Dag Solstad, bireylerin günümüzde yaşadığı iç sorunlarını ve etrafıyla kurduğu ya da kuramadığı bağlantısı, romanlarıyla anlatan bir muharrir. Örneğin ‘Mahcubiyet ve Haysiyet’te, bir sabah ömrünü ve aksiyonlarını sorgulamaya başlayan Elias Rukla’la tanıştırmıştı bizi Solstad.
Daha evvelce düşünmedikleri, bir anda duvar üzere karşısına dikilen Rukla, evliliğini de didiklemeye başlamıştı ve toplum ortasında kendisini hayli farklı noktalara götüren meselelerle yüzleşmişti.
Solstad’ın bir öbür karakteri, ‘Lise Öğretmeni Pedersen’in Ülkemize Musallat Olan Büyük Siyasi Uyanışa Dair Anlatısı’ndaki Knut Pedersen’di. Müellif, Knut Hamsun’a gönderme yaparcasına kurguladığı bu romanda, Norveç’in ekonomik ve toplumsal bağlamdaki tenkidine girişen Pedersen aracılığıyla yöneticilerin vasat zekâsına karşı halk ortasındaki parlak bireylerin ülkeyi ayakta tuttuğunu söylerken keskin bir kapitalizm tenkidine yöneliyor ve 1968’in coğrafyadaki tesirini anlatıyordu.
Solstad, Pedersen’in hem okulda tıpkı vakitte okul haricinde verdiği çaba üzerine kurduğu romanda, siyasi tarih anlatısına edebi yollardan geçerek ulaşmış, “devrimci mitoloji” ve “devrim pratiği” içindeki farkların ya da tansiyonun, kuzey ülkelerindeki hâlini yansıtmıştı.
Solstad’ın bir öteki roman karakteri Singer’di: hayatı, yeni başlangıçlardan oluşan, toplum ortasında gittikçe değersizleştiğini hisseden, yalnızlaşıp kendisine ve diğerlerine yabancılaşan Singer, yıllarce halının altına süpürdükleriyle yüzleşmişti: Olanlar ve olasılıklar içinde kalan; “huzursuzluk, baş karışıklığı, kişisizlik ve hızla vazgeçtiği planlarla” örülü olduğunu söylemiş olduği hayatında, utanma kaygısından mustarip biçimde ilerlemeye çalışıyordu. Bir manada kendisinde kilitli kalmıştı ve dışa gerçek açılan kapıyı çekerek oradan çıkmaya uğraşıyordu.
Solstad’ın karakterleri; politik tartışmalara girip karşılaştığı saçmalıklara isyan etse de günün sonunda derin bir buhrana düşüp kendisini birtakım kimi absürt sorgulama ve arbedelerin ortasında buluyor ve zihninde varoluşçu sorular dolanıyor. ‘Profesör Andersen’in Gecesi’nde de bu biçimde bir karakterle karşılaşıyoruz.
SAKİN BİR NOEL AKŞAMI
Pål Andersen, etrafınca hürmet duyulan ve altmışına yaklaşmış bir edebiyat profesörü. Kendi hâlinde ve sessiz sakin bir hayatı var. Tek başına geçirdiği bir Noel gecesinde, gözü televizyondaki programlara ve kurduğu sofraya takılıyor. Salonun bir tarafında ise Noel ağacı ve onun altında yeğenlerinden gelen armağanlar bulunuyor. Nostaljik kareler de gayreti: Eski aile sofraları, cümbüşler, yemekler ve yemek tarifleri…
Andersen, dingin Noel akşamında, eskinin hareketli sofralarından kalma anılarla yemeğini yerken gecenin manasını ve değerini düşünüyor: “Ruhunda dinî olmasa da toplumsal bir huzur duyuyordu. Kendisi için hiç bir mana taşımayan bu toplumsal kaynaklı Noel ritüellerine hürmetle boyun eğmekten zevk alıyordu. Aslında Noel’i kutlamayabilirdi, ne de olsa yalnız yaşıyordu, bu âdetlere derinden ve samimi hislerle bağlı değildi, Noel ağacını süslemese de olurdu, nasılsa ziyaretine gelecek ve meskende Noel ağacı bulunmamasına reaksiyon gösterecek kimsesi yoktu, hatta tam aksine, gelmesi olası ziyaretçiler salonunda kocaman bir ağaç, uzunluğundan bile büyük bir Noel ağacı görür görmez hayretler ortasında kalabilirdi, bu vesileyle zavallı şahsına yöneltilecek latifeleri düşünüp daha şimdiden sızlanmaya başlayabilirdi, bunları aklından geçirince bir gülme tuttu.”
