Siyasi cinayetler, toplu katliamlar, çocuklarının kemiklerini arayan onurlu anneler, eli kanlı sistem ve daha birfazlaca tanımı mümkün olmayan acının yaşandığı bir coğrafyanın tam ortasındayız. Yaşanan çok acının kararında yasımızı nasıl tutuyoruz? Yeni dünya yas anlayışımızı nasıl değiştirdi? Pandemi sürecinde yalnız kalan beşerlerle nasıl bir dayanışma ağı kurmalıyız?
Prof. Dr. Şengül Hablemitoğlu’nun şahsi tecrübelerinden, yas terapilerinden ve kozmik örneklerden süzerek oluşturduğu yeni kitabı ‘Yas -Uzun Bir Veda’da tam olarak bu sorular etrafında şekilleniyor. Hablemitoğlu,”Yas artık sanal bir fenomen. Hayat ve vefat çevrimiçi dünya ile iç içe geçti. Binlerce yıldır vefat ve anma ritüelleri vakte ve fizikî olarak coğrafik alanlara bakılırsa sabitlenmişken artık sanal oldu. Toplumsal medya profilleri, anma web siteleri ve istenilen vakitte erişilen ses kayıtları aracılığı ile beşerler kayıplarının fizikî olmasa da sanal varlığını yaşatabiliyorlar. Teknoloji kaybın manasını değiştirdi” diyor.
İnsanlık, tarihler boyunca kayıplar yaşadı ve bunun akabinde gelen hisle yer yer baş etmeye çalıştı yer yer de bu duyguya tutundu. “Yas” olarak kavramlaşan durumu nasıl tanımlıyorsunuz?
Yas insanlığın ortak tecrübesi. Ve en zorlayıcı tecrübelerden, üstelik keşke yalnızca bir fazlaca hisle başa çıkmaya çalışsak. O denli kapsayıcı bir tecrübe ki, duygusal, düşünsel, toplumsal, fizikî hatta ekonomik ve kimi vakit politik boyutları ile bizi kuşatıyor. Biyopsikososyal bir surece dönüşüyor. Bunun manası, kayıp gerçeği ile iç dünyamız ve başka tüm değişen ömür şartlarımız içinde ahenk sağlayabilmek için vakte yayılan hüzünden çok daha fazlasının ortaya çıkması. Gösterdiğimiz reaksiyonlar ve yaşadığımız değişim sakin bir kabulden, önemli yaşamsal bir krize hakikat geniş bir yelpazede. Demin söylemiş olduğim üzere, yalnızca duygusal değil. Bizi, direnelim direnmeyelim değişmeye, dönüşmeye yönlendiren bir müddetç. Doğrusu yanlışı, eğrisi düzü olmayan, herkes için farklı, denetim edemediğimiz, birbirine benzese de nasıl, ne biçimde, ne vakit ortaya çıkacağını bilmediğimiz değişimlere niye olan bir tecrübe. Tahminen de burada en net cevap verebileceğimiz soruyu sormak daha yanlışsız olacak; yas ne değildir? Dediğimizde çarçabuk şunu söyleyebiliriz; yas bir hastalık değildir. niye olduğu bir epeyce değişime bakınca hastalık üzere görünebilir, tam olarak kişinin kendisini ve hayatını onarma sürecidir. Süreksiz, doğal ve gereklidir. Evreleri olduğu söylenir lakin sıralı, nizamlı bir işleyişi de yoktur. Sevdiklerimizi kaybetmek önleyebileceğimiz, durdurabileceğimiz bir durum değil. İsteğimiz haricinde katlanmamızı ve bir bedel ödememizi gerektiriyor. Ve kaybın bedeli duyduğumuz acıyı işlediğimiz bir müddetç; yani yas tutmak.
‘KİTABI YAZARKEN FERDÎ OLANI BAŞUCUMA KOYDUM’
şahsi ve akademik yas içinde durmaya çaba ederek kitabı oluşturduğunuzu söylüyorsunuz. Akademik olarak yasa yaklaşımınız şahsi ömrünüze nasıl yansıdı?
