HDP eski Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş, yaklaşık beş yıldır Edirne F Tipi Cezaevi’nde tutuluyor. Toplumsal medya hesapları aracılığıyla kamuoyuna deklare ettiğı niyetleri ve sanatsal üretimleriyle gerçek politik hayatın ortasında olan Demirtaş’ın cezaevinde yazdığı yeni romanı ‘Efsun’ Dipnot Yayınları tarafınca yayımlandı.
Siyasi arenadan aşina olduğumuz mizah ve keskin hicvi romanına da taşıyan; dayanışma, barış ve ortak üretimden bir an olsun geri adım atmayan ve “Elimdeki tüm imkanları kullanarak her açıdan ayakta kalmaya, beni yok etmeye çalışanlara karşı, ‘Buradayım ve eskisinden de fazlayım’ demeye çalışıyorum” diyen Demirtaş’la edebiyat seyahatini konuştuk.
Son romanınız ‘Efsun’la ‘içeri’den ‘dışarı’yı yazmaya devam ediyorsunuz. ‘Seher’den ‘Efsun’a geçen süreçte motivasyonunuzu nasıl korudunuz?
Baskılara, hukuksuzluklara ve ataklara karşı direnmek haricinde hiç bir seçeneğin olmaması temel motivasyonumdur, diyebilirim. Elimdeki tüm imkanları kullanarak her açıdan ayakta kalmaya, beni yok etmeye çalışanlara karşı, “Buradayım ve eskisinden de fazlayım” demeye çalışıyorum. Aksi takdirde kendime olan hürmetimi, inancımı yitirirdim ve bunun faturası yalnızca bana çıkmazdı, siyasi gayretimize de olumsuz yansımaları olurdu.
Hapishanede yazmak nitekim de bir direniş biçimidir. İradenizin, akıl ve ruh sıhhatinizin bırakın çökmesini, güçlendiğini ispat etmenin en tesirli yoludur. Bu aksiyon, yani yazmak, hapishanede öz benliğimize dair bir varlık yokluk savaşının somut yansımasıdır. Yazmanın hem bana hem dışarıda direnenlere uygun geldiğini görmek beni ‘Seher’den, ‘Efsun’a taşıdı sanırım. Ben ‘Seher’i yazarken içeride epey sayıda kitap yazmayı planlamamıştım. Lakin baskılar arttıkça yazma isteğim de aksiyonum de buna bağlı olarak arttı.
‘SANATTA POLİTİKLİKTEN KAÇMAK, YAĞMURDA ISLANMAMAK İÇİN AMUDA KALKARAK YÜRÜMEYE EMSAL’
‘Efsun’da eşiniz Başak Demirtaş ve kızlarınızın yazım sürecine olan katkılarından bahsettiniz. Bakınca kolektif bir uğraşın eseri ‘Efsun’… Politik olarak da kolektif hareketi savunuyorsunuz. Edebiyat ve politik tutum yan yana geldiğinde ortaya ne çıkıyor? Kızlarınız ve Başak hanımla bir arada çalışmak nasıldı?
Asıl, edebiyat ve politik hal yan yana gelmezse ortaya ne çıkıyor diye bakmak gerekir. Benim yanıtım, pek de bir şey çıkmıyor olur herbiçimde. Terry Eagleton, edebiyat kuramı hakkında yazarken siyaset ile edebiyat içindeki alakaya dair mealen şu biçimde bir tespit yapar: “Ben edebiyatıma politikayı karıştırmam diyen bir edebiyatçının hali bile temelinde politiktir.” Yani politiklikten kaçış mümkün değil. Temel sıkıntı ise politikliği şuurlu bir hal olarak edebiyatınıza, sanatınıza yansıtıp yansıtmadığınızdır.
Bu açıdan ele aldığımda, benim tutumum katiyen taammüden politik edebiyatçılıktır. Ve politik edebiyat ve sanat, tek kişilik örgüt üzeredir. Örgütlü bir siyasi faaliyettir lakin örgüt tek bir şahıstan oluşur. Kalanlar sempatizandır. Bir siyasetçi için edebiyat, fazlaca daha özgürce gayret yürüttüğü, toplumla yeni bağlantı biçimleri geliştirebildiği kuvvetli lakin son derece şahsi bir örgüttür.