Profesör Andersen’in Gecesi, Dag Solstad, Mütercim: Banu Gürsaler Syvertsen, 112 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Geleneklere duyarsızlaştığı ve bu manada kendisiyle eğlenebildiği bir vakit dilimi hâline geliyor o Noel gecesi.
Apartman dairelerinde toplanıp yeni yıla, Hıristiyan âdetlerine dayanarak tarihi ve dini manalar katanları gözlemleyen Andersen, bu sırada izlediklerinin haricinde kalan pencerelerden birindeki bayanı ve onu boğan kişiyi fark ediyor. Derhal telefona yönelse de bir türlü polisi arayamıyor zira orada olup biteni merak ediyor. Solstad, Andersen’in basiretinin bağlandığını sezdirse de şuurlu bir tercih yaparak olayı seyrettiğini de gösteriyor bize. ötürüsıyla ortada ikircikli bir durum var: Cinayeti izlemek ve olayı polise bildirmek. Problemin nereye varacağına dair merak ve katili apartman kapısında görme dileği da bu ikilemi tamamlıyor. Bunlar, Andersen’in varoluşçu bir sorgulama içine girişini tetiklerken onu, uzun ve yorucu bir zihinsel yürüyüşe çıkarıyor. Kelam konusu yürüyüş sırasında, katilin yakalanmasını istediğini ancak bunun, kendisinin ihbarıyla gerçekleşmemesi gerektiğini düşünüyor.
Solstad, Andersen’in cinayete dâhil olmama isteğini, ısrarla gerisinde durduğu ve durdukça daha fazla çelişkiyle karşılaştığı bir girdap olarak sunuyor okura. Andersen, bu girdap ortasındayken yıllardır hakkında bilgi edindiği sanatın ve sanat yapıtlarının, vakit zaman düşündüğü adaletin ve inançsızlığının derinine iniyor; tamamının manasını (ve anlamsızlığını) sorgulamaya başlıyor. Üstelik ayağının altındaki toprağın kaymaya yüz tuttuğunu hissediyor. Birebir günlerde, hem günlük hayatını sürdürüyor; davetlere katılıyor, arkadaşlarıyla buluşuyor ve kentte dolaşıyor birebir vakitte gözlediği karşı dairede neler olup bittiğini anlamaya uğraşıyor.
‘ÖZGÜRLÜĞÜME KAVUŞMAK İSTEMİYORUM’
Andersen için cinayetin işlendiği dairenin penceresi bildiği, uzmanlaştığı ve arkadaşlarıyla tartıştığı her şeyin yansıdığı beyaz bir perde hâline geliyor âdeta. Profesörün zihninden oraya aktarılanlar, yeni sorgulamaları birlikteinde getiriyor: “Kimim ben? Burada oturan, duran, yürüyen, ne yapacağını bilemeyen biri, aslında hiç bir biçimde meşgul olmak istemediğim hatalı bir adamı gözden kaybetmemek için takip etmeye odaklanmışım. O gözden kaybolursa ben bir daha özgürlüğüme kavuşacağım. Ne var ki ben özgürlüğüme kavuşmak istemiyorum, bunun bir manası olmalı lakin ne? (…) Sanki ben sınırsız bir insaniyetten mi mustaribim, yani ucu bucağı olmayan bir merhamet hissinden? Katille bir arada ben de acı çekiyor ve bunu sürdürmek mi istiyorum? Pekala fakat ya maktul? Genç bayan öldü! En kadim suça maruz kaldı ve hayatını kaybetti. Katil yaşıyor ve yaşamaya devam edecek. Benimle bir arada. Peşine kimse takılmaksızın, sırrını ele vermeden. Katil ve onun sessiz şahidi; katil bu sessiz şahidi ve onun tarafınca gözetlendiğini bilmiyor. Ne vakit karşı karşıya geleceğiz? Nedir bütün bunlar? neden bu adamın hayatımdan çıkmasını istemiyorum? neden hayatımdan çıkmasından korkuyorum?”