Kitabın önsözünde bu dediğinizi şöyleki deklare ettim; yazarken şahsi olanı başucuma koydum, hayatım boyunca bir epey kayıp hayatış, farklı kayıplara tanıklık etmiş biri olarak hem yas danışmanlığı tecrübelerimi tıpkı vakitte öğrendiklerimi birleştirdim. Bu bir perspektif kazandırıyor beşere, sonuçta yasa dair literatürle günlük ömür birbirini tamamladı. Boşluklar doldu ya da anlamlandıramadığım bir hayli açıkta kalan durum yerini buldu. Travmatik bir mevt ve akabinde yarattığı travmatik süreçle ne yapacağımı öğrenmeye çalıştım, uzun bir müddetdir de öğrendiklerimi anlatmaya ve öbür insanlara dayanak olmaya çalışıyorum. Kitap bu gayretlerimin bir çıktısı oldu.
‘YAS BİTMİYOR, ACI AZALIYOR, DÖNÜŞÜYOR’
Yas bitiyor mu?
Evvel şunu söylemeliyim, yas bitmiyor. Acı azalıyor, dönüşüyor. Bizi de dönüştürüyor. Kaybımızın manasını bulmaya çalışırken acı azalıyor. Pek çoğumuz bunu sezgisel olarak yapıyoruz. Manası bulmak nispi ve şahsidir. En güç, en acı kayıp her vakit kendi kaybımızdır. Kaybımızın manasını yalnızca biz biliriz. Bu vakit alan bir müddetç. Aylar, yıllar geçse de bize ilişkin olan o manası bulamayabiliriz. Kabul etmekle başlayabilir kimi birtakım, birtakım kimi bir öteki kayba tanıklık ettiğimizde manası fark ederiz. Daha doğrusu, kaybımızla yaşamanın yolunu bulduğumuzda manaya da ulaşmış oluyoruz. Burada söylemeye çalıştığım şey şu; manaya ulaşmak vefata ve niçinlerine dair bir kavrayışa ulaşmak değil. Çoğumuz hiç bir vakit sevdiklerimizin niye artık yaşamadıklarını asla anlayamayacağız. Fakat bunun bizim için ne mana taşıdığını bulabilme ihtimalimiz var. Fizikî varlığı sona eren kişinin duygusal varlığı devam ederken, kaybımızla yeni bir münasebet kurmuş oluruz. Kaybettiğimiz kişi bizim için artık geleceği olmayan bir anıya dönüşür. Bu anıya hislerimizle karşılık vererek acımızı dindiririz. Hüznümüzün yoğunluğu azalır kendimize hayatımıza devam etmek için müsaade veririz.
‘SAĞLIKLI YA DA SIHHATSİZ YAS SÜRECİ ÜZERE BİR TANIMLAMA YANLIŞSIZ DEĞİL’
Acı, vefat ve kaybı kabullenmenin zihinde beliren ve baş etmesi güç soruları bertaraf ettiğini söylüyorsunuz. Bu sürecin ‘sağlıklı’ işlemesindeki temel motivasyon ve düstur nedir?
Açıkçası sağlıklı ya da sıhhatsiz yas süreci üzere bir tanımlama yapmamızın yanlışsız olmadığını biliyoruz artık. Sıhhatsiz ya da sağlıklı diyebilmek için kuracağımız her cümle bir ön yargı ve bir norm üzere görünecektir. halbuki kuralları olan bir müddetçten kelam etmiyoruz. Zira yas tutmak geride kalan her insan için bir gereksinim. Herkes için süreç bu muhtaçlık doğrultusunda şekilleniyor. Bu sırada, yas tutarken bir yandan da vefatın bizden aldığı, sevdiğimiz kişinin artık olmadığı farklı bir hayatı sürdürdüğümüz gerçeğini kabullenmeye çalışıyoruz. Eskisinden farklı bir hayatın akışına girmek, gücümüzü, his ve kanılarımızı yavaş yavaş kayıptan uzaklaştırarak hayata yöneltmeye başladığımızda da kabullenme başlıyor. Kaybettiğimiz kişiyi hatırlayabildiğimizi sevmeye devam ettiğimizi fark ettikçe kabullenme güçleniyor. Kabullendikçe de hayata daha fazla katılıyoruz.