İronik biçimde, bu örgütün en çok çaba ettiği kişi de müellifin şahsen kendisidir. Edebiyatçı birinci çabayı kendisine karşı yürütmelidir ki kendisi bir örgüte dönüşebilsin. Bu da politik şuur ve hassaslık gerektirir. Karşıtını yani politik halden ayrışarak yazmaya çalışan hayli muharriri okudum, tek birinden keyif aldığımı ya da etkilendiğimi hatırlamıyorum. Hastanelerdeki perhiz yemeğine benziyordu birçok. Kendini zorlamanın, kasmanın bir manası yok, hayat politiktir ve sanatta ve edebiyatta politiklikten kaçmak, yağmurda ıslanmamak için amuda kalkarak yürümeye emsal. bir daha ıslanırsınız lakin bir şeyler karşıttır.
Başak ve kızlarımızla roman üzerine çalışmak gerçekten epey keyifli ve kusursuz bir tecrübeydi. ‘Efsun’un yazım sürecinde fazlaca memnundum. Kızlarımız için de farklı bir deneme yapmanın doyurucu yanı vardı ki, bu beni ziyadesiyle sevindirdi. Hoş ve özel bir müddetçti hepimiz için.
Efsun, Selahattin Demirtaş, 244 syf., Dipnot Kitap, 2021.
‘Efsun’da geriye çekilen bir müellifle karşı karşıyayız. Öyküye biat ettiğinizi söyleyebilir miyiz? Muharrirlerin birinci kitapları merakla, ikinci kitapları uzaklıkla beklenir. Birinci iki imtihandan geçtiğinizi düşünüyor musunuz? Son kitabınızla bir arada edebiyatta pişmiş bir müellifle karşı karşıyayız diyebilir miyiz?
Evet, ‘Efsun’da yalnızca edebiyata sığındım ve edebiyatın kuralları ortasında kalarak kendi sesimi olabildiğince geri çekmeye çalıştım. Bu açıdan ‘Efsun’, benim birinci önemli edebiyat denememdir. Birinci üç kitabımda az fazlaca ben vardım, istesem de bundan kaçamıyordum. Politik kimliğimi edebiyatın gerisine tümden gizlemek geri adım atmak üzere geliyordu bana. Yanlış yahut hakikat ancak kendimi buna mecbur hissediyordum. Benim siyasi kimliğime hürmet duyan ve beni destekleyen insanlara karşı bir vefa üzereydi o his. O kitapları yazmadan ‘Efsun’u da yazmazdım galiba.
Edebiyat imtihanından geçip geçmediğime gelince, buna karar verecek olan ben değilim sanırım. Kaldı ki, dört kitabım yayımlanmış bulunmasına karşın, ailemi ve avukatlarımız saymazsak, çabucak hemen tek bir okurumla göz göze gelebilmiş değilim. Bir muharrir olduğumu hissettirecek hiç bir değişiklik yok ömrümde. Beş yıldır iki kişi, 12 metrekarelik bir hücrede haksızlıklara karşı direniyoruz. Tek ve yalın gerçekliğimiz bu. Ancak edebiyatta piştim diyecek kadar kendimden geçmiş de değilim alışılmış. Bildiğim tek pişme hali, ‘Efsun’u yazarken gündüz 40, 50 dereceye varan yaz sıcaklarında hücrede pişme haliydi.
Kentlerin ortasından geçen bir roman ‘Efsun’… Sokak sokak, cadde cadde ‘gezen’ ‘Efsun’u cezaevinde geçirdiğiniz sürece karşı bir başkaldırı olarak okuyabilir miyiz?
Yazarken tam da bunu hissettim. Hatta kimi vakit cezaevi bakılırsavlileri sayıma geldiğinde beni bulamayabilirler, o sırada Beyrut’ta, Girit’te, Lapseki’de olabilirim diye içten içe alay ettiğimi hatırlıyorum.
”EFSUN’, BİR GERÇEĞE FARKLI PENCERELERDEN BAKARAKİ HAKİKATİN ASLINDA NE OLDUĞUNU SORGULAMAYA DAVET EDİYOR’
Sinemada da edebiyatta da üzerinde durulan sorunlardan biri ‘aile’… ‘Efsun’, bu ‘aile’yi iktidar mefhumuyla ele alıyor. Kudretli muharrir Tolstoy, ‘Anna Karenina’ romanının açılış cümlesinde “Bütün keyifli aileler birbirine misal lakin her mutsuz ailenin kendine has bir mutsuzluğu vardır” der. ‘Efsun’un kendine özgür mutsuzluğu, çelişkileri nelerdir?