Solstad, Andersen’i hem kendisiyle hesaplaşan birebir vakitte dedektifliğe soyunan bir karakter olarak getiriyor karşımıza; o, genç hanımı merak ederken katilin apartmana giriş çıkışlarını ve sokakta yürüyüşünü, gittiği tarafı, hâl ve hareketlerini izliyor. Bu ortada aklının bir köşesinde polise haber vermeyişine ve katili niye izlediğine dair sorular duruyor. Bunların başında, uzun vakittir okuduğu metinlerde karşısına çıkan “ihmalden doğan günah” ihtimalinin, kelam konusu durumda geçerli olup olmadığı geliyor: “vakadan daha sonrasında ihbar edemediğini biliyordu lakin artık, yani bunu yapmamasının kendi vücudunda ve zihninde nasıl sonuçlara yol açtığını bile bile ihbar etmemesini hiç aklı almıyordu. İhmalden doğan günahın savunulacak bir yanı yoktu. Bütün uygarlıklar bu biçimde bir hareketin savunulamayacağı prensibi üzerine kurulmuştur. Bu prensip kayıtsız koşulsuz geçerlidir. Her türlü şartlar altında. İhbar etmediği için katille bir arada kendisi de toplum dışına itilmişti. O kendi dışına da itilmiş bir tanesiydi bununla birlikte, katille beraber…”
“Kendi suçuyla” yüzleşme ve bununla barışma içindeki derin tansiyonu yaşıyor Andersen: Kabahat, hatalı, adalet, ceza ve inanç üzere toplumu belirleyen ya da tarih yazan kimi öğelerden kendisini sıyırma yahut onlara teslim olma içindeki çelişki bu. Solstad’ın, Andersen üzerinden anlattığı öykü de bahsi geçen tarih, çelişkinin edebi bir örneği ve varoluşçu bir çözümlemesi.
Daha evvelce düşünmedikleri, bir anda duvar üzere karşısına dikilen Rukla, evliliğini de didiklemeye başlamıştı ve toplum ortasında kendisini hayli farklı noktalara götüren meselelerle yüzleşmişti.
Solstad’ın bir öbür karakteri, ‘Lise Öğretmeni Pedersen’in Ülkemize Musallat Olan Büyük Siyasi Uyanışa Dair Anlatısı’ndaki Knut Pedersen’di. Müellif, Knut Hamsun’a gönderme yaparcasına kurguladığı bu romanda, Norveç’in ekonomik ve toplumsal bağlamdaki tenkidine girişen Pedersen aracılığıyla yöneticilerin vasat zekâsına karşı halk ortasındaki parlak bireylerin ülkeyi ayakta tuttuğunu söylerken keskin bir kapitalizm tenkidine yöneliyor ve 1968’in coğrafyadaki tesirini anlatıyordu.
Solstad, Pedersen’in hem okulda tıpkı vakitte okul haricinde verdiği çaba üzerine kurduğu romanda, siyasi tarih anlatısına edebi yollardan geçerek ulaşmış, “devrimci mitoloji” ve “devrim pratiği” içindeki farkların ya da tansiyonun, kuzey ülkelerindeki hâlini yansıtmıştı.
Solstad’ın bir öteki roman karakteri Singer’di: hayatı, yeni başlangıçlardan oluşan, toplum ortasında gittikçe değersizleştiğini hisseden, yalnızlaşıp kendisine ve diğerlerine yabancılaşan Singer, yıllarce halının altına süpürdükleriyle yüzleşmişti: Olanlar ve olasılıklar içinde kalan; “huzursuzluk, baş karışıklığı, kişisizlik ve hızla vazgeçtiği planlarla” örülü olduğunu söylemiş olduği hayatında, utanma kaygısından mustarip biçimde ilerlemeye çalışıyordu. Bir manada kendisinde kilitli kalmıştı ve dışa gerçek açılan kapıyı çekerek oradan çıkmaya uğraşıyordu.