‘KRONİK YASA AŞİNA BİR TOPLUMUZ’
Yası çeşitlendiriyorsunuz. Bu noktada ertelenmiş, kronik ve abartılı yas dikkat cazip başlıklar olarak okur karşısına çıkıyor. Doğu toplumlarında yasın uzun ve ağır bir biçimde yaşandığı aşikar… Bir de yıllar daha sonra ortaya çıkan travmaların yası var. Bu noktada kronik, ertelenmiş ve abartılı yasın kişinin omurundaki tesirleri hakkında neler söylersiniz?
Doğu toplumlarında yas şahsi bir tecrübe olmaktan çıkıp toplumsallaşıyor, hatta yasın cinsiyeti oluyor. Normlara dayalı bir surece dönüşüyor. Hatta inanç sisteminin öğretileri de işin içine giriyor. Bu, yasın karmaşıklaşmasına niye olabiliyor. Doğal bütün bunlar öznel olmaktan çıkartıyor yası. Kronik yas ise, yasın süreklilik hali. Güya travmatik ölümlerin yazgısı üzere. Cinayet, intihar, terör saldırısı niçiniyle yaşanan kayıplar kronik yasa alan açıyor. Biz kronik yasa aşina bir toplumuz. Canımızı yakan epeyce kayıp var. Ve durmaksızın yenileri ekleniyor kayıplarımıza. bu biçimde kişi geride kalan olarak yası sonlandırmamayı kaybına karşı bir sorumluluk olarak algılıyor ve hayatını yas tutmaya adıyor. kimi vakit de bu o denli bir surece dönüşüyor ki, kişi yas sürecinde kaybının akabinde bir adalet ve hak arayışı ortasında yasını erteleyebiliyor. Yas yansıları doğallıkla ortaya çıkamıyor, gizleniyor ve bastırılıyor. Ya da kaybın akabinde ağır şiddetli yansılar gösteriyoruz. Unsur kullanmaktan kendine ziyan vermeye kadar abartılı görünen bir durumda oluyoruz. Kaybımız öylesine kabul edilemez ki, biz de yaşamayı istemiyoruz. Biri başkasına çarçabuk dönüşebiliyor.
‘KAYIPLARIMIZIN AKABİNDE DAYANIŞMA GÖSTEREMİYORUZ’
Psikiyatr Agah Aydın, pandemiyi atlatmak için ulusal yas ilan edilmesini ve ölülerini yalnız başlarına toprağa veren insanları anlamamız gerektiğine dair bir davette bulundu. Kitabınızın bir daha bir kısmında siz de pandemi sürecine değiniyorsunuz. Ne dersiniz? Ulusal yas ilan etmek tesirli bir yol mu? Her geçen gün artan ölümlerle baş etmenin yolu nedir?
Agah Aydın’ın davetini fazlaca önemsiyorum. Hepimizin dikkatini yöneltmesi gereken bir davet, bir şeyler yapmak zorundayız. Kayıplarımıza hürmetimizi göstermek, bu tuhaf süreci unutmamak, unutturmamak için yas ilan etmek, anma alanları belirlemek ve çoğaltmak zorundayız. Salgın hepimizi etkiledi, lakin kayıplarımızın akabinde dayanışma gösteremiyoruz. halbuki kolektif bir yas yaşıyoruz. Topluca hayatımıza dair denetimimizi kaybettiğimiz bir müddetçten geçiyoruz. birlikte yas tutmanın, birbirimizin acısına ortak olmanın yollarını bulmalıyız. Vedalaşamadan yalnız öldü beşerler. Kayıp sayımız 45 binin üzerinde. Birden çok yakınını kaybedenler var. İşini, konutunu, geleceğini kaybedenler var. Kayıplarımızın yasını birlikte dayanışarak tutmalıyız. Geride kalanlara takviye olmak için kamusal kapsayıcı bir teşebbüse muhtaçlığımız var.