Ben tüm edebi denemelerimde hayatın bir bütün olduğunu; vakitten, yerden, tabiattan, toplumdan, tarihten ve şahsi geçmişimizden yalıtılarak ele alınamayacağını anlatmaya çabalıyorum. Bu açıdan memnunluk da mutsuzluk da; acı, sıkıntı, trajedi yahut mizah da birebir hayatın gerçek birer kesimleri olarak ele alınmalıdır. Hayat bütün çelişkilerin ve çelişmezlerin toplamıdır. İnsanları değerlendirirken, yargılarken yahut haklarında kesin kararlar kurarken anlık bir imgeye yahut birinci görünen şeye bakarak karar vermek bizi yanıltabilir. Bu yanılgıların toplamı, bizi gerçekliğin çarpıtılmış haliyle yaşayan birine dönüştürebilir. ‘Efsun’ buna da dikkat çekmek istiyor. her insanın şahsi kıssası özgündür, farklıdır ve kıymetlidir. Bunları bilmeden, anlamaya çalışmadan dış dünyayla sağlıklı ilgiler kurmakta zorlanırız bence. Bilhassa de kutsallık atfedilen aile kavramı ve bu kavram etrafında inşa edilen ilgiler birçok vakit aldatıcı, sınırlayıcı yahut kısıtlayıcı bir özellik oluşturabilir. ‘Efsun’, bir gerçeğe farklı pencerelerden bakarak hakikatin aslında ne olduğunu sorgulamaya davet ediyor.
Adalet, dayanışma ve aşk; ‘Efsun’un sac ayağını oluşturan meseleler… Sizce adalet, dayanışma ve aşk nedir?
Doğrusu, bu ve gibisi kavramlara yüklediğim manası hem siyasi söylemlerimde birebir vakitte edebi çalışmalarımda sıkça açmaya çalıştım. esasen bir “röportaj soğukluğunda” anlatmaktansa “edebiyat sıcaklığına” sığınmamın sebebi de budur. Bu kavramlar ve daha fazlası şüphesiz, kuramsal bir bakışla, akademik olarak yahut bilimsel titizlikle açıklanamayacak ölçüce grift bağlantılar ağını ya da hisler bütününü söz ediyor. O niçinle bu kavramları hayatın ortasında, tam da yaşandığı biçimlerde anlatmaya çalışmak en doğrusudur. İşte bu biçimde, bütün kavramların ömürden yaşama ne kadar nazaranceli hale geldiğini ve her hayatın ortasında, her vaktin ve her yerin hudutları dahilinde yeni ve farklı manalar kazandığını idrak edebiliyoruz. Sonuç olarak, bu kavramların mutlak bir tarifi yok ve ömrün dinamizmi ortasında daima değişen, gelişen, farklılaşan hareketli kavramlardır bunlar. Kıymetli olan, bunun farklında olmaktır.
‘SANAT VE EDEBİYAT, LAKİN GAYRETİN MODÜLÜ OLARAK DEĞİŞTİRİCİ, DÖNÜŞTÜRÜCÜ ROLÜNÜ OYNAYABİLİR’
‘Efsun’, hem de ataerkil sisteme dair de bir tenkit sunuyor. Sizce edebiyat veyahut sanatın farklı alanları toplumdaki bu vahşiliği yenebilir mi?
Eril zihniyetle baş edebilmek tek başına edebiyat yahut sanatın harcı değil. Lakin en değerli uğraş araçlarıdır. Ekonomik bağlar ağı, üretim ve çıkarın paylaşımına dair süreçler, siyasi karar alma sistemleri, eğitim süreçleri üzere şeyler demokratikleşmeden, bayanın gücü ve özgürlüğü bu alanlara eşitçe, hakça dahil olmadan eril zihniyette hiç bir gerileme olmaz.
Sanat ve edebiyat lakin bütünlüklü bir sistem eleştirisi yahut uğraşının kesimi olarak değiştirici ve dönüştürücü rolünü oynayabilir. Aksi taktirde seçkin bir entelektüel faaliyetin ötesine geçemez. Buradan bakınca sanatkarın, edebiyatçının politik çabaların tam da merkezinde olmak, ezilenden yana bir durum alarak sisteme karşı radikal dönüşüm çabasının ortasında olmak üzere ahlaki bir bakılırsavi var bence. Pekala bunu yapmayana sanatçı, edebiyatçı demeyecek miyiz? Ben dememeyi tercih ederim. Diyene de saygılı bir suskunlukla yaklaşırım, emeğine hürmeten yani. Her gün yeryüzünde binlerce bayan vahşice katledilirken, milyonlarcası şiddete maruz kalırken, milyonlarcası sömürülüp, istismar edilip aşağılanırken eril zihniyetin keyfini ve konforunu sürene sanatçı, edebiyatçı demeyelim bi’ zahmet. Vilayetle de bir şey diyeceksek “iş adamı” diyelim de her insanın yeri belirli olsun. (Ezbere “iş insanı” dememek yanlışsız, tıpkı vakitte, “iş adamı” diyerek eril zihniyetteki bayanları dışarıda bırakmış oluyoruz.)
