Behçet Necatigil’in edebiyatımızdaki yeri hepimizce malum. 1916’da başlayıp 1979’da sona eren 63 yıllık ömründe yazdığı şiirler bir yana, Necatigil’in bir fazlaca müellife, şaire art çıktığını biliyoruz. Ayrıyeten, yaptığı çevirilerle ülkemizi yabancı yazarlarla tanıştırdığını, Türk edebiyatından kimi kitapların/öykülerin/şiirlerin de öbür lisanlara çevrilmesine önayak olduğunu okuyoruz.
Asıl ismi Mehmet Behçet Gönül olan, Necatigil soyadını daha sonradan mahkeme yoluyla alan şair, İstanbul, Fatih’te dünyaya geldi. 1918’deki Büyük Fatih Yangını yalnızca oturdukları konağı bitirmedi, hastalığını tetiklediği için annesinin de vefatına sebep oldu. Necatigil annesini yitirdiğinde iki yaşındaydı. Bu hadiseden daha sonra anneannesinin yanından yaşayan, onun da rahatsızlanması üzerine babasının kurduğu “yeni aileye” dahil olan Necatigil, bir daha babasının misyonu niçiniyle tahsiline farklı kentlerde devam etti.
Gerek hassas bünyesi gerekse yaşadığı kentlerdeki sert iklim koşulları niçiniyle tüberküloza yakalanıp okula orta verdiğinde okumaya, yazmaya olan hevesi büsbütün arttı. 1927-1928 yılları içinde el yazısıyla hazırladığı, on dört sayıdan oluşan Küçük Muharrir isimli bir mecmua çıkardı. Bu mecmuayı yalnızca ailesine, yakın arkadaşlarına okutsa da, lise senelerında birebir isimli mecmuayı on iki sayı daha çıkardı ve bir daha o senelerda, Akşam gazetesine yazdığı yazılarda Küçük Muharrir mahlasını kullandı. (Yapı Kredi Yayınları, Küçük Muharrir yazılarını 2017 yılında yayınlandı.)
Yüksek Öğretmen Okulu Türk Lisanı ve Edebiyatı’nda tahsil gördüğü senelerda Ali Nihat Tarlan, Ahmet Hamdi Tanpınar üzere isimlerin öğrencisi oldu. O senelerdaki en yakın arkadaşlarından biri de Cahit Külebi’ydi.
Okuldan daha sonra tahsiline Berlin’de devam edip ülkeye döndüğünde öğretmenliğe başladı, ki öğretmenlik de şairlik üzere Necatigil’le özdeşleşen bir meslekti. Zonguldak’taki senelerında Muzaffer Tayyip Uslu ve Rüştü Onur’un, İstanbul’daki senelerında da Demir Özlü ve Hilmi Yavuz’un öğretmeni oldu.
YIKINTI EDEBİYATI
Necatigil’in şairlik ve öğretmenlikten öteki en değerli hasletlerinden biri de çevirmenliğidir. Onun çevirileriyle bugüne kadar oldukçaça karşılaşmış olsak da, çeviri sürecinde yaşadıklarına dair elimizde hayli kaynak yok. Bunların bahsi de genelde düzyazılarında, anılarında geçmektedir.
Necatigil’in bu tarafını biraz daha aydınlatan, Almanya’daki dört akademisyenle mektuplaşmalarını içeren yeni bir kitap çıktı geçtiğimiz günlerde. Yapı Kredi Yayınları etiketine sahip olan ‘Tercümemi Nasıl Buldunuz? / Otto Spies, Andreas Tietze, Annemarie Schimmel ve H. Wilfrid Brands’la Mektuplaşmalar’ isimli kitabı hazırlayan isim Serenad Demirhan, kitaptaki Almanca mektupları çeviren ise Ayşe Sarısayın.
Tercümemi Nasıl Buldunuz? – Otto Spies-Andreas Tietze-Annemarie Schimmel ve H. Wilfrid Brands’la Mektuplaşmalar, Behçet Necatigil, 328 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.