Solstad’ın karakterleri; politik tartışmalara girip karşılaştığı saçmalıklara isyan etse de günün sonunda derin bir buhrana düşüp kendisini birtakım kimi absürt sorgulama ve arbedelerin ortasında buluyor ve zihninde varoluşçu sorular dolanıyor. ‘Profesör Andersen’in Gecesi’nde de bu biçimde bir karakterle karşılaşıyoruz.
SAKİN BİR NOEL AKŞAMI
Pål Andersen, etrafınca hürmet duyulan ve altmışına yaklaşmış bir edebiyat profesörü. Kendi hâlinde ve sessiz sakin bir hayatı var. Tek başına geçirdiği bir Noel gecesinde, gözü televizyondaki programlara ve kurduğu sofraya takılıyor. Salonun bir tarafında ise Noel ağacı ve onun altında yeğenlerinden gelen armağanlar bulunuyor. Nostaljik kareler de gayreti: Eski aile sofraları, cümbüşler, yemekler ve yemek tarifleri…
Andersen, dingin Noel akşamında, eskinin hareketli sofralarından kalma anılarla yemeğini yerken gecenin manasını ve değerini düşünüyor: “Ruhunda dinî olmasa da toplumsal bir huzur duyuyordu. Kendisi için hiç bir mana taşımayan bu toplumsal kaynaklı Noel ritüellerine hürmetle boyun eğmekten zevk alıyordu. Aslında Noel’i kutlamayabilirdi, ne de olsa yalnız yaşıyordu, bu âdetlere derinden ve samimi hislerle bağlı değildi, Noel ağacını süslemese de olurdu, nasılsa ziyaretine gelecek ve meskende Noel ağacı bulunmamasına reaksiyon gösterecek kimsesi yoktu, hatta tam aksine, gelmesi olası ziyaretçiler salonunda kocaman bir ağaç, uzunluğundan bile büyük bir Noel ağacı görür görmez hayretler ortasında kalabilirdi, bu vesileyle zavallı şahsına yöneltilecek latifeleri düşünüp daha şimdiden sızlanmaya başlayabilirdi, bunları aklından geçirince bir gülme tuttu.”
Profesör Andersen’in Gecesi, Dag Solstad, Mütercim: Banu Gürsaler Syvertsen, 112 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2021.
Geleneklere duyarsızlaştığı ve bu manada kendisiyle eğlenebildiği bir vakit dilimi hâline geliyor o Noel gecesi.
Apartman dairelerinde toplanıp yeni yıla, Hıristiyan âdetlerine dayanarak tarihi ve dini manalar katanları gözlemleyen Andersen, bu sırada izlediklerinin haricinde kalan pencerelerden birindeki bayanı ve onu boğan kişiyi fark ediyor. Derhal telefona yönelse de bir türlü polisi arayamıyor zira orada olup biteni merak ediyor. Solstad, Andersen’in basiretinin bağlandığını sezdirse de şuurlu bir tercih yaparak olayı seyrettiğini de gösteriyor bize. ötürüsıyla ortada ikircikli bir durum var: Cinayeti izlemek ve olayı polise bildirmek. Problemin nereye varacağına dair merak ve katili apartman kapısında görme dileği da bu ikilemi tamamlıyor. Bunlar, Andersen’in varoluşçu bir sorgulama içine girişini tetiklerken onu, uzun ve yorucu bir zihinsel yürüyüşe çıkarıyor. Kelam konusu yürüyüş sırasında, katilin yakalanmasını istediğini ancak bunun, kendisinin ihbarıyla gerçekleşmemesi gerektiğini düşünüyor.