Her kitap, yazılma süreciyle kendi öyküsünü de yaratır. Yazarken duvarları nasıl yıktınız? Kimleri okudunuz, kimleri dinlediniz? Size güzel gelen his neydi?
Cezaevinin izolasyonuna pandemi izolasyonu eklendiği, tam bir yalıtılmışlık ortasında yazmaya çalıştım ‘Efsun’u. Doğrusu, fazlaca süratli biçimde ve hayli fazla kitap okuyorum. Hangilerinden etkilendiğimi kestirmem hayli güç.
kimi vakit tek bir söz, tek bir cümle, bir koku, bir müzik, bir yağmur sesi, bir melankoli, bir umut, bir tedirginlik besliyor müellifin kalemini. Bunlar bende ne vakit, nasıl, ne kadar tesirli oldu bilmiyorum. hiç birinin notunu tutmuyorum lakin beni her şeyin etkilediğinden eminim. Başak’tan ve kızlarımızdan gelen mektuplar, onların telefondaki sesleri, annemin telefondaki sesi, fotoğrafı; dışarıdan gelen yüzlerce mektup, izlediğim bir dizideki ya da sinemadaki bir sahne ya da bir anekdot, her şey bende farklı çağrışımlara yol açabiliyor, bunlar da yazım sürecimi direkt etkiliyor. Yani ben yazarken yalıtılmışlığa karşın kendimi dış dünyaya kapatmamayı, tersine daha fazla açmayı tercih ediyorum. Bırakıyorum ve müsaade veriyorum, beni etkileyebilecek her şey etkilesin istiyorum. aslına bakarsan bu biçimde ben, tam olarak ben olabiliyorum.
‘Dışarı’dan ‘içeri’ye bir haber: Burhan Sönmez, Milletlerarası PEN lideri seçildi. Yazdığı romanlar kadar hayat kıssası de ilgi cazibeli bir isim Sönmez. Haymana’dan PEN başkanlığına uzanan bu süreci bir edebiyatçı olarak nasıl yorumluyorsunuz?
Sevgili Burhan ile âlâ arkadaşız esasen. hem de avukat olduğu için vakit zaman görüşüme de geliyor. Keyifli sohbetlerimiz oluyor avukat odasında. PEN International başkanlığına seçilmesi nitekim epey keyifli etti beni ve büyük onur duydum. Çok pahalı bir insan ve kuvvetli bir edebiyatçının Haymana bozkırından PEN başkanlığının ötesine de uzanabileceğini biliyor, buna inanıyorum. Benim açımdan fazlaca gurur verici bir seçim olmuş, Burhan ismine olduğu kadar hepimiz ismine da hayli sevindim. Eminim fazlaca başarılı olacaktır. Pahalı arkadaşımı tebrik ediyor, kendisine kolaylıklar diliyorum.
‘YENİLMEYECEĞİZ VE KESİNLİKLE KAZANACAĞIZ’
Müzik ve fotoğraf üzerine de yapıtlarınız var. Önümüzdeki günlerde bizleri bekleyen çalışmalarınız nelerdir?
Aslında burada bestelediğim yirmi beş müziğim var. Birkaçını dışarı yolladım, sağ olsunlar kimilerini sanatçı dostlar seslendirdiler. Birden fazla duruyor lakin. Bir gün çıkınca kızlarımla bir arada çalıp söylemek istiyorum.
Bir de karikatür, fotoğraf, müzik kelamları ve şiirlerimden oluşan iki ciltlik bir albüm çalışması var. Başak koordine ediyor o çalışmayı. Yayın danışmanlığını yürütüyor. Leman Yayınları’ndan çıkacaktı ancak pandemi niçiniyle kapanmalar, aksilikler oldu, yetişmedi. Bu sırada da ‘Efsun’ basım evresine gelince o albümlerin basımı ertelendi. Tahminen önümüzdeki yılın birinci aylarında o albümler de çıkar. Bilemiyorum alışılmış, şartlar uygun olur mu, Başak karar verecek buna.
Ben yalnızca üretiyorum, burada direnmeye, dik durmaya odaklanıyorum. Ürettiklerimin dışarıdaki tesirini pek idrak edemiyorum. Ailem ve avukatlarım biraz anlatıyorlar lakin ben de onlara şöyleki diyorum, gülerek: “Tamam, siz bu biçimde ballandıra ballandıra anlatıyorsunuz lakin ben birazdan içeri dönüp 12 metre karelik hücrede bulaşık yıkayacağım. Abdullah Zeydan ile ikimiz küçük bir barakada yaşayan inşaat emekçileri üzereyiz. Evet, şikayetçi değiliz ancak şu anlattıklarınızla bizim gerçekliğimiz pek örtüşmüyor. Haydi güle güle gidin. Bizi merak etmeyin. Yenilmeyeceğiz ve kesinlikle kazanacağız.”