‘YAŞAM VE MEVT ÇEVRİMİÇİ DÜNYA İLE İÇ İÇE GEÇTİ’
Dijital çağ her şeyi olduğu üzere yası da etkiledi ve bu dönüşüm kaçınılmazdı. Dijital platformlarda yas tutmaya dair ne söylersiniz?
Yas artık sanal bir fenomen. Hayat ve vefat çevrimiçi dünya ile iç içe geçti. Binlerce yıldır mevt ve anma ritüelleri vakte ve fizikî olarak coğrafik alanlara nazaran sabitlenmişken artık sanal oldu. Toplumsal medya profilleri, anma web siteleri ve istenilen vakitte erişilen ses kayıtları aracılığı ile beşerler kayıplarının fizikî olmasa da sanal varlığını yaşatabiliyorlar. Teknoloji kaybın manasını değiştirdi. Vefatla, kayıpla müsabaka biçimimiz değişmese de artık, yas tutma halimiz kültür, coğrafya vs bir epey şeyden bağımsız hale geldi. Günümüzün çoğulcu, epeyce kültürlü ve hayli inançlı dünyasında yasla ilgili tek bir beklenti dizisi yok doğal ki. Hele de işin içine sanal dünya girdikten daha sonra bu durum büsbütün farklılaştı. Son yirmi beş yılda, yas çalışmaları, etap ya da bakılırsav temelli yas modellerinden, daha esnek olan ve vakit ya da gayelerle sonlandırılmayan öznel modellere gerçek kaydı. Yasın akıcı ve daima değişen döngüsel tabiatına hudutlar koymanın mümkün olmadığı da artık kabul ediliyor. Bu yüzden de, devam etme, kabullenme ve kaybın yarattığı boşluk tartışmalı bir yerde duruyor. İrtibatın 140 karaktere ve 1 dakikaya ya da saniyelere indirgendiği bir tertipte mevtin kanıksandığı bir ortamda, Facebook’ta yayınlanan cenaze selfielerine ya da kayıp bildirilerine bakınca yas tutmanın değişmemesi kaçınılmaz. Günlük hayatımızda kaybın bedelini işlemeye vakit tanımadan, süratle hayatın akışına, işimize gücümüze dönmemizi bekleyen bir toplumda yas tutabilir miyiz? Bilindik beklentilerin dışına çıktık. Dijitalleşme ve yüksek teknolojiler, gerçeğin bir daha üretilebilir ve oluşturulabilir bir forma dönüşmesi, bilhassa sanal gerçeklik uygulamaları insanları gerçek ömürde ulaşamayacakları ortamlara gdolayıyor ve istedikleri bireylerle bir ortaya getiriyor. Bir manada teknolojik dirilişi yaşatıyor kayıp yakınlarına. Yakın vakitte Güney Kore’de yapılan ölen kızı ile anneyi bir ortaya getiren artırılmış sanal gerçeklik uygulamasını hatırlayacaktır herkes. Ölen kişiyi etkin bir varlık olarak akılda tutma ve yaşıyormuşçasına etkileşimde bulunmaya imkan sağlayan kimi uygulamalar var, sanal mezarlıklar var. Bütün uygulamalar yas tutmanın başlangıcı ile kaybı kabullenme içinde geçirilen sürecini hükümsüzleştirecek üzere görünüyor. Bu açıdan sonları ve sonu olmayan bir müddetcin ortasındayız.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız var mı?