1940’lı yıllar… II. Dünya Savaşı milyonlarca insanı mevte sürüklemiş, bilhassa Avrupa’yı yerle bir etmiştir. Hitler’in mağlubiyetiyle savaşın sona ermesi tüm dünyada büyük bir rahatlamaya sebep olsa da, Almanya’daki durum büsbütün tuhaftır: Ölüler, Nazi yandaşları, muhalifler… hepsi tıpkı yıkıntıların altındadır.
II. Dünya Savaşı daha sonrası Alman edebiyatının (Yıkıntı Edebiyatı da denir) ehemmiyeti de işte buradan gelir. Ünlü muharrir Heinrich Böll mevzuyla ilgili şunları söyler: “Bizim kuşak müelliflerinin 1945’ten daha sonraki çalışmaları ‘Trümmerliteratur’ olarak tanımlandı. Buna bir itirazımız olamazdı, zira bu haklı bir tanımlamaydı. Bizim yazdığımız beşerler yıkıntıların ortasında yaşıyorlardı. Bunlar savaştan çıkmış bayanların ve adamların ve de çocukların birebir ölçüde ziyan gördükleri insanlardı. Bu beşerler keskin gözlüydüler. Görüyorlardı. hiç bir vakit tam bir barış ortasında değillerdi. Etraflarında bulundukları yerlerde ve yanlarındaki hiç bir şey iç açıcı değildi. Ve müellif olarak bizler kendimizi onlara yakın hissediyorduk. Zira biz onlarla özdeştik. Karaborsacılarla ve karaborsacıların kurbanlarıyla, kaçaklarla ve rastgele bir biçimde yurtsuz evsiz kalmışlarla ve her şeydilk evvel bizim ilişkin olduğumuz ve büyük kısmının sahiden dikkate bedel bir durum ortasında bulunduğu kuşakla özdeştik. Bu jenerasyon yurda dönüyordu. Bu, biteceğine pek az kişinin inanabildiği bir savaştan yurda dönüştü. Yani biz savaşı, yurda dönüşü, savaşta gördüklerimizi ve yurda döndüğümüzde karşılaştıklarımızı, özetlemek gerekirsesı yıkıntıları yazdık. Bu da bu genç edebiyata ilişkin olan ‘savaş’ ‘yurda dönüş’ ve ‘yıkıntı edebiyatı’ üzere kavramları ortaya çıkardı.”
1941’DEN 1975’E
‘Tercümemi Nasıl Buldunuz?’un gerisinde bu biçimde bir atmosfer olduğunu, çevrilen yapıtların bu biçimde bir ruh taşıdığını bilhassa belirtmek istedim. Necatigil’in 1941-1975 içinde mektuplaştığı bu dört akademisyenle olan münasebeti pek doğal ki edebiyat başlar lakin edebiyat bir vakit daha sonra hudutları kaldırır, uzakları yakın eder ve hakikat düzgün yüz yüze gelmemiş bu insanları dost haline getirir.
Gerçi Andreas Tietze, başkalarına nazaran Necatigil’e de, Türkiye’ye ve Türkçeye de daha aşinadır. Hatta Türkçeye o kadar hâkimdir ki Necatigil’in Almancadan yaptığı çevirilerdeki kimi yerlerde ona fikir verir. Tietze ile Necatigil’in dostluğu yalnızca Türkiye’yle de sonlu kalmaz üstelik, işte bu mektuplar bunun bir delilidir.
Buna rağmen Necatigil’in mektuplaştığı bu dört isim içinde en uzak olduğu kişi ise H. Wilfrid Brands’dir. Gerçi uzak gerçek söz mi emin değilim, çünkü Brands ve Necatigil’in 1950’de başlayan mektuplaşmaları hiç toplantıdan yaklaşık yirmi yıl boyunca devam eder. İkisi de birbirlerinin yanına gitmek, görüşmek için fırsat kollar, lakin maddi kurallar bir türlü elvermez. Brands resmî bir nazaranvle Türkiye’ye gitmek için fazlacaça müracaat yapsa da her seferinde geri çevrilir. Ta ki 1970’e kadar. 1970’de bir haftalığına geldiği İstanbul’da görüşen iki dost, yalnızca yazışarak geçen yirmi yılın akabinde birinci sefer bir ortaya gelirler. Necatigil de tabağı boş göndermez, çabucak iki yıl daha sonra, 1972’de, Alman Akademik Değişim Programı kapsamında Almanya’ya masraf.