Solstad, Andersen’in cinayete dâhil olmama isteğini, ısrarla gerisinde durduğu ve durdukça daha fazla çelişkiyle karşılaştığı bir girdap olarak sunuyor okura. Andersen, bu girdap ortasındayken yıllardır hakkında bilgi edindiği sanatın ve sanat yapıtlarının, vakit zaman düşündüğü adaletin ve inançsızlığının derinine iniyor; tamamının manasını (ve anlamsızlığını) sorgulamaya başlıyor. Üstelik ayağının altındaki toprağın kaymaya yüz tuttuğunu hissediyor. Birebir günlerde, hem günlük hayatını sürdürüyor; davetlere katılıyor, arkadaşlarıyla buluşuyor ve kentte dolaşıyor birebir vakitte gözlediği karşı dairede neler olup bittiğini anlamaya uğraşıyor.
‘ÖZGÜRLÜĞÜME KAVUŞMAK İSTEMİYORUM’
Andersen için cinayetin işlendiği dairenin penceresi bildiği, uzmanlaştığı ve arkadaşlarıyla tartıştığı her şeyin yansıdığı beyaz bir perde hâline geliyor âdeta. Profesörün zihninden oraya aktarılanlar, yeni sorgulamaları birlikteinde getiriyor: “Kimim ben? Burada oturan, duran, yürüyen, ne yapacağını bilemeyen biri, aslında hiç bir biçimde meşgul olmak istemediğim hatalı bir adamı gözden kaybetmemek için takip etmeye odaklanmışım. O gözden kaybolursa ben bir daha özgürlüğüme kavuşacağım. Ne var ki ben özgürlüğüme kavuşmak istemiyorum, bunun bir manası olmalı lakin ne? (…) Sanki ben sınırsız bir insaniyetten mi mustaribim, yani ucu bucağı olmayan bir merhamet hissinden? Katille bir arada ben de acı çekiyor ve bunu sürdürmek mi istiyorum? Pekala fakat ya maktul? Genç bayan öldü! En kadim suça maruz kaldı ve hayatını kaybetti. Katil yaşıyor ve yaşamaya devam edecek. Benimle bir arada. Peşine kimse takılmaksızın, sırrını ele vermeden. Katil ve onun sessiz şahidi; katil bu sessiz şahidi ve onun tarafınca gözetlendiğini bilmiyor. Ne vakit karşı karşıya geleceğiz? Nedir bütün bunlar? neden bu adamın hayatımdan çıkmasını istemiyorum? neden hayatımdan çıkmasından korkuyorum?”
Solstad, Andersen’i hem kendisiyle hesaplaşan birebir vakitte dedektifliğe soyunan bir karakter olarak getiriyor karşımıza; o, genç hanımı merak ederken katilin apartmana giriş çıkışlarını ve sokakta yürüyüşünü, gittiği tarafı, hâl ve hareketlerini izliyor. Bu ortada aklının bir köşesinde polise haber vermeyişine ve katili niye izlediğine dair sorular duruyor. Bunların başında, uzun vakittir okuduğu metinlerde karşısına çıkan “ihmalden doğan günah” ihtimalinin, kelam konusu durumda geçerli olup olmadığı geliyor: “vakadan daha sonrasında ihbar edemediğini biliyordu lakin artık, yani bunu yapmamasının kendi vücudunda ve zihninde nasıl sonuçlara yol açtığını bile bile ihbar etmemesini hiç aklı almıyordu. İhmalden doğan günahın savunulacak bir yanı yoktu. Bütün uygarlıklar bu biçimde bir hareketin savunulamayacağı prensibi üzerine kurulmuştur. Bu prensip kayıtsız koşulsuz geçerlidir. Her türlü şartlar altında. İhbar etmediği için katille bir arada kendisi de toplum dışına itilmişti. O kendi dışına da itilmiş bir tanesiydi bununla birlikte, katille beraber…”
“Kendi suçuyla” yüzleşme ve bununla barışma içindeki derin tansiyonu yaşıyor Andersen: Kabahat, hatalı, adalet, ceza ve inanç üzere toplumu belirleyen ya da tarih yazan kimi öğelerden kendisini sıyırma yahut onlara teslim olma içindeki çelişki bu. Solstad’ın, Andersen üzerinden anlattığı öykü de bahsi geçen tarih, çelişkinin edebi bir örneği ve varoluşçu bir çözümlemesi.