Siyasi arenadan aşina olduğumuz mizah ve keskin hicvi romanına da taşıyan; dayanışma, barış ve ortak üretimden bir an olsun geri adım atmayan ve “Elimdeki tüm imkanları kullanarak her açıdan ayakta kalmaya, beni yok etmeye çalışanlara karşı, ‘Buradayım ve eskisinden de fazlayım’ demeye çalışıyorum” diyen Demirtaş’la edebiyat seyahatini konuştuk.
Son romanınız ‘Efsun’la ‘içeri’den ‘dışarı’yı yazmaya devam ediyorsunuz. ‘Seher’den ‘Efsun’a geçen süreçte motivasyonunuzu nasıl korudunuz?
Baskılara, hukuksuzluklara ve ataklara karşı direnmek haricinde hiç bir seçeneğin olmaması temel motivasyonumdur, diyebilirim. Elimdeki tüm imkanları kullanarak her açıdan ayakta kalmaya, beni yok etmeye çalışanlara karşı, “Buradayım ve eskisinden de fazlayım” demeye çalışıyorum. Aksi takdirde kendime olan hürmetimi, inancımı yitirirdim ve bunun faturası yalnızca bana çıkmazdı, siyasi gayretimize de olumsuz yansımaları olurdu.
Hapishanede yazmak nitekim de bir direniş biçimidir. İradenizin, akıl ve ruh sıhhatinizin bırakın çökmesini, güçlendiğini ispat etmenin en tesirli yoludur. Bu aksiyon, yani yazmak, hapishanede öz benliğimize dair bir varlık yokluk savaşının somut yansımasıdır. Yazmanın hem bana hem dışarıda direnenlere uygun geldiğini görmek beni ‘Seher’den, ‘Efsun’a taşıdı sanırım. Ben ‘Seher’i yazarken içeride epey sayıda kitap yazmayı planlamamıştım. Lakin baskılar arttıkça yazma isteğim de aksiyonum de buna bağlı olarak arttı.
‘SANATTA POLİTİKLİKTEN KAÇMAK, YAĞMURDA ISLANMAMAK İÇİN AMUDA KALKARAK YÜRÜMEYE EMSAL’
‘Efsun’da eşiniz Başak Demirtaş ve kızlarınızın yazım sürecine olan katkılarından bahsettiniz. Bakınca kolektif bir uğraşın eseri ‘Efsun’… Politik olarak da kolektif hareketi savunuyorsunuz. Edebiyat ve politik tutum yan yana geldiğinde ortaya ne çıkıyor? Kızlarınız ve Başak hanımla bir arada çalışmak nasıldı?
Asıl, edebiyat ve politik hal yan yana gelmezse ortaya ne çıkıyor diye bakmak gerekir. Benim yanıtım, pek de bir şey çıkmıyor olur herbiçimde. Terry Eagleton, edebiyat kuramı hakkında yazarken siyaset ile edebiyat içindeki alakaya dair mealen şu biçimde bir tespit yapar: “Ben edebiyatıma politikayı karıştırmam diyen bir edebiyatçının hali bile temelinde politiktir.” Yani politiklikten kaçış mümkün değil. Temel sıkıntı ise politikliği şuurlu bir hal olarak edebiyatınıza, sanatınıza yansıtıp yansıtmadığınızdır.
Bu açıdan ele aldığımda, benim tutumum katiyen taammüden politik edebiyatçılıktır. Ve politik edebiyat ve sanat, tek kişilik örgüt üzeredir. Örgütlü bir siyasi faaliyettir lakin örgüt tek bir şahıstan oluşur. Kalanlar sempatizandır. Bir siyasetçi için edebiyat, fazlaca daha özgürce gayret yürüttüğü, toplumla yeni bağlantı biçimleri geliştirebildiği kuvvetli lakin son derece şahsi bir örgüttür.
İronik biçimde, bu örgütün en çok çaba ettiği kişi de müellifin şahsen kendisidir. Edebiyatçı birinci çabayı kendisine karşı yürütmelidir ki kendisi bir örgüte dönüşebilsin. Bu da politik şuur ve hassaslık gerektirir. Karşıtını yani politik halden ayrışarak yazmaya çalışan hayli muharriri okudum, tek birinden keyif aldığımı ya da etkilendiğimi hatırlamıyorum. Hastanelerdeki perhiz yemeğine benziyordu birçok. Kendini zorlamanın, kasmanın bir manası yok, hayat politiktir ve sanatta ve edebiyatta politiklikten kaçmak, yağmurda ıslanmamak için amuda kalkarak yürümeye emsal. bir daha ıslanırsınız lakin bir şeyler karşıttır.