Kızım’la, Kanije ile bir çalışmaya başladık. bir arada yazıyoruz. Kabataslak söyleyeyim, toplumsal travmalardan daha sonra affetme ve uzlaşmaya dair bir çalışma olacak. bir daha üzerinde çalıştığım bir taslak daha var, anneler ve kızları ile ilgili. Bakalım ne vakit bitecekler…
Prof. Dr. Şengül Hablemitoğlu’nun şahsi tecrübelerinden, yas terapilerinden ve kozmik örneklerden süzerek oluşturduğu yeni kitabı ‘Yas -Uzun Bir Veda’da tam olarak bu sorular etrafında şekilleniyor. Hablemitoğlu,”Yas artık sanal bir fenomen. Hayat ve vefat çevrimiçi dünya ile iç içe geçti. Binlerce yıldır vefat ve anma ritüelleri vakte ve fizikî olarak coğrafik alanlara bakılırsa sabitlenmişken artık sanal oldu. Toplumsal medya profilleri, anma web siteleri ve istenilen vakitte erişilen ses kayıtları aracılığı ile beşerler kayıplarının fizikî olmasa da sanal varlığını yaşatabiliyorlar. Teknoloji kaybın manasını değiştirdi” diyor.
İnsanlık, tarihler boyunca kayıplar yaşadı ve bunun akabinde gelen hisle yer yer baş etmeye çalıştı yer yer de bu duyguya tutundu. “Yas” olarak kavramlaşan durumu nasıl tanımlıyorsunuz?
Yas insanlığın ortak tecrübesi. Ve en zorlayıcı tecrübelerden, üstelik keşke yalnızca bir fazlaca hisle başa çıkmaya çalışsak. O denli kapsayıcı bir tecrübe ki, duygusal, düşünsel, toplumsal, fizikî hatta ekonomik ve kimi vakit politik boyutları ile bizi kuşatıyor. Biyopsikososyal bir surece dönüşüyor. Bunun manası, kayıp gerçeği ile iç dünyamız ve başka tüm değişen ömür şartlarımız içinde ahenk sağlayabilmek için vakte yayılan hüzünden çok daha fazlasının ortaya çıkması. Gösterdiğimiz reaksiyonlar ve yaşadığımız değişim sakin bir kabulden, önemli yaşamsal bir krize hakikat geniş bir yelpazede. Demin söylemiş olduğim üzere, yalnızca duygusal değil. Bizi, direnelim direnmeyelim değişmeye, dönüşmeye yönlendiren bir müddetç. Doğrusu yanlışı, eğrisi düzü olmayan, herkes için farklı, denetim edemediğimiz, birbirine benzese de nasıl, ne biçimde, ne vakit ortaya çıkacağını bilmediğimiz değişimlere niye olan bir tecrübe. Tahminen de burada en net cevap verebileceğimiz soruyu sormak daha yanlışsız olacak; yas ne değildir? Dediğimizde çarçabuk şunu söyleyebiliriz; yas bir hastalık değildir. niye olduğu bir epeyce değişime bakınca hastalık üzere görünebilir, tam olarak kişinin kendisini ve hayatını onarma sürecidir. Süreksiz, doğal ve gereklidir. Evreleri olduğu söylenir lakin sıralı, nizamlı bir işleyişi de yoktur. Sevdiklerimizi kaybetmek önleyebileceğimiz, durdurabileceğimiz bir durum değil. İsteğimiz haricinde katlanmamızı ve bir bedel ödememizi gerektiriyor. Ve kaybın bedeli duyduğumuz acıyı işlediğimiz bir müddetç; yani yas tutmak.
‘KİTABI YAZARKEN FERDÎ OLANI BAŞUCUMA KOYDUM’
şahsi ve akademik yas içinde durmaya çaba ederek kitabı oluşturduğunuzu söylüyorsunuz. Akademik olarak yasa yaklaşımınız şahsi ömrünüze nasıl yansıdı?