Necatigil’in bu dört akademisyenle kurduğu edebiyat dostluğu yalnızca Türkiye’ye Alman müelliflerini tanıtmaya yaramaz, bununla birlikte kimi müelliflerimizin Almanca çevirilerinin yapılmasına da ön ayak olur. Bunlardan birinci akla geleni Yaşar Kemal’le alakalı olanıdır sanıyorum. ‘İnce Memed’in Almanca birinci baskısının bittiğini öğrenen Necatigil, yeni baskının gecikmemesi için elinden geleni yapar. Ayrıyeten Sabahattin Ali, Sait Faik üzere muharrirlerin kitaplarını da bu dört bireye gönderir.
Mektuplardan yalnızca “tutmuş” yapıtların değil, yeni edebiyatın da takip edildiğini görürüz. Örneğin Necatigil, o senelerda çiçeği burnunda bir müellif olan Nezihe Meriç’in Almanya’da çıkacak ‘Türk Kıssaları Antolojisi’nde yer alması için çeşitli teşebbüslerde bulunmaktan çekinmez.
Necatigil düzgün bir arşivcidir. Yazdığı her mektubun bir kopyasını kendine saklar. Lakin tercüman Ayşe Sarısayın’ın belirttiğine nazaran; bilhassa birinci periyot mektuplarından bazıları eksiktir, bunun niçini ise, bahsi geçen mektupların daktiloyla değil, el yazısıyla yazılmış olmasıdır. Dahası, eksikliğin niçini bu olduğu düşünülür.
‘Tercümemi Nasıl Buldunuz?’daki mektuplar yalnızca Necatigil’in çalışma sistemini, edebiyat aşkını ve arkadaşlık bağlantılarını anlamamıza yardımcı olmaz, bu kitap edebiyat tarihimiz açısından da fazlaca değerli bir yerde durur. Hatta kitapların ardında neler döndüğünü merak edenler için arşivlik bir kaynak niteliğindedir.
Asıl ismi Mehmet Behçet Gönül olan, Necatigil soyadını daha sonradan mahkeme yoluyla alan şair, İstanbul, Fatih’te dünyaya geldi. 1918’deki Büyük Fatih Yangını yalnızca oturdukları konağı bitirmedi, hastalığını tetiklediği için annesinin de vefatına sebep oldu. Necatigil annesini yitirdiğinde iki yaşındaydı. Bu hadiseden daha sonra anneannesinin yanından yaşayan, onun da rahatsızlanması üzerine babasının kurduğu “yeni aileye” dahil olan Necatigil, bir daha babasının misyonu niçiniyle tahsiline farklı kentlerde devam etti.
Gerek hassas bünyesi gerekse yaşadığı kentlerdeki sert iklim koşulları niçiniyle tüberküloza yakalanıp okula orta verdiğinde okumaya, yazmaya olan hevesi büsbütün arttı. 1927-1928 yılları içinde el yazısıyla hazırladığı, on dört sayıdan oluşan Küçük Muharrir isimli bir mecmua çıkardı. Bu mecmuayı yalnızca ailesine, yakın arkadaşlarına okutsa da, lise senelerında birebir isimli mecmuayı on iki sayı daha çıkardı ve bir daha o senelerda, Akşam gazetesine yazdığı yazılarda Küçük Muharrir mahlasını kullandı. (Yapı Kredi Yayınları, Küçük Muharrir yazılarını 2017 yılında yayınlandı.)
Yüksek Öğretmen Okulu Türk Lisanı ve Edebiyatı’nda tahsil gördüğü senelerda Ali Nihat Tarlan, Ahmet Hamdi Tanpınar üzere isimlerin öğrencisi oldu. O senelerdaki en yakın arkadaşlarından biri de Cahit Külebi’ydi.