Başak ve kızlarımızla roman üzerine çalışmak gerçekten epey keyifli ve kusursuz bir tecrübeydi. ‘Efsun’un yazım sürecinde fazlaca memnundum. Kızlarımız için de farklı bir deneme yapmanın doyurucu yanı vardı ki, bu beni ziyadesiyle sevindirdi. Hoş ve özel bir müddetçti hepimiz için.
Efsun, Selahattin Demirtaş, 244 syf., Dipnot Kitap, 2021.
‘Efsun’da geriye çekilen bir müellifle karşı karşıyayız. Öyküye biat ettiğinizi söyleyebilir miyiz? Muharrirlerin birinci kitapları merakla, ikinci kitapları uzaklıkla beklenir. Birinci iki imtihandan geçtiğinizi düşünüyor musunuz? Son kitabınızla bir arada edebiyatta pişmiş bir müellifle karşı karşıyayız diyebilir miyiz?
Evet, ‘Efsun’da yalnızca edebiyata sığındım ve edebiyatın kuralları ortasında kalarak kendi sesimi olabildiğince geri çekmeye çalıştım. Bu açıdan ‘Efsun’, benim birinci önemli edebiyat denememdir. Birinci üç kitabımda az fazlaca ben vardım, istesem de bundan kaçamıyordum. Politik kimliğimi edebiyatın gerisine tümden gizlemek geri adım atmak üzere geliyordu bana. Yanlış yahut hakikat ancak kendimi buna mecbur hissediyordum. Benim siyasi kimliğime hürmet duyan ve beni destekleyen insanlara karşı bir vefa üzereydi o his. O kitapları yazmadan ‘Efsun’u da yazmazdım galiba.
Edebiyat imtihanından geçip geçmediğime gelince, buna karar verecek olan ben değilim sanırım. Kaldı ki, dört kitabım yayımlanmış bulunmasına karşın, ailemi ve avukatlarımız saymazsak, çabucak hemen tek bir okurumla göz göze gelebilmiş değilim. Bir muharrir olduğumu hissettirecek hiç bir değişiklik yok ömrümde. Beş yıldır iki kişi, 12 metrekarelik bir hücrede haksızlıklara karşı direniyoruz. Tek ve yalın gerçekliğimiz bu. Ancak edebiyatta piştim diyecek kadar kendimden geçmiş de değilim alışılmış. Bildiğim tek pişme hali, ‘Efsun’u yazarken gündüz 40, 50 dereceye varan yaz sıcaklarında hücrede pişme haliydi.
Kentlerin ortasından geçen bir roman ‘Efsun’… Sokak sokak, cadde cadde ‘gezen’ ‘Efsun’u cezaevinde geçirdiğiniz sürece karşı bir başkaldırı olarak okuyabilir miyiz?
Yazarken tam da bunu hissettim. Hatta kimi vakit cezaevi bakılırsavlileri sayıma geldiğinde beni bulamayabilirler, o sırada Beyrut’ta, Girit’te, Lapseki’de olabilirim diye içten içe alay ettiğimi hatırlıyorum.
”EFSUN’, BİR GERÇEĞE FARKLI PENCERELERDEN BAKARAKİ HAKİKATİN ASLINDA NE OLDUĞUNU SORGULAMAYA DAVET EDİYOR’
Sinemada da edebiyatta da üzerinde durulan sorunlardan biri ‘aile’… ‘Efsun’, bu ‘aile’yi iktidar mefhumuyla ele alıyor. Kudretli muharrir Tolstoy, ‘Anna Karenina’ romanının açılış cümlesinde “Bütün keyifli aileler birbirine misal lakin her mutsuz ailenin kendine has bir mutsuzluğu vardır” der. ‘Efsun’un kendine özgür mutsuzluğu, çelişkileri nelerdir?