Kitabın önsözünde bu dediğinizi şöyleki deklare ettim; yazarken şahsi olanı başucuma koydum, hayatım boyunca bir epey kayıp hayatış, farklı kayıplara tanıklık etmiş biri olarak hem yas danışmanlığı tecrübelerimi tıpkı vakitte öğrendiklerimi birleştirdim. Bu bir perspektif kazandırıyor beşere, sonuçta yasa dair literatürle günlük ömür birbirini tamamladı. Boşluklar doldu ya da anlamlandıramadığım bir hayli açıkta kalan durum yerini buldu. Travmatik bir mevt ve akabinde yarattığı travmatik süreçle ne yapacağımı öğrenmeye çalıştım, uzun bir müddetdir de öğrendiklerimi anlatmaya ve öbür insanlara dayanak olmaya çalışıyorum. Kitap bu gayretlerimin bir çıktısı oldu.
‘YAS BİTMİYOR, ACI AZALIYOR, DÖNÜŞÜYOR’
Yas bitiyor mu?
Evvel şunu söylemeliyim, yas bitmiyor. Acı azalıyor, dönüşüyor. Bizi de dönüştürüyor. Kaybımızın manasını bulmaya çalışırken acı azalıyor. Pek çoğumuz bunu sezgisel olarak yapıyoruz. Manası bulmak nispi ve şahsidir. En güç, en acı kayıp her vakit kendi kaybımızdır. Kaybımızın manasını yalnızca biz biliriz. Bu vakit alan bir müddetç. Aylar, yıllar geçse de bize ilişkin olan o manası bulamayabiliriz. Kabul etmekle başlayabilir kimi birtakım, birtakım kimi bir öteki kayba tanıklık ettiğimizde manası fark ederiz. Daha doğrusu, kaybımızla yaşamanın yolunu bulduğumuzda manaya da ulaşmış oluyoruz. Burada söylemeye çalıştığım şey şu; manaya ulaşmak vefata ve niçinlerine dair bir kavrayışa ulaşmak değil. Çoğumuz hiç bir vakit sevdiklerimizin niye artık yaşamadıklarını asla anlayamayacağız. Fakat bunun bizim için ne mana taşıdığını bulabilme ihtimalimiz var. Fizikî varlığı sona eren kişinin duygusal varlığı devam ederken, kaybımızla yeni bir münasebet kurmuş oluruz. Kaybettiğimiz kişi bizim için artık geleceği olmayan bir anıya dönüşür. Bu anıya hislerimizle karşılık vererek acımızı dindiririz. Hüznümüzün yoğunluğu azalır kendimize hayatımıza devam etmek için müsaade veririz.
‘SAĞLIKLI YA DA SIHHATSİZ YAS SÜRECİ ÜZERE BİR TANIMLAMA YANLIŞSIZ DEĞİL’
Acı, vefat ve kaybı kabullenmenin zihinde beliren ve baş etmesi güç soruları bertaraf ettiğini söylüyorsunuz. Bu sürecin ‘sağlıklı’ işlemesindeki temel motivasyon ve düstur nedir?
Açıkçası sağlıklı ya da sıhhatsiz yas süreci üzere bir tanımlama yapmamızın yanlışsız olmadığını biliyoruz artık. Sıhhatsiz ya da sağlıklı diyebilmek için kuracağımız her cümle bir ön yargı ve bir norm üzere görünecektir. halbuki kuralları olan bir müddetçten kelam etmiyoruz. Zira yas tutmak geride kalan her insan için bir gereksinim. Herkes için süreç bu muhtaçlık doğrultusunda şekilleniyor. Bu sırada, yas tutarken bir yandan da vefatın bizden aldığı, sevdiğimiz kişinin artık olmadığı farklı bir hayatı sürdürdüğümüz gerçeğini kabullenmeye çalışıyoruz. Eskisinden farklı bir hayatın akışına girmek, gücümüzü, his ve kanılarımızı yavaş yavaş kayıptan uzaklaştırarak hayata yöneltmeye başladığımızda da kabullenme başlıyor. Kaybettiğimiz kişiyi hatırlayabildiğimizi sevmeye devam ettiğimizi fark ettikçe kabullenme güçleniyor. Kabullendikçe de hayata daha fazla katılıyoruz.
