayan bir hanımı izleyen kocasının bakışları, fırlayan alevleri goren bir çift göz sanatın kaynaklarıyla insan tecrübeleri içindeki direkt alakayı öğrenmek isteyen bir kişi için biçilmiş kaftandır. Lakin sadece “gözlem” yetmez. Bu fikrini, Parthenon’un büyük bir sanat yapıtı olması niyetinden hareketle açıklar. Müellife bakılırsa, eser büyük bir çalışmadır lakin sadece “bir insanın tecrübesi haline geldiğinde estetik durum kazanır.”
Dewey’in, ‘Deneyim Olarak Sanat’ kitabı, katmanlı ve derin bir metin… Üzerine düşünülmesi, yine yeniden okunması ve yanlışsız kavrama biçimleri üzerine uğraş verilmesi gereken bir kitap… İlerleyen vakit farklı okumaları da peşinden getireceğe benziyor.