Ben tüm edebi denemelerimde hayatın bir bütün olduğunu; vakitten, yerden, tabiattan, toplumdan, tarihten ve şahsi geçmişimizden yalıtılarak ele alınamayacağını anlatmaya çabalıyorum. Bu açıdan memnunluk da mutsuzluk da; acı, sıkıntı, trajedi yahut mizah da birebir hayatın gerçek birer kesimleri olarak ele alınmalıdır. Hayat bütün çelişkilerin ve çelişmezlerin toplamıdır. İnsanları değerlendirirken, yargılarken yahut haklarında kesin kararlar kurarken anlık bir imgeye yahut birinci görünen şeye bakarak karar vermek bizi yanıltabilir. Bu yanılgıların toplamı, bizi gerçekliğin çarpıtılmış haliyle yaşayan birine dönüştürebilir. ‘Efsun’ buna da dikkat çekmek istiyor. her insanın şahsi kıssası özgündür, farklıdır ve kıymetlidir. Bunları bilmeden, anlamaya çalışmadan dış dünyayla sağlıklı ilgiler kurmakta zorlanırız bence. Bilhassa de kutsallık atfedilen aile kavramı ve bu kavram etrafında inşa edilen ilgiler birçok vakit aldatıcı, sınırlayıcı yahut kısıtlayıcı bir özellik oluşturabilir. ‘Efsun’, bir gerçeğe farklı pencerelerden bakarak hakikatin aslında ne olduğunu sorgulamaya davet ediyor.
Adalet, dayanışma ve aşk; ‘Efsun’un sac ayağını oluşturan meseleler… Sizce adalet, dayanışma ve aşk nedir?
Doğrusu, bu ve gibisi kavramlara yüklediğim manası hem siyasi söylemlerimde birebir vakitte edebi çalışmalarımda sıkça açmaya çalıştım. esasen bir “röportaj soğukluğunda” anlatmaktansa “edebiyat sıcaklığına” sığınmamın sebebi de budur. Bu kavramlar ve daha fazlası şüphesiz, kuramsal bir bakışla, akademik olarak yahut bilimsel titizlikle açıklanamayacak ölçüce grift bağlantılar ağını ya da hisler bütününü söz ediyor. O niçinle bu kavramları hayatın ortasında, tam da yaşandığı biçimlerde anlatmaya çalışmak en doğrusudur. İşte bu biçimde, bütün kavramların ömürden yaşama ne kadar nazaranceli hale geldiğini ve her hayatın ortasında, her vaktin ve her yerin hudutları dahilinde yeni ve farklı manalar kazandığını idrak edebiliyoruz. Sonuç olarak, bu kavramların mutlak bir tarifi yok ve ömrün dinamizmi ortasında daima değişen, gelişen, farklılaşan hareketli kavramlardır bunlar. Kıymetli olan, bunun farklında olmaktır.
‘SANAT VE EDEBİYAT, LAKİN GAYRETİN MODÜLÜ OLARAK DEĞİŞTİRİCİ, DÖNÜŞTÜRÜCÜ ROLÜNÜ OYNAYABİLİR’
‘Efsun’, hem de ataerkil sisteme dair de bir tenkit sunuyor. Sizce edebiyat veyahut sanatın farklı alanları toplumdaki bu vahşiliği yenebilir mi?
Eril zihniyetle baş edebilmek tek başına edebiyat yahut sanatın harcı değil. Lakin en değerli uğraş araçlarıdır. Ekonomik bağlar ağı, üretim ve çıkarın paylaşımına dair süreçler, siyasi karar alma sistemleri, eğitim süreçleri üzere şeyler demokratikleşmeden, bayanın gücü ve özgürlüğü bu alanlara eşitçe, hakça dahil olmadan eril zihniyette hiç bir gerileme olmaz.
Sanat ve edebiyat lakin bütünlüklü bir sistem eleştirisi yahut uğraşının kesimi olarak değiştirici ve dönüştürücü rolünü oynayabilir. Aksi taktirde seçkin bir entelektüel faaliyetin ötesine geçemez. Buradan bakınca sanatkarın, edebiyatçının politik çabaların tam da merkezinde olmak, ezilenden yana bir durum alarak sisteme karşı radikal dönüşüm çabasının ortasında olmak üzere ahlaki bir bakılırsavi var bence. Pekala bunu yapmayana sanatçı, edebiyatçı demeyecek miyiz? Ben dememeyi tercih ederim. Diyene de saygılı bir suskunlukla yaklaşırım, emeğine hürmeten yani. Her gün yeryüzünde binlerce bayan vahşice katledilirken, milyonlarcası şiddete maruz kalırken, milyonlarcası sömürülüp, istismar edilip aşağılanırken eril zihniyetin keyfini ve konforunu sürene sanatçı, edebiyatçı demeyelim bi’ zahmet. Vilayetle de bir şey diyeceksek “iş adamı” diyelim de her insanın yeri belirli olsun. (Ezbere “iş insanı” dememek yanlışsız, tıpkı vakitte, “iş adamı” diyerek eril zihniyetteki bayanları dışarıda bırakmış oluyoruz.)
Her kitap, yazılma süreciyle kendi öyküsünü de yaratır. Yazarken duvarları nasıl yıktınız? Kimleri okudunuz, kimleri dinlediniz? Size güzel gelen his neydi?