‘KRONİK YASA AŞİNA BİR TOPLUMUZ’
Yası çeşitlendiriyorsunuz. Bu noktada ertelenmiş, kronik ve abartılı yas dikkat cazip başlıklar olarak okur karşısına çıkıyor. Doğu toplumlarında yasın uzun ve ağır bir biçimde yaşandığı aşikar… Bir de yıllar daha sonra ortaya çıkan travmaların yası var. Bu noktada kronik, ertelenmiş ve abartılı yasın kişinin omurundaki tesirleri hakkında neler söylersiniz?
Doğu toplumlarında yas şahsi bir tecrübe olmaktan çıkıp toplumsallaşıyor, hatta yasın cinsiyeti oluyor. Normlara dayalı bir surece dönüşüyor. Hatta inanç sisteminin öğretileri de işin içine giriyor. Bu, yasın karmaşıklaşmasına niye olabiliyor. Doğal bütün bunlar öznel olmaktan çıkartıyor yası. Kronik yas ise, yasın süreklilik hali. Güya travmatik ölümlerin yazgısı üzere. Cinayet, intihar, terör saldırısı niçiniyle yaşanan kayıplar kronik yasa alan açıyor. Biz kronik yasa aşina bir toplumuz. Canımızı yakan epeyce kayıp var. Ve durmaksızın yenileri ekleniyor kayıplarımıza. bu biçimde kişi geride kalan olarak yası sonlandırmamayı kaybına karşı bir sorumluluk olarak algılıyor ve hayatını yas tutmaya adıyor. kimi vakit de bu o denli bir surece dönüşüyor ki, kişi yas sürecinde kaybının akabinde bir adalet ve hak arayışı ortasında yasını erteleyebiliyor. Yas yansıları doğallıkla ortaya çıkamıyor, gizleniyor ve bastırılıyor. Ya da kaybın akabinde ağır şiddetli yansılar gösteriyoruz. Unsur kullanmaktan kendine ziyan vermeye kadar abartılı görünen bir durumda oluyoruz. Kaybımız öylesine kabul edilemez ki, biz de yaşamayı istemiyoruz. Biri başkasına çarçabuk dönüşebiliyor.
‘KAYIPLARIMIZIN AKABİNDE DAYANIŞMA GÖSTEREMİYORUZ’
Psikiyatr Agah Aydın, pandemiyi atlatmak için ulusal yas ilan edilmesini ve ölülerini yalnız başlarına toprağa veren insanları anlamamız gerektiğine dair bir davette bulundu. Kitabınızın bir daha bir kısmında siz de pandemi sürecine değiniyorsunuz. Ne dersiniz? Ulusal yas ilan etmek tesirli bir yol mu? Her geçen gün artan ölümlerle baş etmenin yolu nedir?
Agah Aydın’ın davetini fazlaca önemsiyorum. Hepimizin dikkatini yöneltmesi gereken bir davet, bir şeyler yapmak zorundayız. Kayıplarımıza hürmetimizi göstermek, bu tuhaf süreci unutmamak, unutturmamak için yas ilan etmek, anma alanları belirlemek ve çoğaltmak zorundayız. Salgın hepimizi etkiledi, lakin kayıplarımızın akabinde dayanışma gösteremiyoruz. halbuki kolektif bir yas yaşıyoruz. Topluca hayatımıza dair denetimimizi kaybettiğimiz bir müddetçten geçiyoruz. birlikte yas tutmanın, birbirimizin acısına ortak olmanın yollarını bulmalıyız. Vedalaşamadan yalnız öldü beşerler. Kayıp sayımız 45 binin üzerinde. Birden çok yakınını kaybedenler var. İşini, konutunu, geleceğini kaybedenler var. Kayıplarımızın yasını birlikte dayanışarak tutmalıyız. Geride kalanlara takviye olmak için kamusal kapsayıcı bir teşebbüse muhtaçlığımız var.