Okuldan daha sonra tahsiline Berlin’de devam edip ülkeye döndüğünde öğretmenliğe başladı, ki öğretmenlik de şairlik üzere Necatigil’le özdeşleşen bir meslekti. Zonguldak’taki senelerında Muzaffer Tayyip Uslu ve Rüştü Onur’un, İstanbul’daki senelerında da Demir Özlü ve Hilmi Yavuz’un öğretmeni oldu.
YIKINTI EDEBİYATI
Necatigil’in şairlik ve öğretmenlikten öteki en değerli hasletlerinden biri de çevirmenliğidir. Onun çevirileriyle bugüne kadar oldukçaça karşılaşmış olsak da, çeviri sürecinde yaşadıklarına dair elimizde hayli kaynak yok. Bunların bahsi de genelde düzyazılarında, anılarında geçmektedir.
Necatigil’in bu tarafını biraz daha aydınlatan, Almanya’daki dört akademisyenle mektuplaşmalarını içeren yeni bir kitap çıktı geçtiğimiz günlerde. Yapı Kredi Yayınları etiketine sahip olan ‘Tercümemi Nasıl Buldunuz? / Otto Spies, Andreas Tietze, Annemarie Schimmel ve H. Wilfrid Brands’la Mektuplaşmalar’ isimli kitabı hazırlayan isim Serenad Demirhan, kitaptaki Almanca mektupları çeviren ise Ayşe Sarısayın.
Tercümemi Nasıl Buldunuz? – Otto Spies-Andreas Tietze-Annemarie Schimmel ve H. Wilfrid Brands’la Mektuplaşmalar, Behçet Necatigil, 328 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022.
1940’lı yıllar… II. Dünya Savaşı milyonlarca insanı mevte sürüklemiş, bilhassa Avrupa’yı yerle bir etmiştir. Hitler’in mağlubiyetiyle savaşın sona ermesi tüm dünyada büyük bir rahatlamaya sebep olsa da, Almanya’daki durum büsbütün tuhaftır: Ölüler, Nazi yandaşları, muhalifler… hepsi tıpkı yıkıntıların altındadır.
II. Dünya Savaşı daha sonrası Alman edebiyatının (Yıkıntı Edebiyatı da denir) ehemmiyeti de işte buradan gelir. Ünlü muharrir Heinrich Böll mevzuyla ilgili şunları söyler: “Bizim kuşak müelliflerinin 1945’ten daha sonraki çalışmaları ‘Trümmerliteratur’ olarak tanımlandı. Buna bir itirazımız olamazdı, zira bu haklı bir tanımlamaydı. Bizim yazdığımız beşerler yıkıntıların ortasında yaşıyorlardı. Bunlar savaştan çıkmış bayanların ve adamların ve de çocukların birebir ölçüde ziyan gördükleri insanlardı. Bu beşerler keskin gözlüydüler. Görüyorlardı. hiç bir vakit tam bir barış ortasında değillerdi. Etraflarında bulundukları yerlerde ve yanlarındaki hiç bir şey iç açıcı değildi. Ve müellif olarak bizler kendimizi onlara yakın hissediyorduk. Zira biz onlarla özdeştik. Karaborsacılarla ve karaborsacıların kurbanlarıyla, kaçaklarla ve rastgele bir biçimde yurtsuz evsiz kalmışlarla ve her şeydilk evvel bizim ilişkin olduğumuz ve büyük kısmının sahiden dikkate bedel bir durum ortasında bulunduğu kuşakla özdeştik. Bu jenerasyon yurda dönüyordu. Bu, biteceğine pek az kişinin inanabildiği bir savaştan yurda dönüştü. Yani biz savaşı, yurda dönüşü, savaşta gördüklerimizi ve yurda döndüğümüzde karşılaştıklarımızı, özetlemek gerekirsesı yıkıntıları yazdık. Bu da bu genç edebiyata ilişkin olan ‘savaş’ ‘yurda dönüş’ ve ‘yıkıntı edebiyatı’ üzere kavramları ortaya çıkardı.”