Cezaevinin izolasyonuna pandemi izolasyonu eklendiği, tam bir yalıtılmışlık ortasında yazmaya çalıştım ‘Efsun’u. Doğrusu, fazlaca süratli biçimde ve hayli fazla kitap okuyorum. Hangilerinden etkilendiğimi kestirmem hayli güç.
kimi vakit tek bir söz, tek bir cümle, bir koku, bir müzik, bir yağmur sesi, bir melankoli, bir umut, bir tedirginlik besliyor müellifin kalemini. Bunlar bende ne vakit, nasıl, ne kadar tesirli oldu bilmiyorum. hiç birinin notunu tutmuyorum lakin beni her şeyin etkilediğinden eminim. Başak’tan ve kızlarımızdan gelen mektuplar, onların telefondaki sesleri, annemin telefondaki sesi, fotoğrafı; dışarıdan gelen yüzlerce mektup, izlediğim bir dizideki ya da sinemadaki bir sahne ya da bir anekdot, her şey bende farklı çağrışımlara yol açabiliyor, bunlar da yazım sürecimi direkt etkiliyor. Yani ben yazarken yalıtılmışlığa karşın kendimi dış dünyaya kapatmamayı, tersine daha fazla açmayı tercih ediyorum. Bırakıyorum ve müsaade veriyorum, beni etkileyebilecek her şey etkilesin istiyorum. aslına bakarsan bu biçimde ben, tam olarak ben olabiliyorum.
‘Dışarı’dan ‘içeri’ye bir haber: Burhan Sönmez, Milletlerarası PEN lideri seçildi. Yazdığı romanlar kadar hayat kıssası de ilgi cazibeli bir isim Sönmez. Haymana’dan PEN başkanlığına uzanan bu süreci bir edebiyatçı olarak nasıl yorumluyorsunuz?
Sevgili Burhan ile âlâ arkadaşız esasen. hem de avukat olduğu için vakit zaman görüşüme de geliyor. Keyifli sohbetlerimiz oluyor avukat odasında. PEN International başkanlığına seçilmesi nitekim epey keyifli etti beni ve büyük onur duydum. Çok pahalı bir insan ve kuvvetli bir edebiyatçının Haymana bozkırından PEN başkanlığının ötesine de uzanabileceğini biliyor, buna inanıyorum. Benim açımdan fazlaca gurur verici bir seçim olmuş, Burhan ismine olduğu kadar hepimiz ismine da hayli sevindim. Eminim fazlaca başarılı olacaktır. Pahalı arkadaşımı tebrik ediyor, kendisine kolaylıklar diliyorum.
‘YENİLMEYECEĞİZ VE KESİNLİKLE KAZANACAĞIZ’
Müzik ve fotoğraf üzerine de yapıtlarınız var. Önümüzdeki günlerde bizleri bekleyen çalışmalarınız nelerdir?
Aslında burada bestelediğim yirmi beş müziğim var. Birkaçını dışarı yolladım, sağ olsunlar kimilerini sanatçı dostlar seslendirdiler. Birden fazla duruyor lakin. Bir gün çıkınca kızlarımla bir arada çalıp söylemek istiyorum.
Bir de karikatür, fotoğraf, müzik kelamları ve şiirlerimden oluşan iki ciltlik bir albüm çalışması var. Başak koordine ediyor o çalışmayı. Yayın danışmanlığını yürütüyor. Leman Yayınları’ndan çıkacaktı ancak pandemi niçiniyle kapanmalar, aksilikler oldu, yetişmedi. Bu sırada da ‘Efsun’ basım evresine gelince o albümlerin basımı ertelendi. Tahminen önümüzdeki yılın birinci aylarında o albümler de çıkar. Bilemiyorum alışılmış, şartlar uygun olur mu, Başak karar verecek buna.
Ben yalnızca üretiyorum, burada direnmeye, dik durmaya odaklanıyorum. Ürettiklerimin dışarıdaki tesirini pek idrak edemiyorum. Ailem ve avukatlarım biraz anlatıyorlar lakin ben de onlara şöyleki diyorum, gülerek: “Tamam, siz bu biçimde ballandıra ballandıra anlatıyorsunuz lakin ben birazdan içeri dönüp 12 metre karelik hücrede bulaşık yıkayacağım. Abdullah Zeydan ile ikimiz küçük bir barakada yaşayan inşaat emekçileri üzereyiz. Evet, şikayetçi değiliz ancak şu anlattıklarınızla bizim gerçekliğimiz pek örtüşmüyor. Haydi güle güle gidin. Bizi merak etmeyin. Yenilmeyeceğiz ve kesinlikle kazanacağız.”