‘YAŞAM VE MEVT ÇEVRİMİÇİ DÜNYA İLE İÇ İÇE GEÇTİ’
Dijital çağ her şeyi olduğu üzere yası da etkiledi ve bu dönüşüm kaçınılmazdı. Dijital platformlarda yas tutmaya dair ne söylersiniz?
Yas artık sanal bir fenomen. Hayat ve vefat çevrimiçi dünya ile iç içe geçti. Binlerce yıldır mevt ve anma ritüelleri vakte ve fizikî olarak coğrafik alanlara nazaran sabitlenmişken artık sanal oldu. Toplumsal medya profilleri, anma web siteleri ve istenilen vakitte erişilen ses kayıtları aracılığı ile beşerler kayıplarının fizikî olmasa da sanal varlığını yaşatabiliyorlar. Teknoloji kaybın manasını değiştirdi. Vefatla, kayıpla müsabaka biçimimiz değişmese de artık, yas tutma halimiz kültür, coğrafya vs bir epey şeyden bağımsız hale geldi. Günümüzün çoğulcu, epeyce kültürlü ve hayli inançlı dünyasında yasla ilgili tek bir beklenti dizisi yok doğal ki. Hele de işin içine sanal dünya girdikten daha sonra bu durum büsbütün farklılaştı. Son yirmi beş yılda, yas çalışmaları, etap ya da bakılırsav temelli yas modellerinden, daha esnek olan ve vakit ya da gayelerle sonlandırılmayan öznel modellere gerçek kaydı. Yasın akıcı ve daima değişen döngüsel tabiatına hudutlar koymanın mümkün olmadığı da artık kabul ediliyor. Bu yüzden de, devam etme, kabullenme ve kaybın yarattığı boşluk tartışmalı bir yerde duruyor. İrtibatın 140 karaktere ve 1 dakikaya ya da saniyelere indirgendiği bir tertipte mevtin kanıksandığı bir ortamda, Facebook’ta yayınlanan cenaze selfielerine ya da kayıp bildirilerine bakınca yas tutmanın değişmemesi kaçınılmaz. Günlük hayatımızda kaybın bedelini işlemeye vakit tanımadan, süratle hayatın akışına, işimize gücümüze dönmemizi bekleyen bir toplumda yas tutabilir miyiz? Bilindik beklentilerin dışına çıktık. Dijitalleşme ve yüksek teknolojiler, gerçeğin bir daha üretilebilir ve oluşturulabilir bir forma dönüşmesi, bilhassa sanal gerçeklik uygulamaları insanları gerçek ömürde ulaşamayacakları ortamlara gdolayıyor ve istedikleri bireylerle bir ortaya getiriyor. Bir manada teknolojik dirilişi yaşatıyor kayıp yakınlarına. Yakın vakitte Güney Kore’de yapılan ölen kızı ile anneyi bir ortaya getiren artırılmış sanal gerçeklik uygulamasını hatırlayacaktır herkes. Ölen kişiyi etkin bir varlık olarak akılda tutma ve yaşıyormuşçasına etkileşimde bulunmaya imkan sağlayan kimi uygulamalar var, sanal mezarlıklar var. Bütün uygulamalar yas tutmanın başlangıcı ile kaybı kabullenme içinde geçirilen sürecini hükümsüzleştirecek üzere görünüyor. Bu açıdan sonları ve sonu olmayan bir müddetcin ortasındayız.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız var mı?
Kızım’la, Kanije ile bir çalışmaya başladık. bir arada yazıyoruz. Kabataslak söyleyeyim, toplumsal travmalardan daha sonra affetme ve uzlaşmaya dair bir çalışma olacak. bir daha üzerinde çalıştığım bir taslak daha var, anneler ve kızları ile ilgili. Bakalım ne vakit bitecekler…