1941’DEN 1975’E
‘Tercümemi Nasıl Buldunuz?’un gerisinde bu biçimde bir atmosfer olduğunu, çevrilen yapıtların bu biçimde bir ruh taşıdığını bilhassa belirtmek istedim. Necatigil’in 1941-1975 içinde mektuplaştığı bu dört akademisyenle olan münasebeti pek doğal ki edebiyat başlar lakin edebiyat bir vakit daha sonra hudutları kaldırır, uzakları yakın eder ve hakikat düzgün yüz yüze gelmemiş bu insanları dost haline getirir.
Gerçi Andreas Tietze, başkalarına nazaran Necatigil’e de, Türkiye’ye ve Türkçeye de daha aşinadır. Hatta Türkçeye o kadar hâkimdir ki Necatigil’in Almancadan yaptığı çevirilerdeki kimi yerlerde ona fikir verir. Tietze ile Necatigil’in dostluğu yalnızca Türkiye’yle de sonlu kalmaz üstelik, işte bu mektuplar bunun bir delilidir.
Buna rağmen Necatigil’in mektuplaştığı bu dört isim içinde en uzak olduğu kişi ise H. Wilfrid Brands’dir. Gerçi uzak gerçek söz mi emin değilim, çünkü Brands ve Necatigil’in 1950’de başlayan mektuplaşmaları hiç toplantıdan yaklaşık yirmi yıl boyunca devam eder. İkisi de birbirlerinin yanına gitmek, görüşmek için fırsat kollar, lakin maddi kurallar bir türlü elvermez. Brands resmî bir nazaranvle Türkiye’ye gitmek için fazlacaça müracaat yapsa da her seferinde geri çevrilir. Ta ki 1970’e kadar. 1970’de bir haftalığına geldiği İstanbul’da görüşen iki dost, yalnızca yazışarak geçen yirmi yılın akabinde birinci sefer bir ortaya gelirler. Necatigil de tabağı boş göndermez, çabucak iki yıl daha sonra, 1972’de, Alman Akademik Değişim Programı kapsamında Almanya’ya masraf.
Necatigil’in bu dört akademisyenle kurduğu edebiyat dostluğu yalnızca Türkiye’ye Alman müelliflerini tanıtmaya yaramaz, bununla birlikte kimi müelliflerimizin Almanca çevirilerinin yapılmasına da ön ayak olur. Bunlardan birinci akla geleni Yaşar Kemal’le alakalı olanıdır sanıyorum. ‘İnce Memed’in Almanca birinci baskısının bittiğini öğrenen Necatigil, yeni baskının gecikmemesi için elinden geleni yapar. Ayrıyeten Sabahattin Ali, Sait Faik üzere muharrirlerin kitaplarını da bu dört bireye gönderir.
Mektuplardan yalnızca “tutmuş” yapıtların değil, yeni edebiyatın da takip edildiğini görürüz. Örneğin Necatigil, o senelerda çiçeği burnunda bir müellif olan Nezihe Meriç’in Almanya’da çıkacak ‘Türk Kıssaları Antolojisi’nde yer alması için çeşitli teşebbüslerde bulunmaktan çekinmez.
Necatigil düzgün bir arşivcidir. Yazdığı her mektubun bir kopyasını kendine saklar. Lakin tercüman Ayşe Sarısayın’ın belirttiğine nazaran; bilhassa birinci periyot mektuplarından bazıları eksiktir, bunun niçini ise, bahsi geçen mektupların daktiloyla değil, el yazısıyla yazılmış olmasıdır. Dahası, eksikliğin niçini bu olduğu düşünülür.
‘Tercümemi Nasıl Buldunuz?’daki mektuplar yalnızca Necatigil’in çalışma sistemini, edebiyat aşkını ve arkadaşlık bağlantılarını anlamamıza yardımcı olmaz, bu kitap edebiyat tarihimiz açısından da fazlaca değerli bir yerde durur. Hatta kitapların ardında neler döndüğünü merak edenler için arşivlik bir kaynak niteliğindedir.